Metody teatralne w oddziaływaniach terapeutyczno-wychowaczych

Metoda arteterapeutyczna, która łączy w sobie różne dziedziny sztuki a tym samym me-tody arteterapeutyczne to teatroterapia. Termin pochodzi od łacińskiego słowa theatrum i greckich słów théatron oznaczającego „oglądam” oraz therapeuéin co w tłumaczeniu zna-czy leczenie. Teatroterapia rozumiana jest jako narzędzie wewnętrznego wzrostu i wzbo-gacenia osobowości. Jedna z definicji teatroterapii brzmi „spontaniczne przedstawienie teatralne, stosowane w celach terapeutycznych przy udziale dzieci i dorosłych z zburze-niami charakteru” (Konieczna, 2003, 68). Metoda ta wyróżnia się wywoływaniem szeregu korzystnych zmian w psychice człowieka. Teatroterapia sprzyja odreagowaniu stłumionych uczuć, pozwala jednostce stawać się tym kim pragnie oraz prowadzi do przemian w zacho-waniu w kierunku do lepszego przystosowania się do rzeczywistości (Konieczna, 2003, 69).

Jako metoda terapeutyczna teatroterapia polega na zaangażowaniu pacjentów w działania teatralne bazując na pozytywnym nastawieniu do tego rodzaju sztuki oraz potrzebie i chęci występowania przed innymi ludźmi. Wspólne działania osób zaangażowanych w tworzenie

sztuki teatralnej pozwalają wyzbyć się poczucia osamotnienia, bierności oraz przełamywać wewnętrzne bariery. Teatr stanowi doskonałą rozrywkę, ale także wpływa na wszechstronny rozwój osobowości człowieka. Aktualnie, na całym świecie i w Polsce silnie propagowane są działania wykorzystujące teatr i metodę teatroterapii nie tylko do celów artystycznych, ale również edukacyjnych, resocjalizacyjnych, rehabilitacyjnych oraz w psycho- i socjoterapii (Wojcieszuk, 2006, 39-40). Sukces teatroterapii tkwi w tym, że teatr jest nośnikiem głębo-kich treści, a także sposobem na ich wyrażanie. Twórczość teatralna stanowi wyjątkową terapię dzięki relacji dzieło – odbiorca gdzie zarówno twórcą, tworzywem i odbiorcą jest człowiek, który silnie przeżywa i wyraża swoje emocje. Teatr zawiera w sobie wszystkie dziedziny sztuki; taniec, muzykę, plastykę, rzeźbę. To daje możliwości ekspresji poprzez różne formy twórczości działając tym samym wieloaspektowo na jednostkę.

Do głównych narzędzi teatroterapii zalicza się: dramę, pantomimę oraz psychodramę.

Dramaterapia jest definiowana jako metoda posługująca się kreatywną dramą w celu osiągnięcia terapeutycznych efektów w postaci rozwoju osobowości lub odczuciu ulgi czy integracji emocjonalnej. Teatr jest tu nośnikiem dla wyrażania siebie i grupowych interak-cji. W szerokim znaczeniu ujmuje różnorodne zastosowanie technik dramatycznych w wy-chowaniu, leczeniu i resocjalizacji. Pojęcie dramaterapii można dwojako rozwinąć:

1. Jako teatr oparty na improwizacji, który sięga po osobiste problemy. Improwizacja w grupie ma pomóc zanurzyć się w świecie wewnętrznym „pacjenta” oraz znaleźć teatralny środek wyrazu.

2. Jako gotową propozycję teatralną, która ma pomóc w wyrażeniu własnych uczuć, konfliktów i zachowań w celu lepszego poznania siebie i treningu własnej ekspresji (Bielańska, 2002, 22-23).

