Prymat człowieka nad rzeczą i sprawiedliwość rozdziału

Prymat człowieka przed rzeczą znajduje odzwierciedlenie w zasadzie pierwszeństwa pracy przed kapitałem406

. To principium zawarte w enc. Laborem

exercens stoi na straży tworzenia się warunków, w których praca ludzka zatracałaby

swój podmiotowy charakter. Ukazuje pierwszeństwo pracy ludzkiej i przezwycięża antynomię pracy i kapitału⁴⁰⁷. Podmiotowość pracy ludzkiej uzdalnia osoby do udziału w procesie produkcji i w tych działaniach zasada pierwszeństwa pracy przed kapitałem ukierunkowuje się na przedstawioną już wcześniej wartość uczestnictwa. Praca łączy się z kapitałem, jednak hierarchia tych kategorii w perspektywie życia społeczno-gospodarczego nie może zostać zaburzona. J. Mazur podaje, że praca istnieje dla człowieka, a nie człowiek dla pracy. Wszystkie rzeczy materialne mają więc służyć człowiekowi – nigdy na odwrót. Także postęp techniczny dokonuje się dla człowieka i nie może przekształcać osoby w przedmiot⁴⁰⁸. Praca i kapitał są ważnymi środkami prowadzącymi do rozwoju nauki i techniki, produkcji gospodarczej i dobrobytu. Praca i kapitał mają jednak ułatwiać człowiekowi osiąganie wartości wyższych, służących jego rozwojowi409

. Pierwszeństwo zatem zyskują wartości „być” przed wartościami „mieć”. Człowiek zawsze musi pozostać celem życia społecznego, nigdy nie może stać się środkiem do realizacji celu.

405 T. Borutka, J. Mazur, A. Zwoliński, Katolick a nauk a społeczna, Częstochowa - Jasna Góra 1999, s. 53.

406 LE 12.

407 LE 13.

408

J. Mazur, Katolick a nauk a społeczna, s. 229.

Praca nie może zostać przeciwstawiona kapitałowi, nie można też jej rozłączyć od kapitału410. Prymat pracy przed kapitałem nadaje człowiekowi nadrzędną pozycję względem wartości materialnych, w których jednak człowiek funkcjonuje. Otaczający go świat wszystkich zasobów to zespół środków, które człowiek może wykorzystać do realizacji swoich celów. Pierwszeństwo pracy ludzkiej pozwala rozwijać technologie, które w ujęciu tego porządku mają służyć człowiekowi nie degradując go względem środków produkcji wykorzystywanych w procesie pracy⁴¹¹. Zachowanie principium prymatu człowieka przed rzeczą prowadzi do uznania panowania człowieka nad światem materii i dowolnego wykorzystania wszystkich środków, które służą działaniu gospodarczemu i wprowadzaniu harmonii w przestrzeni dostępnych zasobów, koniecznych do pozyskania w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich.

Obszerny opis praktycznych konsekwencji prymatu pracy nad kapitałem w życiu społeczno-gospodarczym przedstawił Stanisław Fel412

bazując na ukazanym przez Jana Pawła II ujęciu tej prawidłowości w enc. Laborem exercens. Należy przy tym zaznaczyć, że chociaż Jan Paweł II w nauczaniu społecznym nie zawarł systemu zasad etyczno-społecznych porównywalnego do systemu W. Piwowarskiego, to jednak zauważa się u autora Elementarza etycznego doskonałą znajomość istoty życia społecznego. Jan Paweł II w swoim nauczaniu społecznym status zasady społecznej wielokrotnie przypisywał prawom człowieka, jednak nie posługiwał się kategorią zasady etyczno-społecznej tak jak ją zdefiniował W. Piwowarski.

Pierwszeństwo człowieka przed rzeczą wyraża także górowanie osoby ludzkiej nad każdym innym bytem istniejącym w świecie materii ożywionej, a także nieożywionej. Tylko człowiek posiada godność osobową i to ona pozwala przenieść pierwszeństwo pracy ludzkiej przed rzeczą w przestrzeń etyki włodarzowania człowieka przyrodą. Włodarstwo jest zarządzaniem własnością prywatną, działaniem, które w ostateczności ukierunkowane jest na pracę dla dobra społecznego. Jednocześnie włodarstwo własnością prywatną i jej podział musi służyć zachowaniu ciągłości życia społecznego i rodziny.

