Znaczenie aktywności teatralnej w kształtowaniu kompetencji społecznych uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Posiadanie umiejętności wchodzenia w i podtrzymywania relacji interpersonalnych jest podstawą prawidłowego funkcjonowania dziecka w społeczeństwie. Metody teatralne do-skonale rozwijają wachlarz umiejętności wchodzących w zakres kompetencji społecznych dziecka. Do kompetencji międzyosobowych możemy zaliczyć umiejętności, które ułatwia-ją porozumiewanie się i funkcjonowanie w różnych środowiskach i sytuacjach, a przede wszystkim służą zaspokajaniu potrzeb człowieka i osiąganiu jego celów. Umiejętności międzyosobowe to również takie sposoby postępowania z innymi ludźmi, które sprzyja-ją budowaniu wzajemnych związków, przyczyniasprzyja-jąc się do osobistego szczęścia i rozwoju wszystkich zaangażowanych w nie osób. Brak tych zdolności utrudnia, a nawet uniemoż-liwia zawieranie kontaktów międzyosobowych. Konkretnymi umiejętnościami jakie dziec-ko musi nabyć, by nawiązywać prawidłowe relacje interpersonalne, są: porozumiewanie się komunikatami werbalnymi i niewerbalnymi, ocenianie i utożsamianie się ze stanami emocjonalnymi innych osób, opanowanie społecznie akceptowanych sposobów wyrażania zgody i sprzeciwu, postępowanie według przyjętych norm społecznych, prawidłowe warto-ściowanie sytuacji społecznych oraz kultura współpracy i współżycia z innymi. Obcowanie z teatrem w różnych formach na etapie szkoły podstawowej jest niezastąpioną drogą kształ-cenia umiejętności międzyosobowych. Teatr sprawia, że dziecko nie tylko przyswaja nową wiedzę o otaczającej go rzeczywistości społecznej, ale także poszerza jej zakres nadając jej świadomy i uogólniony charakter (Skowrońska, 2000, 28-29).

Teatr rozumiany jako zespół teatralny, zajęcia dramowe i techniki teatralne stosowane w praktyce pedagogicznej stanowić może czynnik rozwoju społecznego dziecka w młod-szym wieku szkolnym.

Pierwszą grupą kompetencji, które są rozwijane poprzez aktywne uczestnictwo w teatrze dziecięcym stanowią podstawowe umiejętności procesu komunikacji. Nabycie kompetencji językowych oraz sposobu ich użycia w zależności od sytuacji i roli społecznej jest

warun-kiem koniecznym do nawiązania poprawnej komunikacji z drugą osobą (Szczepańska 1999, 54). Przyswojenie teksu scenariusza teatralnego lub spontaniczna improwizacja w zabawach teatralnych sprzyja przyswajaniu nowego słownictwa oraz swobodzie w wypowiadaniu się.

Dzieci przynależące do teatru szkolnego wykazują się wyższym poziomem umiejętności komunikacyjnych niż rówieśnicy nieuczestniczący w działaniach teatralnych. Pod wpły-wem metod teatralnych zwiększa się zdolność używania języka w zależności od rodzaju sytuacji i osoby słuchającej oraz dostosowywania informacji do kontekstu rozmowy. Dzieci potrafią przekazywać jasne komunikaty, zadawać zrozumiałe pytania, argumentować oraz dokonywać rozbudowanych opisów. Umiejętność wchodzenia w rolę sprzyja także nabyciu umiejętności wyrażania pozytywnych i negatywnych emocji, a także odczytywania ich u in-nych osób (Szczepańska 1999, 151).

Głównym zadaniem szkoły podstawowej jest nauka pisania i czytania. Umiejętność zro-zumiałego wysławiania się jest warunkiem koniecznym do nauki pisania. Dziecko, które posiada umiejętność swobodnej wypowiedzi w mowie, łatwiej będzie wypowiadać się także w piśmie, tworząc poprawne i bogate językowo zdania w pracach pisemnych w szkole. Gra-nie ról w teatrze oraz samodzielna praca nad scenariuszem teatralnym, a więc dopisywaGra-nie dalszych losów bohaterów czy adaptacja tekstu literackiego na scenariusz doskonali umie-jętność literackiego pisania, a także motywuje i ćwiczy płynność w czytaniu.

