Miejsce mniejszości w społeczeństwie demokratycznym

Zdaniem Hanny Bojar pojawienie się społeczeństwa pluralistycznego jako skutku przejścia od społeczeństwa typu wspólnotowego do stowarzyszeniowego, jest momentem, w którym dochodzi do „społecznego uwaŜnienia kategorii mniejszości”

(Bojar 2000; 32). Mimo, Ŝe mniejszości z definicji są zbiorowościami niedominującymi, to znaczy niesprawującymi w państwie kontroli czy władzy politycznej (Preece 2007; 25), to jednak dzięki obecności demokratycznych procedur wyraźnie zmienia się ich społeczny status. Zasada równości wobec prawa chroni mniejszość przed nierównym traktowaniem oraz dyskryminacją, a zwiększająca się wolność osobista umoŜliwia według Bojar „swobodne stowarzyszanie się, tworzenie form organizacyjnych, ujawnianie swoich odmiennych stylów Ŝycia, wartości i interesów” (Bojar 2000; 34-35). W tych warunkach kształtuje się społeczeństwo pluralistyczne, a sam pluralizm oznacza tyle, co akceptacja róŜnorodności (Bojar 2000; 36).

W ramach demokratycznych struktur państwa, mniejszości mają prawo domagać się respektowania praw i stają się coraz bardziej aktywne w sferze

publicznej. Jak pisze Laclau i Mouffe: „środowisko Ŝycia, konsumpcja, rozmaite usługi – wszystko to moŜe stać się terenem walki z nierównościami i źródłem domagania się nowych praw” (Laclau, Mouffe 2007; 169). Przedstawiciel mniejszości nie jest juŜ definiowany jedynie z perspektywy ucisku i podporządkowania, wręcz przeciwnie – jest aktywnym podmiotem sfery publicznej, w praktyce realizującym idee pluralizmu i wolności słowa. RównieŜ Janusz Mucha przekonuje, Ŝe prawo mniejszości do artykułowania własnej odrębności jest podstawowym elementem demokracji (Mucha 1992; 33).

Pozytywny wymiar statusu mniejszościowego w kulturze demokratycznej przedstawia amerykańska pisarka i feministka bell hooks w artykule „Margines jako miejsce radykalnego otwarcia”. Według niej mniejszościowa pozycja w strukturze społecznej umoŜliwia skuteczny opór wobec dominujących – hegemonicznych ideologii, wartości i interesów. Amerykanka przestrzega przed pokusą wyjścia z marginesu – doświadczenie podporządkowania i społecznego upośledzenia daje poczucie solidarności i podmiotowości, wyposaŜa równieŜ w alternatywny do dominującego ogląd rzeczywistości, co jest najlepszym kapitałem w politycznej walce z dyskursywną większością. Sama autorka o statusie mniejszościowym pisze w następujący sposób: „Zdania te, chociaŜ nie są kompletne, pokazują marginesowość jako coś znacznie więcej niŜ miejsce poniŜenia; w istocie mówiłam coś wręcz przeciwnego, Ŝe jest to takŜe miejsce radykalnej moŜliwości, przestrzeń oporu. To właśnie tę marginesowość określiłam jako główne miejsce wytwarzania antyhegemonicznego dyskursu, który realizuje się nie tylko w słowach, ale teŜ w sposobach zachowania i sposobach Ŝycia. Nie mówiłam, więc o marginesowości jako o czymś, co chce się stracić – porzucić czy oddać w wyniku przemieszczania się do centrum, lecz raczej jako o przestrzeni, w której się pozostaje, do której się przywiera, poniewaŜ karmi ona naszą zdolność oporu. Oferuje moŜliwość radykalnego punktu widzenia, który pomaga dostrzec, stworzyć, wyobrazić sobie alternatywne rozwiązania, nowe światy” (Hooks 2008; 113 – 114).

W mojej pracy takŜe status mniejszościowy, ukształtowany w opozycji do mainstreamowych przedstawień medialnych, będą traktował jako pewną wartość. Nie jest to w Ŝadnej mierze przejściowy, chwilowy stan braku władzy symbolicznej.

Wydaje się, Ŝe większość moich rozmówców nie jest zainteresowana przejściem do elit kształtujących publiczne przekazy. MoŜna powiedzieć, korzystając z terminologii Hooks, Ŝe równieŜ dla nich ten margines staje się miejscem radykalnego otwarcia,

gdzie kształtuje się swój światopogląd, często alternatywny wobec dominujących przedstawień. RównieŜ poczucie pewnej solidarności i wspólnoty umoŜliwia podejmowanie w sferze publicznej określonych działań.

