Metoda badań

Podstawę dociekań badawczych stanowi relacja między stymulacją percepcji wzrokowej dziecka 2- i 3-letniego a jego pracą plastyczną – bazgrotą. Pole poszukiwań badawczych obejmuje trzy obszary stymu-lacji motorycznych zachowań twórczych dziecka – działań plastycznych (rysowania, malowania, modelowania):

1. percepcja wzrokowa stymuluje malowanie dziecka – bazgrota malarska,

2. percepcja wzrokowa stymuluje rysowanie dziecka – bazgrota ry-sunkowa,

3. percepcja wzrokowa stymuluje modelowanie brył.

W badaniach zastosowałam metodę badawczą – eksperyment pe-dagogiczny naturalny techniką grup równoległych: dwie grupy eks-perymentalne X(1) – 21 dzieci i X(2) – 25 dzieci oraz dwie grupy kon-trolne Y(1) – 21 dzieci i Y(2) – 25 dzieci bez pomiaru początkowego.

Nie wprowadziłam pomiaru początkowego, ponieważ przegląd prac plastycznych dzieci w grupach badanych pozwolił mi stwierdzić, że możliwości rozwojowe ich ekspresji plastycznej, rysunkowej są zgod-ne z przyjętymi cechami rysunku dziecięcego w tym wieku. Ponadto wprowadzenie przed każdym zadaniem eksperymentalnym

swobod-nego rysunku dodatkowo ukazywało możliwości rysunkowe dziecka, które były zgodne z psychologią twórczości rysunkowej dziecka w tym wieku. Techniką badawczą uzupełniającą eksperyment była obserwacja bezpośrednia dzieci w toku badań.

Podstawową techniką badawczą była ilościowa i jakościowa analiza dokumentów – prac plastycznych wykonanych przez każde z dzieci w czasie trwania eksperymentu (1470 prac plastycznych łącznie w gru-pach eksperymentalnych, 270 prac plastycznych łącznie w grugru-pach kontrolnych).

Wyjaśnienie terminów

odnoszących się do eksperymentu

Grupa bodźców wizualnych – wzory percepcyjne – układ kolorów spostrzeganych przez dziecko (wzór percepcyjny kolorów czerwonych, następnie niebieskich, żółtych i zielonych), układ linii spostrzeganych przez dziecko (wzór percepcyjny linii krzywych, następnie prostych, łamanych, złożonych), układ brył spostrzeganych przez dziecko (wzór percepcyjny złożony z brył obłych, następnie walcowatych, ostrych, prostopadłościennych).

Działanie plastyczne – zachowanie motoryczne – malowanie, ry-sowanie, modelowanie.

Pojęcia przedstawieniowe z zakresu barwy, linii i bryły różnicujące doświadczenia percepcyjno-plastyczne w toku eksperymentu w pra-cach dzieci i nabywana w ten sposób wiedza percepcyjna. Kształtuje się proces „uczenia się” barwy, linii i bryły.

Wartości wizualne we wzorach percepcyjnych¹⁷:

Kolor (barwa) – barwa jest wrażeniem wzrokowym wywołanym przez widzialną część promieniowania elektromagnetycznego. Kolor jest postrzegany jako właściwość przedmiotu. Barwy oddziałują na nas psychicznie i estetycznie. Każdą barwę cechuje: ton (rodzaj, jakość, np. nie-bieska, czerwona itd.), walor (jasność), nasycenie (czystość, intensywność).

Wrażenia barw należą do wrażeń przestrzennych, niekierunkowych¹⁸. 17 U. Szuścik, Kształtowanie percepcji wzrokowej…, s. 16–18.

18 W. Starkiewicz, Psychofizjologia wzroku. Warszawa 1960, s. 199, 221–226;

S. Jabłonka, Barwa i metody wyrażania bodźców barwnych. W: M. Ostrowski, Infor-macja wizualna. Warszawa 1992, s. 347–348.

Linia – spostrzeganie linii zalicza się do wrażeń kierunkowych, prze-strzennych¹⁹. Linia posiada takie cechy, jak kształt, długość, szerokość, kierunek oraz nasycenie, jasność i barwę.

Bryła – wiąże się ze spostrzeganiem przestrzeni, głębi, oceny odle-głości, wielkości a nawet prędkości. Pełny potencjał widzenia trójwy-miarowego rozwija się z czasem i wymaga zdobywania doświadczenia.

Bryła posiada takie cechy, jak wysokość, szerokość i głębokość.

W eksperymencie wystąpiły trzy rodzaje kodów poznawczych, w obrębie których dzieci kształtowały swoje doświadczenie wzrokowe, motoryczne, pojęciowe:

1) kody ikoniczne – doświadczenia dzieci w zakresie jakości wizual-nych w naturze i przez percepcję wzrokową grupy jakości wizualwizual-nych (wzorów percepcyjnych),

2) kody symboliczne – doświadczenia językowe, kategorie opisowe dotyczące spostrzeganych jakości wizualnych (wzorów percepcyjnych),

3) kody enaktywne – zachowania motoryczne, manipulacyjne, do-świadczenia plastyczne związane z poznaniem i użyciem narzędzia oraz spostrzeganiem jakości wizualnych (wzorów percepcyjnych) w bazgra-niu (malowabazgra-niu, rysowabazgra-niu, modelowabazgra-niu).

Stymulacja – ukierunkowanie i wzmaganie²⁰ aktywności plastycznej dziecka w wyniku oddziaływania wartości wizualnych (wzoru percep-cyjnego) w toku bazgrania.