Gra aktorska uczy także komunikacji niewerbalnej. Dzieci w teatrze uczą się wykorzysty-wać mimikę i gestykulację w trakcie wypowiadania się dopełniając w ten sposób treść swojej wypowiedzi, a nawet zastępując w ten sposób mowę werbalną. Pomaga to także w umiejęt-ności odczytywania mimiki i gestykulacji drugiego człowieka tak, aby na podstawie mowy ciała można było rozpoznać jego samopoczucie, nastrój oraz zrozumieć to, co chce on wyra-zić. W ten sposób otwierają się przed dzieckiem nowe sposoby komunikowania się.

Nauka komunikacji różnymi sposobami w rolach sprzyja również wyrobieniu ścieżek komunikacyjnych i integracji w sytuacji spotkania między „zdrowymi” dziećmi a dziećmi z uszkodzeniami słuchu i wzroku (Piasecka, 2008, 168). Wyrażanie siebie za pomocą sztuki, czyli ekspresja w działaniach twórczych jest bardzo przydatna w pracy z dziećmi z pro-blemem zaburzeń komunikacyjnych. Te dzieci, które mają problem z werbalizacją swoich przeżyć mogą dzięki ekspresji myśli, uczuć, przeżyć powstałych podczas działań artetera-peutycznych poczuć się zrozumiane, co wpływa korzystnie na ich sferę emocjonalno-spo-łeczną. Dzieci chętniej wyrażają się przez ruch, taniec, plastykę – teatr. Sztuką łatwiej się jest komunikować niż mową. Arteterapia nie stawia przed dzieckiem wymogu bezpośredniego zwerbalizowania problemu (Gładyszewska-Cylulko, 2011, 22).

W zakresie wychowania społecznego głównym celem zespołu teatralnego jest integro-wanie jego uczestników w jedną zwartą grupę. Wiele czynności wykonywanych w zespole teatralnym sprzyja integracji jego członków wspomagając tym samym pokonywanie barier między dziećmi. Praca w trakcie przygotowania przedstawienia angażuje wszystkich człon-ków – wspólne zabawy, ćwiczenia warsztatowe oraz wystawianie sztuki sprawia, że na każdym z tych etapów dziecko wchodzi w relacje z innymi dziećmi, ucząc się otwierania na inne osoby oraz pracy w zespole. Premiera sztuki zwykle poprzedzona jest ogromem pracy.

Wybór tematu, następnie scenariusza, podział ról, nauka tekstu oraz zaprojektowanie i wy-konanie scenografii i kostiumów. Wszystkie te czynności wymagają odpowiedniego zorga-nizowania i zaangażowania wszystkich dzieci. Zespołowe działanie sprzyja rozwijaniu

umie-jętności współpracy. Osiągnięcie wspólnego celu, jakim jest stworzenie spektaklu, musi być oparte na harmonijnym działaniu wszystkich członków zespołu. W grupie teatralnej dzieci uczą się wspólnie rozwiązywać problemy wynikające z wchodzenia w różne relacje spo-łeczne. Członków zespołu teatralnego łączy więź solidarności przejawiająca się dzieleniem się wzajemną pomocą (Asyngier-Kozieł, 2001, 71-72). Swobodna improwizacja teatralna świetnie sprawdza się w realizacji postulatu współpracy oraz integracji uczniów z różnymi rodzajami trudności szkolnych z pozostałą częścią zespołu klasowego. W przypadku dzieci ze specyficznymi problemami edukacyjnymi ważne jest, aby rozwijać i wzmacniać przede wszystkim osobowość dziecka. Działania improwizacyjne dają możliwość lepszego zrozu-mienia siebie i wytworzenia pewnych relacji w grupie współpracujących aktorów.

