Redukcjonistyczne ujęcia zrównoważonego rozwoju

Chociaż U. Beck i Niklas Luhmann umiejscowili zagrożenie ekologiczne w systemowej koncepcji ryzyka, to jednak w opinii Anny Henkel socjologowie w debacie o zrównoważonym rozwoju dotychczas w niewielkim stopniu wyrazili swoje stanowisko na temat tej kategorii⁶⁹⁴. Zainteresowanie tematyką zrównoważonego rozwoju w socjologii wzrasta, o czym świadczy wspomniane już czasopismo „Soziologie und Nachhaltigkeit”, publikowane od 2015 roku w Westfalskim Uniwersytecie Wilhelma w Münster, w którym z perspektywy socjologicznej przedstawia się wyniki badań nad kategorią zrównoważony rozwój. Założenie nowego czasopisma naukowego potwierdza fakt dostrzeżenia w socjologii idei sustainability i uznania jej za obszar wymagający badań.

4.3.1. Paradygmat społeczno-przyrodniczy

Wiele interpretacji kategorii zrównoważony rozwój marginalizuje opis jej naczelnego przesłania, jakim jest równoważenie rozwoju poprzez maksymalnie harmonijną synchronizację systemu społecznego, gospodarczego i ekologicznego. Zdaniem B. Görgena i B. Wendta w dyskursie o zrównoważonym rozwoju dominuje narracja o charakterze ekologicznym, która marginalizuje wymiar społeczny tej idei.

694

A. Henkel, Natur, Wandel, Wissen. Beiträge der Soziologie zur Debatte um nachhaltige Entwick lung , „Soziologie und Nachhaltigkeit“ 2016, nr 3, s. 4.

4.3.1.1. Dominacja narracji ekologicznej

W społeczeństwach zachodnich w dyskursie na temat zrównoważonego rozwoju zauważa się dominację stanowisk interpretacyjnych o charakterze ekologicznym i ekonomicznym, które odpowiednio dotyczą zachowania kapitału naturalnego oraz wzrostu gospodarczego. Taki wniosek można wyciągnąć m.in. z badań Reinharda Steuera⁶⁹⁵, Karla Wernera Branda i Volkera Fürsta696. Taką nadmierną dominację interpretacji ekologicznych prezentuje także Bianca Baerlocher, która – badając wpływ zjawisk przyrodniczych na przebieg działania ludzkiego – stwierdza, że niekiedy wydarzenia o charakterze ekologicznym determinują zdarzenia społeczne. Takie przekonanie znajduje swoje uzasadnienie w katastrofach ekologicznych z końca lat 80-tych XX w., w wyniku których niemieccy socjologowie N. Luhmann i Urlich Beck zajęli się badaniem wpływu działania ludzkiego na stan środowiska naturalnego697

. Zwłaszcza po katastrofie elektrowni atomowej w Fukushimie rozgorzała debata dotycząca ryzyka związanego ze sposobami pozyskiwania energii i możliwości wykorzystania alternatywnych źródeł energii niwelującymi potencjalną degradację natury⁶⁹⁸. B. Baerlocher twierdzi, że zauważalna nadinterpretacja ekologiczna

i dominacja badań z zakresu nauk przyrodniczych jest związana

z niedoreprezentowaniem nauk społecznych w badaniach dotyczących

zrównoważonego rozwoju. B. Baerlocher dąży więc w swoich analizach do umocnienia pozycji nauk społecznych wewnątrz nauk o zrównoważonym rozwoju⁶⁹⁹.

695

Por. R. Steurer, Paradigmen der Nachhaltigk eit, „Zeitschrift für Umweltpolitik & Umweltrecht. Beiträge zur Rechts-, wirtschafts- und sozialwissenschaftlichen Umweltforschung“ 2001, nr 4, s. 537-566; B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigkeit als Fortschritt denken. Grundrisse einer soziologisch fundieren nachhaltigk eitsforschung, s. 3.

696

Por. K.W. Brand, V. Fürst, Sondierungsstudie. Voraussetzungen und Probleme ein er Politik der Nachhaltigk eit. Eine Exploration des Forschungsfelds, w: K.W. Brand (red.), Politik der Nachhaltigk eit. Voraussetzungen, Probleme, Chancen - eine k ritische Disk ussion, Berlin 2002, s. 15-109; B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigkeit als Fortschritt denken. Grundrisse einer soziologisch fundieren nachhaltigk eitsforschung, „Soziologie und Nachhaltigkeit“ (2015) nr 1, s. 7.

