Migracja a sytuacja dziecka

Uchodźctwo i migracja to jeden ze znaków współczesnej cywilizacji. Migracją określa się przekraczanie granic jednostki politycznej lub administracyjnej na pewien czas. Mobil-ność zagraniczna uwarunkowana jest czynnikami zewnętrznymi oraz wewnętrznymi, czyli charakterystycznymi dla danego kraju. Zewnętrzne źródła wynikają z procesów globaliza-cji, w tym swobodnego przepływu informacji oraz łatwości komunikaglobaliza-cji, co daje możliwość fizycznego kontaktu z miejscami w przestrzeni geograficznej i ich mieszkańcami. Migracje zróżnicowane są pod względem przyczyn, wśród których możemy wyróżnić – ekonomicz-ne, polityczekonomicz-ne, ekologiczekonomicz-ne, eskapistyczekonomicz-ne, np. z powodu wojen, konfliktów (Danilewicz 2009, 222).

Uchodźcy są szczególną kategorią cudzoziemców osiedlających się w obcym kraju. Za-sadniczym kryterium odróżnienia pojęć uchodźcy od migranta są motywy indywidualnej decyzji opuszczenia kraju. W pewnym uproszczeniu można mówić o migracji dobrowolnej, będącej udziałem imigrantów ekonomicznych, którzy chcą poprawić los swój i bliskich oraz migracji przymusowej, na którą skazani są uchodźcy (Boratyński 2001, 7).

Polska jest jednym z krajów, do którego – od momentu ratyfikacji we wrześniu 1991 Konwencji Genewskiej z 1951 r. i Protokołu Nowojorskiego z 1967 r. dotyczącego statu-su uchodźcy – zaczęło przyjeżdżać wielu uchodźców w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Od 2000 roku najliczniejszą grupą poszukującą schronienia w naszym kraju są obywatele Fede-racji Rosyjskiej narodowości czeczeńskiej (Januszewska 2010, 342).

Zdecydowana większość cudzoziemców przybywających do Polski to uchodźcy z te-renów byłych Republik Związku Radzieckiego, co znajduje odzwierciedlenie wśród dzieci uczęszczających do polskich szkół. Najliczniejszą grupę stanowią dzieci pochodzące z Cze-czenii, których napływ do Polski był skutkiem konfliktów zbrojnych z Rosją. Po roku 2000, w którym liczba wniosków z ich strony nie przekraczała jeszcze 1000, w kolejnych latach liczba ta wzrastała, osiągając w roku 2004 – liczbę bliską 7000, w roku 2007 – liczba zło-żonych wniosków o nadanie statusu uchodźcy wzrosła do prawie 9000 (Ząbek 2010, 363).

Drugą pod względem liczebności grupę stanowią dzieci gruzińskie. Zjawisko napływu cudzoziemców z Gruzji nasiliło się w ostatnim czasie. W latach 2003-2008, niewiele po-nad 200 osób wystąpiło z wnioskiem o status uchodźcy. Gwałtowna zmiana pojawiła się w roku 2009. Od początku roku 2009 do 31 lipca 2009, z takim wnioskiem wystąpiło ponad 3000 osób legitymujących się obywatelstwem Gruzji (Gruzja, sytuacja ogólna i w regionach, 2009, 5).

Nieco mniej liczną grupę stanowią migranci z Armenii i Azerbejdżanu. Powodem mi-gracji osób z tych krajów, stały się konflikty etniczne tj. wojna między Armenią i Azerbej-dżanem o Górski Karabach w latach 1989-1994, wojna domowa w Gruzji w latach 1991-1993, wojna secesyjna w gruzińskiej Abchazji w latach 1992-1994 oraz Osetii Południowej w latach 1991-1992 (Materski 2010, 282-290).