Niezwykle cenną metodą jest drama, która daje możliwość aktywnego uczestnictwa i osiągania wymiernych sukcesów zarówno uczniowi mającemu trudności szkolne, jak i uczniowi zdolnemu. Ponadto, umożliwia zwielokrotnione przeżycie doświadczeń za po-mocą wyobraźni. Wchodząc w rolę uczeń może stać się „każdym” lub „samym sobą” na wie-le różnych sposobów. Wykorzystanie dramy daje możliwość pracy indywidualnej z dziec-kiem z trudnościami szkolnymi, ale również z całą klasą (Jezierska-Wiejak, 2005, 161-162).

Metody teatralne, a szczególnie drama, stosowane są także jako środek w skutecznej pomocy dzieciom, których główny problem współwystępuje także z objawami niedosto-sowania społecznego, nadpobudliwości, nieśmiałości czy agresji. Możliwość wchodzenia w role podczas dramy przyczynia się do efektywnego korygowania negatywnych przejawów funkcjonowania społecznego dziecka. Przeżywanie zdarzeń i doznawanie uczuć w trakcie wchodzenia w rolę służy kształceniu mechanizmów zachowań pożądanych. Drama, wyko-rzystując bliską dziecku zabawę w naśladowanie, daje szansę doświadczenia najrozmait-szych przygód i poznania uczuć innych ludzi z rożnych perspektyw. Dziecko może przeżyć sytuacje zawierające w sobie pewnego rodzaju konflikt z pozycji ucznia i nauczyciela, dziec-ka zdolnego i dziecdziec-ka z trudnościami szkolnymi. Sposób rozumienia innych wzbogaca go o nowy wymiar. Takie doświadczenie skutecznie umożliwia spojrzenie z innego punktu widzenia oraz mobilizuje do zmiany zachowań. Wchodzenie w rolę i przeżywanie wyni-kających w trakcie jej grania emocji, daje materiał do przemyślenia własnych reakcji i ich skutków. Dlatego warto dawać dzieciom role o zupełnie innym charterze od tych, które pełnią w prawdziwym życiu. Na przykład dzieci nieśmiałe, z brakiem wiary we własne siły przez powierzenie im ról superbohaterów mają okazję sprawdzenia się w nowej roli oraz szansę do nabrania wiary we własne siły. Grając daną postać można odczuć co oznacza być na cudzym miejscu, a co najważniejsze można przećwiczyć sposoby rozwiązywania problemu w bezpiecznej fikcyjnej sytuacji. Takie doświadczenie sprzyja umiejętności roz-wiązywania analogicznych trudnych sytuacji w realnym życiu. Praca w grupie wykorzy-stująca różne techniki teatralne takie jak drama, pantomima czy spektakl służy poprawie komunikacji z otoczeniem, wzbudzaniu zaufania do ludzi oraz zrozumieniu samego siebie.

W pracy z dziećmi mającymi problemy z dostosowaniem się do norm społecznych najistot-niejsze jest to, że zabawa w teatr ułatwia zrozumienie własnych reakcji na różne sytuacje życiowe (Kwapiszewski, Sygitowicz-Sierosławska, 2008, 98-100). Drama i zabawy teatralne w przeciwdziałaniu agresji mają głównie służyć treningowi empatii oraz uświadamianiu negatywnych skutków zachowań agresywnych (Nowak, 2008, 55). Zajęcia teatralne szcze-gólnie korzystnie wpływają na uczniów z nadpobudliwością ruchową. Uczestnictwo w tego