Drama pochodzi od greckiego „dro” – działam, usiłuję, „drama” – czynność, akcja. W języ-ku angielskim określenie to oznacza sztukę teatralną, dramat, teatr. Metoda dramy to metoda edukacyjna bazująca na naturalnej zdolności ludzi do zabawy, refleksji i wchodzenia w role, zmierzająca do osiągnięcia zmian społecznych. Nie tylko wykorzystuje fikcyjne sytuacje zawie-rające w sobie konflikt, ale również zaprasza do uczestniczenia w nich, do wejścia w rolę danej postaci. Dzięki temu daje możliwość wejścia w daną postać nie tylko umysłem, ale również ciałem poprzez działanie (Chodasz, Winiarek-Kołucka, 2010, 20-21). Celami dramy są wy-kształcenie samodzielności w myśleniu i działaniu oraz otwartej i aktywnej postawy jednostki, ponadto poszerzenie skali jej emocjonalności oraz wzbogacenie wyobraźni (Pankowska, 1990, 23). Do głównych zadań dramy należy także zaliczyć kształcenie wrażliwości uczniów, dosko-nalenie ich umiejętności wyrażania uczuć, lęków i problemów oraz uświadamianie im specy-fiki własnej indywidualności przy jednoczesnym poszanowaniu odrębności innych. Drama traktowana jest również jako metoda pomocnicza w nauczaniu przedmiotowym.

Way, którego powszechnie uznaje się za klasyka metody dramy, apelował o uznanie potrzeby rozwoju unikatowości każdej jednostki ludzkiej za pomocą praktycznego wyko-rzystania i wyćwiczenia zmysłów człowieka. Postulował on potrzebę wprowadzania dramy rozumianej jako „ćwiczenie życia” w wychowanie dzieci (Way, 1997, 23). Drama dzieli się na cztery główne poziomy aktywności zróżnicowane pod względem zaawansowania formy.

Najniższy poziom zawiera w sobie proste doświadczenia czyli ćwiczenia rozwijające zmysły, wprawki dramatyczne, proste ćwiczenia dramowe, zabawy dramowe, rozgrzewki, ale rów-nież inne formy artystyczne jak taniec i rysunek (Butkiewicz, 2009, 24-26).

Pantomima z języka greckiego pantomimus oznacza „naśladujący wszystko”. Mianem pantomimus w starożytnym Rzymie określano aktorów, którzy potrafili naśladować i odtwo-rzyć wszystkie postacie, zdarzenia, przedmioty oraz stwoodtwo-rzyć iluzję wszystkich możliwych sytuacji za pomocą jedynie gry ciała. Współcześnie pantomimę definiujemy jako nieme wi-dowisko sceniczne, którego treść jest przekazywana przez mimów za pomocą ruchów i ge-stów, niekiedy także mimiki. Terapeutyczna pantomima polega na oglądaniu lub samodziel-nej prezentacji pantomim podczas sesji terapeutyczsamodziel-nej. Zakłada ona przedstawianie zdarzeń i towarzyszących im uczuć poprzez twórczą ekspresję w formie ruchu scenicznego. Dia-gnostycznym celem tego typu terapii jest uchwycenie panujących w grupie terapeutycznej związków interpersonalnych między poszczególnym członkami (Konieczna, 2003, 92-97).

Psychodrama jest formą terapii psychiatrycznej. Etymologia pojęcia wywodzi się z ję-zyka greckiego z połączenia słów psyche – tchnienie, dusza oraz drama – czynność akcyjna co można przetłumaczyć jako „działanie duszy”. Psychodrama to metoda rozpoznawania i leczenia zaburzeń psychicznych, polegająca na wyrażaniu przeżyć i konfliktów pacjen-tów w formie improwizowanych scen, w których biorą udział pacjenci i terapeuta. Leutz definiuje psychodramę jako „spontaniczne przedstawienie sceniczne, które pozwala na uwidocznienie i ponowne przeżycie konfliktów interpersonalnych i intrapsychicznych w ramach terapeutycznych” (Konieczna, 2003, 71-72). Metoda ta polega na przedstawieniu swoich wewnętrznych problemów, konfliktów i trudności na scenie. Najważniejszą funkcją psychodramy jest osiągnięcie stanu katharsis oraz danie możliwości spontanicznego wyra-żania lęków tkwiących głęboko we wnętrzu człowieka. Istotne jest, aby psychodrama była prowadzona przez kompetentnego wykwalifikowanego terapeutę.