697 B. Baerlocher, Natur und soziales Handeln, s. 11n.

698 Por. M. Vogt, Der unterschätzte Risikofaktor Mensch Ethische Debatten zur Atomenergie nach Fukushima, w: J.D. Gauger, H.J. Küsters, R. Uertz (red.), Das christliche Menschenbild, Freiburg-Basel-Wien 2013, s. 307-332.

4.3.1.2. Marginalizacja dymensji społecznej

W społecznym wymiarze zrównoważonego rozwoju B. Görgen i B. Wendt wyróżniają dwie płaszczyzny. Pierwsza z nich nawiązuje do rozwoju ludzkiego uwarunkowanego granicami natury, w klasycznych teoriach i dyskursie o sprawiedliwości społecznej, w perspektywie nierówności w strukturach społecznych i konfliktów w nich występujących. Marginalizacja społecznej dymensji zrównoważonego rozwoju w tej płaszczyźnie wiąże się z doraźnymi działaniami bez długofalowych perspektyw, powierzchownie dotykającymi klasycznych problemów nierówności społecznych, dotyczących głównie zagadnień: biedy i bogactwa, władzy i emancypacji, a także wojny i pokoju. Uproszczenie społecznej dymensji zrównoważonego rozwoju zamyka się w postulacie tworzenia wszystkim ludziom maksymalnie równych szans rozwoju, które zapewniałyby zaspokojenie potrzeb i godziwe życie⁷⁰⁰.

Druga płaszczyzna wskazuje na procesy w mikrostrukturach i makrostrukturach społecznych, które są fundamentem zarówno reprodukcji społeczeństwa, jak i zrównoważonego rozwoju. W tym wymiarze uproszczenie społecznej dymensji omawianej koncepcji rozwoju polega na traktowaniu społeczeństwa jako sumy struktur społecznych i systemów, które odnoszą się do ludzi, tak jakby przynależeli

do rzeczywistości przedmiotowej. Marginalizacja społecznej dymensji

zrównoważonego rozwoju wyraża się tutaj w uproszczonej wizji społeczeństwa, które rozumie się jako proces i wytwór społeczny, trwale reprodukujący się w działaniach jednostek społecznych701

.

Po zarysowaniu dwóch płaszczyzn dymensji społecznej zrównoważonego rozwoju przedstawione zostaną uproszczone koncepcje rozwoju społeczno-ekologicznego.

700 Por. M. Nussbaum, Gerechtigk eit oder Das gute Leben, Frankfurt a.M. 1998; A. Sen, Ök onomie für den Menschen. Wege zu Gerechtigkeit und Solidarität in der Marktwirtschaft, München 2007; B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigk eit als Fortschritt denk en, s. 7.

701

Por. P.L. Berger, T. Luckmann, Die gesellschaftliche Konstruk tion der Wirk lichk eit. Eine Theorie der Wissensoziologie, Frankfurt a.M., 2009; B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigk eit als Fortschritt denk en, s. 7.

4.3.2. Benjamina Görgena i Björna Wendta

uproszczone ujęcia rozwoju społeczno-ekologicznego

B. Görgen i B. Wendt wyróżniają pięć głównych ograniczeń społecznych procesów transformacyjnych w zrównoważonym rozwoju. Do uproszczonych ujęć rozwoju społeczno-ekologicznego zalicza się: niekompletne rozumienie społeczeństwa i niedocenienie potencjału zmiany społecznej, ograniczenie znaczenia rozwoju społecznego wskutek pojawienia się dyscyplin specjalistycznych, odchodzenie od perspektywy globalnej, brak odniesienia do perspektywy historycznej oraz brak integralnego rozumienia ruchów społecznych702

.