rodzaju zabawach umożliwia dzieciom nadpobudliwym ekspansję ruchu w formie ćwiczeń ruchowych, mimicznych, naśladowczych. Dzieci bawiąc się w teatr i uczestnicząc w przed-stawieniach starają się opanować swoje ruchy nawykowe i koncentrują się na mowie lub czynności scenicznej, choć na krótką chwilę, aby dobrze wypaść na scenie. Zajęcia teatralne są również terapią dla dzieci z nadpobudliwością w sferze emocjonalnej. Dzieci z takimi trudnościami, w trakcie zajęć mają możliwość pozbywania się negatywnych emocji, takich jak: gniew, płacz, złość, skarżenie czy kłótliwość, na rzecz prawidłowych zachowań poprzez stwarzanie określonych sytuacji. Teatr także sprawia, że dzieci nieśmiałe otwierają się przed grupą i wypowiadają swoje opinie. W trakcie zajęć dzieci zapominają o swoich smutkach i szkolnych problemach, ponieważ wczuwają się w zupełnie nowe role. Gra aktorska dziec-ka jest akceptowana przez rówieśników dzięki czemu umacnia się jego pozycja w grupie (Czuba, 2012).

Zabawa w teatr sprzyja formowaniu poczucia własnej wartości. Dzięki grze na scenie każde dziecko może stać się kimś wyjątkowym. Pokonanie tremy, lęku przed oceną innych i aplauz, który stanowi potwierdzenie akceptacji przez grupę dodaje pewności siebie i prze-łamuje wewnętrzne bariery. Uznanie ze strony rówieśników dla dzieci w młodszym wie-ku szkolnym jest szczególnie istotne. Dziecko doświadcza oklasków wszystkimi zmysłami, dzięki temu są one bardziej obrazowe i namacalne niż ocena w dzienniku czy pochwała nauczyciela lub rodzica. Otrzymanie braw za występ jest piękną nagrodą i wielkim przeży-ciem. Aplauz, stwarzając wyjątkową atmosferę, motywuje dziecko do dalszej gry oraz poko-nywania trudności, by stać się jeszcze lepszym. (Flemming, Fritz, 2002, 10-11).

Udział w działaniach teatralnych sprzyja także wzrostowi wartości potrzeby zrozumie-nia siebie i innych. Dzieci aktywnie uczestniczące w działazrozumie-niach teatralnych wykazują się umiejętnością autoprezentacji oraz prezentują ukształtowane poglądy do swoich postaw i przekonań, posiadają także silne poczucie wpływu i sprawstwa względem otaczającej rze-czywistości. Aktywność teatralna wpływa na pozytywny obraz własnej osoby. Dzieci, opisu-jąc siebie, częściej używają pozytywnych określeń. Teatr także pobudza potrzeby, które wa-runkują realizowanie dążenia do osiągnięć sukcesu i wytrwałości oraz osobowości twórczej.

Dzieci obcujące na co dzień z różnymi technikami teatralnymi charakteryzują się większym poziomem asertywności, ambicji, pewniej podejmują decyzje i inicjatywę niż dzieci, które nie mają styczności z podobnymi metodami. Dzieci te są także bardziej otwarte na pozna-nie siebie oraz wykazują się chęcią podjęcia refleksji nad postępowapozna-niem własnym i innych osób w wyniku czego przejawiają się większą akceptacją swojej osoby (Maksymowicz, 2002, 115-116). W grupie teatralnej dziecko może się wykazać nowymi umiejętnościami i zyskać szacunek i aprobatę grupy, która w tym miejscu nie ocenia dziecka przez pryzmat gorszych wyników w nauce. Na scenie, w sztuce przygotowanej na miarę dziecka, nie jest istotne czy ktoś gorzej liczy, czyta lub pisze. Poczucie bezpieczeństwa i akceptacji przez grupę, z kolei, przekłada się na poziom motywacji do nauki i podejmowania wyzwań edukacyjnych. Teatr sprzyja zatem budowaniu poczucia własnej wartości, kształtując pozytywny obraz własnej osoby i przełamując kompleksy nie tylko na scenie ale również w realnym życiu, wspoma-gając tym samym rozwój społeczny dzieci.

5. Zasady organizacji pracy z wykorzystaniem metod arterapeutycznych w pracy