Przytoczone powyżej fakty świadczą o tym, że jedną z głównych przyczyn przybywa-nia tej grupy cudzoziemców do Polski jest potrzeba zapewnieprzybywa-nia bezpieczeństwa. Wśród przybywających do Polski dzieci-uchodźców są takie, które nie zaznały w swoim kraju ży-cia w warunkach pokojowych. Ciągły lęk o przetrwanie, troska o bezpieczeństwo najbliż-szych, trudna podróż i odmienny kulturowo kraj „bezpieczny” sprawiają, że dzieci czują się

zagubione w nowej rzeczywistości. Nieznajomość języka, inna kultura, religia powodują w nich poczucie lęku o przyszłość. Dziecko nie odczuwając poczucia bezpieczeństwa ma problemy w nawiązywaniu nowych relacji społecznych, dążeniu do własnego rozwoju. Ro-dzina stanowi swoistą, jedyną i niepowtarzalną wspólnotę wartości, norm, wzorów i modeli zachowań wyzwalającą w człowieku określone sposoby myślenia, reakcje uczuciowe, po-strzeganie siebie i otaczającego świata (Łuczyński 2010, 485). Dziecko, które obserwuje w nowym środowisku zupełnie inne wzorce niż te przekazywane w rodzinie czuje zagubienie i niepewność. Zawieszenie pomiędzy kulturą kraju pochodzenia, a kraju przebywania może powodować u dzieci kryzys tożsamości wyrażający się w pytaniach: kim jestem? Do czego dążę? Co w życiu jest najważniejsze? Jak należy zachowywać się wobec innych? Dziecko nawiązujące relacje tylko ze swoim środowiskiem kulturowym w szkole może odczuwać osamotnienie i wyobcowanie.

Funkcjonowanie w obrębie różnych kultur powoduje, że jednostka poddana ich oddzia-ływaniu znajduje się w sytuacji konfliktu wewnętrznego i zewnętrznego zwielokrotnione-go odmiennością proponowanych jej wzorów identyfikacyjnych. Potrzeba bezpieczeństwa i potrzeba posiadania układu odniesienia i czci jest w przypadku uchodźców zwielokrotnio-na przez doświadczaną obcość w kraju „wejścia” i traumatyczne przeżycia w kraju „wyjścia”.

Potrzeba zaznaczenia własnej indywidualności i niezależności oraz samorealizacji w kraju

„wejścia” jest zminimalizowana przez psychospołeczne zawieszenie w próżni i niemożność kontrolowania własnej sytuacji życiowej. Na skutek przedłużającej się sytuacji zawieszenia i niemożności podjęcia działań w jakimś kierunku zmieniać się może w wyuczoną bezrad-ność. Może pociągać także za sobą deficyty: motywacyjny (spadek do inicjowania działań, apatia), emocjonalny (pogorszenie nastroju) oraz poznawczo-asocjacyjny (obniżenie zdol-ności do samodzielnego radzenia sobie z problemami w sytuacjach kontrolowanych wcze-śniej przez jednostkę) (Wysocka 2007, 27).

Sytuację uchodźców charakteryzuje zatem chaos przejawiający się w różnych wymiarach rzeczywistości, który wiąże się z koniecznością poszukiwania zarówno ładu wewnętrznego, jak i ładu w otaczającym go świecie. Na położenie uchodźców w kraju przyjmującym nakła-da się donakła-datkowo sytuacja kryzysowa związana z wyniesionymi doświadczeniami z kraju pochodzenia (traumatyczne wydarzenia doprowadzające do podjęcia decyzji o ucieczce) oraz sytuacja kryzysowa stanowiąca efekt wielu problemów adaptacyjnych. (…) Sytuacja zwielokrotnionego chaosu, będącego udziałem uchodźców, wyzwala wiele mechanizmów obronnych, które potencjalnie chronią osobowość (tożsamość) przed dezintegracją. Jed-nakże taki sposób radzenia sobie jest skuteczny jedynie w krótkiej perspektywie czasowej.

Zbyt wiele obron przekłada się zwrotnie na niekorzystne konsekwencje rozwojowe, któ-re ogólnie można opisać jako utratę podmiotowości, dezintegrację osobowości czy rozpad tożsamości (Wysocka 2007, 28).

W takiej sytuacji szkoła powinna podjąć wszelkie starania, by umożliwić i ułatwić uczniom – cudzoziemcom integrację i rozwój własnych potencjałów.