Ważną i najbardziej rozpowszechnioną formą teatralną w szkolnej rzeczywistości jest ama-torski teatr szkolny. Należy podkreślić bogatą historię wykorzystywania teatru szkolnego jako środka wychowania. W Polsce działalność teatru dziecięcego sięga XII wieku. Pionierską inicja-tywę podjął Kościół organizując z żakami widowiska teatralne, które na początku wystawiane były w murach świątyni, a w późniejszym czasie także na ulicach i rynkach (Wroński, 1974, 9).

Działalność, w której to dziecko jest twórcą sztuki teatralnej w okresie między wojennym spo-tykało się z trudnościami w nazewnictwie. Komarnicki pisał o teatrze szkolnym, Mirski mówił o teatrze młodzieży. Określeniem teatr samorodny posługiwali się W. Budzyński czy Kwieciński.

W literaturze spotkać także można pojęcie teatr amatorski lub teatr edukacyjny (Tomaszewska 2007, s. 208). Wszyscy Ci autorzy zajmowali się pedagogicznymi koncepcjami teatru. Sukces te-atru szkolnego w ujęciu Komarnickiego stanowi istnienie instynktu teatralnego u dzieci, który można dostrzec w zabawach oraz w dążeniu do odgrywania ról. Istotą szkolnego teatru według autora powinna być specyficzna atmosfera, własny repertuar, styl gry oraz oprawa muzyczna, która odbiegała od dążenia do uzyskania efektu profesjonalnego teatru. Teatr ten miał kształ-tować i wychowywać dzieci i młodzież (Wikłacz, 2006, 115-117). Zwolennikami tego nurtu byli również Kwieciński, Polewka i Cierniak. Teatr samorodny definiowany jest przez nich jako działanie wspólnej gromady społecznej składającej się z aktorów amatorów, dla których gra aktorska nie jest zawodem, ale bezinteresowną pracą. Widzami są członkowie tej samej groma-dy, znający się ze sobą z bezpośredniego współżycia. Teatr ten ma charakter spontaniczny, bez hierarchicznego podziału na autora, reżysera czy aktora. Dzieci mają także prawo do sponta-nicznego samowyrażania się w nim, konstruując przedstawienia na podstawie własnych treści intelektualnych i uczuciowych (Michalska, Michalski, 1999, 60-61).

Samulczyk-Pawluk wymienia następujące cechy teatru szkolnego: przy pracy nad spek-taklem spotykają się nauczyciele i uczniowie jako partnerzy, nauczyciel ma być moderato-rem a nie profesjonalnym reżysemoderato-rem; zespół szkolny nie może naśladować teatru zawodo-wego; najistotniejszy jest tu okres poszukiwań, wspólnego tworzenia spektaklu; w teatrze szkolnym można zaspokoić posiadany przez wszystkich instynkt dramatyczny, osobowość ucznia, jego wrażliwość i wyobraźnię; tu uczeń może wyrazić swoje uczucia, myśli i wy-obraźnię (Samulczyk-Pawluk, 2005, 47-48). Teatr szkolny powinien być przede wszystkim miejscem rozwoju jego uczestników. Wypełniać zadania wychowania do sztuki oraz przez sztukę. Oznacza to, że cel działań powinien obejmować cele artystyczne ale przede wszyst-kim realizację potrzeb uczestników.

W szkolnej grupie teatralnej ważne jest współdziałanie, współtworzenie oraz współod-powiedzialność przy zachowaniu warunków do realizacji indywidualnych talentów. W te-atrze szkolnym punktem wyjścia i głównym celem wszelkich działań nie jest spektakl ale pobudzenie psychicznego rozwoju dzieci i młodzieży.

4. Znaczenie aktywności teatralnej w kształtowaniu kompetencji społecznych uczniów