4.3.2.1. Niekompletne rozumienie społeczeństwa i niedocenienie potencjału zmiany społecznej

Odpowiedzialność za pożądane procesy społeczne, uwzględniające wysoką wartość środowiska naturalnego, z jednej strony zrzuca się na barki jednostek społecznych, które w proekologicznym stylu życia powinny zacząć je urzeczywistniać, z drugiej strony, tą odpowiedzialnością obarcza się elity polityczne, sektor gospodarki lub środowiska naukowe. Są to podmioty życia społecznego, na które – w zastępstwie ogółu społeczeństwa – przenosi się odpowiedzialność za zapoczątkowanie pożądanych procesów społeczno-ekonomicznych, służących ochronie środowiska naturalnego703

. Takie wyobrażenia przekształceń społecznych mogą doprowadzić do postawienia nadmiernych wymagań wymienionym podmiotom, w konsekwencji których jednostki społeczne ulegną rezygnacji, a w działaniu polityczno-administracyjnym i w systemie ekonomicznym pojawi się opór przeciw pożądanym zmianom. Bardziej właściwym kierunkiem zmiany społecznej byłoby zaaranżowanie procesów pomiędzy jednostkami a społeczeństwem we wspólnotach, ruchach społecznych czy np. w dyskursie w przestrzeni publicznej. Ten postulat tłumaczy się prawidłowością natury społecznej człowieka. Jednostka nie żyje poza społeczeństwem, lecz – poddana procesowi socjalizacji – przez całe życie uspołecznia się. Wyraża swoją aktywność w grupach

702

B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigkeit als Fortschritt denken, s. 8-11. 703 Tamże, s. 8.

społecznych, które wywierają na nią wpływ, ale jednocześnie są przez nią współtworzone704. W rezultacie powstają w tych zależnościach specyficzne struktury połączeń pomiędzy jednostkami integrującymi się ze sobą, które w procesie instytucjonalizacji tworzą grupy, organizacje i ruchy społeczne. W tych środowiskach, powstałych na skutek połączenia ruchów społecznych i lokalnych inicjatyw obywatelskich, znajduje się znaczny potencjał zmiany społecznej, który w niewielkim stopniu został zauważony w debacie o zrównoważonym rozwoju w jego dymensji społecznej705. W celu stworzenia struktur połączeń pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi nie można zapomnieć o aplikacji zasady pomocniczości, która sprzyja organizmom pośrednim umacniającym podmiotowość społeczną.

4.3.2.2. Zawężenie dyscyplin specjalistycznych

Historia kształtowania się nauk pokazuje, że socjologia była zogniskowana na procesie wyjaśniania społeczności przez społeczność – społeczeństwo wykształciło się w wyniku wspólnego życia i działań ludzkich. W takim ujęciu w socjologii pominięto paradygmat biologiczny706. Zdaniem B. Baerlocher, B. Görgena i B. Wendta separacja nauk społecznych i przyrodniczych nie może zostać dłużej utrzymana. Człowiek jest nie tylko istotą społeczną, ale także istotą biologiczną, która – zdaniem B. Baerlocher – żyje nie tylko w swojej drugiej naturze – społeczeństwie, lecz zawsze w odniesieniu do środowiska przyrodniczego, ekosystemu. Człowiek jest zatem społeczną i biologiczną istotą żyjącą, zawsze pozostającą w zależności od uwarunkowań swojego środowiska społecznego i przyrodniczego⁷⁰⁷. Człowiek jako psychosomatyczna całość żyje w otaczających go ekosystemach i dynamika jego działania wpływa na ich stan, z kolei oddziaływanie ekosystemów ma znaczenie dla jego kondycji i rozwoju.

704

Por. K. Hurrelmannm, M. Grundmann, S. Walper, Zum Stand der Sozialisationsforschung, w: Ci sami (red.), Handbuch Sozialisationsforschung, Belz, Weinheim 2008, s. 14-31; M. Grundmann, I. Kunze, Sys-tematische Sozialraumforschung: Urie Bronfenbrenners Ökologie der menschli chen Entwicklung und die Modellierung mik rosozialer Raumgestaltung , w: F. Kessel, Ch. Reutlinger (red.), Schlüsselwerk e der Sozialraumforschung. Traditionslinien in Text und Kontexten , Wiesbaden 2008, s. 172-188; B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigk eit als Fortschritt denk en, s. 8.

705 B. Görgen, B. Wendt, Nachhaltigk eit als Fortschritt denk en, s. 8.

706 Por. B. Baerlocher, Natur und soziales Handeln, s. 30-37.

707

Por. Tamże; B. Wendt, Rezension „Bianca Baerlocher (2013): Natur und soziales Handeln. Ein sozialtheoretischer Beitrag für die Nachhaltigkeitsforschung, „Soziologische Revue“ 2014, nr 3, s. 360-362.