Drugą grupą, której sytuacja zostanie poddana analizie są dzieci powracające z migracji do Polski. Warto nadmienić, że od wcześniej opisanej grupy dzieci te różnicuje motywacja opuszczenia Ojczyzny. Dzieci te po różnym okresie czasu wracają do Polski, a co za tym idzie, do polskich szkół. Zjawisko migracji powrotnych opisał Ernest Ravenstein. Wśród siedmiu zaproponowanych przez siebie praw migracji zawarł punkt mówiący o tym, że

każdy strumień migracji wywołuje strumień powrotów (Dziekońska 2009, 235). Migracja powrotna to proces, w wyniku którego ludzie powracają do kraju lub miejsca pochodze-nia po spędzeniu znacznego okresu czasu w innym kraju lub regionie (Dziekońska 2009, 237). Jednym z ogniw migracji powrotnej jest proces reintegracji – ponownego zaaklima-tyzowania się w środowisku domowym, ojczystym. Reintegracja przebiega w sposób zin-dywidualizowany. W procesie reintegracji ważnym czynnikiem jest „bagaż” przywieziony przez migrantów. W przypadku osób dorosłych wymienia się wiedzę, nowe umiejętności, podwyższone kwalifikacje, opanowanie języka. Wraz z rodzicami powracają do kraju dzieci.

Na ich indywidualną sytuację związana z readaptacją może wpływać wiele czynników. Do najważniejszych należą:

• okoliczności wyjazdu z Polski,

• czas przebywania za granicą,

• relacje utrzymywane z bliskimi w kraju podczas pobytu za granicą,

• stopień znajomości języka polskiego (zdarzają się także takie sytuacje, kiedy poziom znajomości języka polskiego jest bardzo niski – dziecko urodziło się za granicą, bądź w trakcie wyjazdu było bardzo małe i rodzice nie rozmawiali z dzieckiem w języku polskim),

• okoliczności powrotu (przyczyny powrotu, środowisko rówieśnicze, które dziecko musiało opuścić, przygotowanie dziecka przez rodziców do powrotu).

Zarówno dzieci-uchodźcy, jak i dzieci powracające do kraju po pobycie za granicą na-rażone są w nowych warunkach na przeżycie szoku kulturowego. Zjawisko to ma kilka faz.

Na początku nowe miejsce, do którego dziecko przybywa może wywołać fascynację i za-chwyt, że się tam człowiek znalazł (choć może być też odwrotnie, może wywołać przera-żenie, bo czuje się w nim obco). W miarę upływu czasu pobytu w nowym miejscu dziecko dostrzega coraz więcej niezrozumiałych, nowych sytuacji, w których nie umie adekwatnie się zachować, gdyż nie rozumie zasad, jakie kierują komunikacją międzyludzką w nowym miejscu. Kolejne stadium to przeżywane bardzo przykro poczucie osamotnienia, izolacji, poczucia, że jest się gorszym. Po jakimś czasie ta złość obraca się przeciwko ludziom w nowym miejscu – już nie my, ale oni są „dziwni” lub „głupi”. W miarę tego jak dziecko uczy się funkcjonować w nowym miejscu, ten stan mija, poznaje reguły funkcjonowania, „oswa-ja” nowe miejsce. Po kilku miesiącach stan dyskomfortu mija, ale czasami wystarczy jedna sytuacja, konflikt i znowu proces zaczyna się od początku. Dlatego w psychologii kulturowej przyjmuje się, że szok kulturowy można opisać przy pomocy litery W, kiedy to poczucie porażki i zwycięstwa w procesie akulturacji w nowym miejscu wraca kilkakrotnie (Bochner 1994, 257).

Przytoczone powyżej treści ukazują trudności, na jakie narażone jest dziecko w nowym miejscu. Bez względu na przyczynę zmiany miejsca zamieszkania może ono odczuwać za-gubienie, osamotnienie. Ma trudności szkolne związane z różnicami programowymi lub umiejętnościami językowymi. Poniżej zaprezentowanych zostanie kilka teorii i dobrych praktyk wspierających adaptację dzieci-cudzoziemców i powracających do polskiej szkoły po dłuższym pobycie za granicą.