Porządek społeczny gwarantuje nie tylko zasada sprawiedliwości wymiennej, ale także zasada sprawiedliwości dystrybucyjnej. Reguluje ona podział dóbr dokonujący się w kierunku od zbiorowości do jednostek społecznych, który powinien dokonać

410 LE 15.

411

LE 13.

się zgodnie z jednostronnym i proporcjonalnym świadczeniem społeczeństwa413

. Zasada sprawiedliwego rozdziału dochodu społecznego stoi na straży interesów jednostki i możliwości jej rozwoju. O ile sprawiedliwość zamienna reguluje relacje wymiany między jednostkami, o tyle sprawiedliwość dystrybucyjna określa moralność postępowania zbiorowości w stosunku do jednostki. Przymiotem sprawiedliwości dystrybucyjnej jest proporcjonalność414

.

Jan XXIII zauważa naruszenie godności ludzkiej w niesprawiedliwym podziale

dóbr w przypadku nierówności w uposażeniu pracowników. Względem

tej niesprawiedliwości pojawiła się zasada proporcjonalnego podziału dochodu społecznego, która nie opiera się na logice równości, lecz proporcjonalności. Z jednej strony wyróżnia się ludzi zajmujących stanowiska o wątpliwym znaczeniu, którzy posiadają wysokie dochody, z drugiej strony występuje liczebnie wielka grupa osób uczciwie pracujących, które są wynagradzane o wiele gorzej. W takich okolicznościach papież ten wspomina o zasadzie równomiernego podziału dochodu społecznego415

. Sprawiedliwość rozdzielcza decyduje więc o tym, w jaki sposób i według jakich kryteriów należy dzielić dobra tak, by poszczególnym członkom społeczeństwa słusznie oddać to, co się im należy. Przy tym zasady sprawiedliwości i słuszności w Mater

et magistra ukierunkowane są na godne wynagrodzenie za wykonaną pracę tak,

aby zostały zapewnione godne człowieka warunki życia pozwalające sprostać obowiązkom rodzinnym416

.

W sprawiedliwie zorganizowanym państwie dobro wspólne wyraża się w: polityce zatrudnienia możliwie największej liczby pracowników, przeciwdziałaniu tworzenia się uprzywilejowanych grup społecznych, wyważaniu płac do cen towarów, udostępnianiu dóbr i usług kulturalnych jak najszerszej grupie jednostek, a także ograniczaniu dysproporcji między poszczególnymi sektorami gospodarki (rolnictwem, przemysłem i usługami). Realizacja dobra wspólnego poprzez aplikację etyczno-społecznych zasad działania społecznego urzeczywistnia się również

w harmonizowaniu produkcji dóbr z produkcją usług konsumpcyjnych

i dostosowywaniu sposobów produkcji do rozwoju nauki i techniki. Paweł VI już w latach 60-tych XX w. zauważał potrzebę czuwania nad tworzeniem dobrobytu

413 T. Borutka, J. Mazur, A. Zwoliński, Katolick a nauk a społeczna, s. 53.

414 Cz. Strzeszewski, Katolick a nauk a społeczna, s. 203.

415

MM 70.

nie tylko w perspektywie obecnego pokolenia, ale także z uwzględnieniem perspektyw przyszłości417

.

Sprawiedliwość rozdziału dóbr wraz z rozwojem nauczania społecznego Kościoła zyskuje nowe oblicze. Stanowisko oficjalnego nauczania społecznego w dobie procesów globalizacyjnych postuluje sprawiedliwą redystrybucję dóbr. Kryteria etyczne formułowane są nie tylko w odniesieniu do płaszczyzny lokalnej poszczególnych państw, lecz w stosunku do całej społeczności ogólnoludzkiej, a nawet w perspektywie przyszłych pokoleń418

.

Podsumowanie dotychczasowych rozważań dotyczących klasyfikacji zasad etyczno-społecznych w ujęciu W. Piwowarskiego wraz z rozumieniem zasady sprawiedliwości społecznej przedstawia poniższy schemat:

417 MM 79. 418 CV 42.