Stanowisko Bell Hooks bliskie jest równieŜ Arjunowi Appadurai. Ten światowej sławy antropolog stwierdza, iŜ, dzięki mniejszościom i ich prawom do niezgody oraz sprzeciwu, realizuje się w praktyce naczelna demokratyczna wartość, jaką jest wolności słowa i opinii. W tym kontekście wyróŜnia ona mniejszości proceduralne, które tworzą się wokół alternatywnych wobec większości opinii prezentowanych w debacie publicznej. OdróŜnia je wyraźnie od mniejszości społecznych czy kulturowych pisząc, Ŝe: „Opinia jest tu kluczowym terminem, poniewaŜ mniejszości proceduralne nie są mniejszościami kulturowymi ani społecznymi, lecz mniejszościami tymczasowymi, mniejszościami z uwagi tylko na opinię” (Appadurai 2009; 68).

Zajmowanie pozycji mniejszościowej kształtuje nasz światopogląd, świat społeczny postrzegamy z pespektywy „Ŝycia na krawędzi”, z jednej strony funkcjonujemy w centrum, w drugiej zaś przynaleŜymy do mniejszości. Bell Hooks opisuje tę sytuację w następujący sposób: „śyjąc na krawędzi, stworzyliśmy specyficzny sposób postrzegania rzeczywistości. Spoglądaliśmy zarówno z zewnątrz ku wnętrzu, jak i z wnętrza na zewnątrz. Koncentrowaliśmy naszą uwagę i na centrum, i na marginesie” (Hooks 2008; 113). Wartością mniejszości społecznych jest równieŜ ich zdolność do oporu wobec dominacji: „To właśnie tę marginesowość określiłam jako główne miejsce wytwarzania antyhegemonicznego dyskursu, który realizuje się nie tylko w słowach, ale teŜ w sposobach zachowania i sposobach Ŝycia”

(Hooks 2008; 113).

Analizując miejsce mniejszości w systemie demokratycznym wyróŜnić moŜna ich następujące kierunki działań w sferze publicznej. Po pierwsze – celem moŜe być instytucjonalizacja, dzięki której moŜliwe będą procesy integracji i podtrzymywania solidarności grupowej. W tym wypadku mniejszość ma być grupą wsparcia oraz miejscem realizacji toŜsamości grupowej (Bojar 1997; 171).

Mogą one równieŜ działać jako rzecznicy określonych praw i interesów, w tym wypadku mniejszość staje się lobbystą określonych rozwiązań prawnych, gwarantujących formalną i praktyczną równość (Bojar 1997; 171). Wreszcie moŜemy mieć do czynienia z działalnością nie tylko w obrębie mniejszości, ale w szeroko rozumianej sferze publicznej. Jak pisze Hanna Bojar w artykule „Mniejszości

społeczne na polskiej scenie publicznej”: „Działania te charakteryzuje wychodzenie poza perspektywę własnej grupy i dostrzeganie zewnętrznego kontekstu funkcjonowania mniejszości przez: publiczne prezentowanie problemów mniejszości, wspólne inicjatywy, które przekraczają podziały grupowe dzięki temu, iŜ oparte są na wspólnych dla mniejszości i większości systemach wartości, interesach i celach działań zbiorowych” (Bojar 1997; 171).

4. Podsumowanie

PowyŜszy rozdział był próbą opisu grup funkcjonujących w obszarze dyskursu publicznego w kategoriach społecznych mniejszości. Feministki, działające na rzecz obrony praw kobiet, organizacje przeciwdziałające biedzie i wykluczeniu czy ruchy na rzecz praw pracowniczych, określam mianem dyskursywnych mniejszości. Nie interesuje mnie zatem kaŜdy dyskursywny podmiot, który przejawia aktywność w sferze publicznej, ale jedynie ci, którym odmawia się właściwej reprezentacji w dyskursie medialnym.

Kinga Dunin i Marek CzyŜewski w drugim wydaniu „Cudzych problemów” w następujący sposób diagnozują stan publicznego komunikowania: „Cechą charakterystyczną polskiego dyskursu publicznego jest to, Ŝe w wielu dziedzinach Ŝycia społecznego, politycznego i kulturalnego odbywa się walka o zyskanie bądź utrzymanie bezwzględniej dominacji w dyskursie, a zatem o uwaŜnienie własnego punktu widzenia kosztem moŜliwe głębokiego uniewaŜnienia opcji alternatywnych”

(CzyŜewski, Dunin 2010; 331). Jednym z zasadniczych celów niniejszej pracy będzie zatem wsłuchanie się w głos tych, którzy mimo, Ŝe działają w obszarze spraw istotnych publicznie, to poddawani są ciągłym procesom przemilczania w debacie publicznej. Dzięki tak skonceptualizowanej kategorii mniejszości, moŜna wreszcie podjąć empiryczną refleksję nad problemem ekskluzji w polskim dyskursie publicznym, zastanawiając się głównie nad tym, kto i co jest przemilczane, ale równieŜ, za pomocą jakich strategii się to odbywa.