Polecenie do zadania badawczego, plastycznego było istotnym elementem zwracającym uwagę dzieci na wartości wizualne, będące przedmiotem ich aktywności plastycznej. Prezentowane wzory wizualne nie przedstawiały konkretnych i znanych dzieciom przedmiotów posia-dających wartości wizualne, które spostrzegały, dlatego wprowadzone polecenie plastyczne miało im pomóc w rozumieniu rozwiązywanego zadania. Dzieci swobodnie poszukiwały (interpretowały plastycznie spostrzegane wartości wizualne) wzorów percepcyjnych.

19 W. Starkiewicz, Psychofizjologia wzroku… s. 199.

20 Wł. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa 1990, s. 484.

Polecenia do zadań badawczych

1. Polecenie do zadań malarskich: Przyjrzyjcie się kolorom, które widzicie powieszone przed wami. Kto potrafi nazwać, jakie kolory widzi przed sobą? Czy są one jednakowe, czy nie, czy któreś są jaśniejsze, a któreś ciemniejsze? Wspólnie policzmy, ile jest tych kolorów, ile jest ciemnych, a ile jest jasnych. Na środku stołu mamy rozłożone talerzyki z poszczególnymi kolorami farb (czerwona, niebieska, żółta, zielona, biała), z których korzystamy wszyscy, i pędzle. Popatrzcie na kolory, które wiszą w sali, powiedzieliście, że są ciemne i jasne kolory, teraz każdy z was będzie malować te kolory. Malujemy na kartce kolory, które widzimy wiszące w sali, i mieszamy²¹ ze sobą farby, aby je namalować.

Patrzymy na te kolory i ich szukamy, malując i mieszając farby, które są na talerzykach. „Malujemy krainę koloru…”

2. Polecenie do zadań rysunkowych: Przyjrzyjcie się liniom, które widzicie powieszone przed wami. Kto potrafi nazwać, jakie linie wi-dzi przed sobą? Czy są one jednakowe, czy nie, czy któreś są długie, a inne krótkie, grube, cienkie? Jak te linie są ułożone (pionowo, poziomo, z boku, po przekątnej)? Wspólnie policzymy, ile jest tych linii, ile jest długich, a ile jest krótkich, szerokich, wąskich, jak są ułożone. Popatrz-cie na linie, które wiszą w sali. PowiedzieliśPopatrz-cie, że są długie i krótkie, szerokie, wąskie, różnie ułożone, teraz każdy z was będzie rysować te linie. Na kartce rysujemy linie, które widzimy wiszące w sali. Patrzymy na te linie i je rysujemy. „Rysujemy krainę linii…”

3. Polecenie do zadań rzeźbiarskich: Przyjrzyjcie się kształtom – bryłom, które widzicie stojące przed wami. Kto potrafi nazwać, jakie kształty widzi przed sobą? Spróbujmy narysować palcem w powietrzu widziany kształt. Czy są one jednakowe, czy któreś kształty są większe (duże), a inne mniejsze (małe)? Pokazujemy rękami w powietrzu, że 21 Mieszanie farb – wyjaśniono dzieciom, że mieszanie polega na łączeniu ze sobą różnych farb, aby uzyskać zmieniony kolor. Zademonstrowano dzieciom mieszanie farb – użycie pędzla i farb, łączenie dwóch różnych kolorów farb, mie-szanie na palecie, malowanie na kartce. Na środku każdego stolika, przy którym pracowały dzieci, oprócz talerzyków z farbami, naczynia z wodą, leżała również czysta kartka papieru – paleta, na której mogły mieszać kolory ze sobą (lub bez-pośrednio na kartce, na której malowały pracę). Wytłumaczono dzieciom, co to jest paleta – deseczka o kształcie owalnym z otworem, aby wygodnie było malarzowi ją trzymać i mieszać na niej farby.

coś jest duże, a coś małe. Wspólnie policzymy, ile jest tych kształtów, ile jest większych, a ile jest mniejszych. Każdy z was dostał tekturkę, a na niej glinę (większy kawałek), z której będziemy robić, modelować kształty widziane w sali. Na środku stołu mamy miskę z gliną, jeżeli będziecie chciały dobrać sobie glinę, jeżeli wam jej braknie. Popatrz-cie na kształty, które stoją w sali, powiedzieliśPopatrz-cie, że są duże i małe, szerokie (grube) i wąskie, teraz każdy z was będzie starał się zrobić z gliny te kształty. Modelujemy z gliny kształty, które widzimy stojące w sali. Patrzymy na te kształty i kształtujemy glinę przez wałkowanie, robienie kuli i nadawanie jej kształtu, który widzimy. „Modelujemy krainę brył, kształtów…”

Materiały i narzędzia plastyczne do poszczególnych zadań badawczych

a) rysunek swobodny: kartki rysunkowe białe formatu A3, tłuste pastele,

b) zadania malarskie: kartki rysunkowe białe formatu A3, pędzle szczeciniaste okrągłe rozmiar 20 (o zaokrąglonych końcówkach dla bezpieczeństwa dzieci), farby plakatowe,

c) zadania rysunkowe: kartki rysunkowe białe formatu A3, czarna kredka – tłusta pastela,

d) zadania rzeźbiarskie: glina ceramiczna „KERA plast”, terracotta lub glina szkolna (miękka i nietoksyczna).

Narzędzia badawcze 1. Program eksperymentu²².

2. Wzory percepcyjne o wymiarach 2,00 x 2,50 m.

3. Prace plastyczne dzieci.

4. Aparat fotograficzny do dokumentacji zajęć i prac plastycznych dzieci.

22 Zob. s. 148–149.