Praktyki dyskursywne

JeŜeli juŜ wiemy, Ŝe dyskurs nie kształtuje jedynie znaczeń, ale odpowiedzialny jest za formowanie rzeczywistości społecznej, to warto zastanowić się za pomocą jakich praktyk dokonuje się owe stanowienie świata społecznego.

Korzystając z ustaleń „Archeologii dyskursu” oraz wykładu wygłoszonego w College de France postaram się przedstawić te praktyki wytwarzania i kontroli dyskursu, które są dla mnie interesującymi poznawczo kategoriami analitycznymi.

Jednocześnie chciałbym zwrócić uwagę, Ŝe nie interesuje mnie wykorzystanie do mojej pracy empirycznej całej procedury badawczej zarysowanej przez francuskiego filozofa, bo wymagałoby to podjęcia pogłębionych badań historycznych nad zmieniającymi się uwarunkowaniami dyskursu oraz, w zasadniczy sposób, musiałoby równieŜ zmienić sam przedmiot moich badań.

2.3.1. Formacja przedmiotów

KaŜdy dyskurs operuje regułami formacyjnymi, które odpowiedzialne są za wytwarzanie wypowiedzi. Według francuskiego filozofa wyróŜnić moŜemy cztery podstawowe zbiory reguł formacyjnych, w zaleŜności od tego, czy odnoszą się do przedmiotów, modalności wypowiedzi, pojęć czy strategii. Formacja przedmiotów dotyczy bezpośrednio tych obiektów, zjawisk, z którymi skorelowana jest dana wypowiedź. David Howarth praktykę tę opisuje w następujący sposób: „Foucault stara się wyjaśnić powstawanie przedmiotów w ramach dyskursu, odnosząc je do zbioru reguł umoŜliwiających formowanie się ich jako przedmiotów, tworzących tym samym warunki pojawienia się ich w historii” (Howarth 2008; 88). Na przykładzie psychopatologii Foucault wskazuje na kilka zasadniczych reguł odpowiedzialnych za wprowadzenie do tej dziedziny nauki nowych przedmiotów,

takich jak chociaŜby: zboczenia i zaburzenia płciowe, efekty sugestii i hipnozy, uszkodzenia centralnego systemu nerwowego, etc. (Foucault 1977; 66-67). W ramach powyŜszej formacji Foucault wyróŜnia trzy zasadnicze praktyki:

„powierzchnie wyłaniania się”, „instancje odgraniczające” oraz „schematy wyszczególniające” (Foucault 1977; 67-69).

Powierzchnie wyłaniania to inaczej dyskursywne pola, w których to nowe przedmioty dyskursu zostają ukazane, nazwane i opisane (Foucault 1977; 67-68). W tym miejscu podaje on przykład dyskursu psychiatrycznego, gdzie nowym przedmiotem dyskursu staje się przestępstwo traktowane jako forma zboczenia połączona z obłędem. Za uprawomocnienie się tej kategorii odpowiedzialne były takie powierzchnie wyłaniania, czy inaczej dyskursywne pola, jak: sztuka, seksualizm czy system karny. Po drugie, w ramach formacji przedmiotów, mamy do czynienia z instancjami odgraniczającymi, inaczej będą to autorytety decydujące o tym, jakie przedmioty mogą się znaleźć w określonych dyskursach (Howarth 2008; 88). W XIX wieku to, Ŝe szaleństwo staje się przedmiotem dyskursu określają takie instancje jak: personel medyczny, sądownictwo, władza religijna, krytyka literacka i artystyczna (Foucault 1977; 68). Ostatnią juŜ praktyką dyskursywną odpowiedzialną za pojawianie się określonych dyskursów są schematy wyszczególniające, czyli procedury kategoryzowania, klasyfikowania i hierarchizowania przedmiotów w ramach określonych dyskursów.

Posługując się słownikiem pojęć Foucaulta przedmioty dyskursu rozumiem jako tematy, zagadnienia, problemy pojawiające się w polskim dyskursie publicznym. Innymi słowy, stworzyłem katalog przedmiotów dyskursu, dzięki dwóm przedsięwzięciom badawczym. OtóŜ, w pierwszej kolejności przeprowadzam analizę zawartości najbardziej poczytnych dzienników ogólnokrajowych i lokalnych oraz serwisów informacyjnych o największej oglądalności. To pozwoli mi wyróŜnić przedmioty zainteresowania polskiego dyskursu publicznego. RównieŜ w trakcie indywidualnych wywiadów pogłębionych pytałem moich rozmówców o to, co ich zdaniem jest w Polsce głównym przedmiotem dyskursu publicznego, ale równieŜ, co powinno nim być. UŜyteczna dla mnie jest równieŜ kategoria instancji odgraniczających jako autorytetów, mających zdolność wprowadzania pewnych przedmiotów w obszar dyskursu. Z pewnością do podmiotów tych zaliczyć naleŜy dziennikarzy, jednak interesujące jest teŜ to, kto poza nimi jest w stanie wpływać na

przedmiot debaty oraz, jak swój potencjał w tym zakresie oceniają przedstawiciele dyskursów mniejszościowych.

2.3.2 Formacja modalności wypowiedzi

Drugim typem reguł formacyjnych są modalności wypowiedzi, w których – jak pisze sam Foucault – analizuje się: „Kto mówi? Kto spośród wszystkich mówiących jednostek jest uprawniony do przemawiania tego rodzaju językiem? Kto jest jego posiadaczem? Kto przejmuje odeń jego swoistość, jego prestiŜ, i od kogo z kolei język ów otrzymuje jeśli nie gwarancję, to przynajmniej domniemanie prawdy?” (Foucault 1977; 77). Poza identyfikacją samego podmiotu mówiącego istotne jest równieŜ instytucjonalne miejsce wypowiedzi. Dla lepszego zobrazowania tego typu praktyk Foucault powołuje się na przykład dyskursu lekarskiego, w którym miejscem uprawomocnionym do wypowiadania pewnych sądów był szpital, prywatna praktyka lekarska oraz laboratorium, a sądy, artykułowane z innych miejsc, nie uzyskiwały naukowego uprawomocnienia.

PowyŜsza reguła wiąŜe się równieŜ z zajmowaną przez podmiot pozycją, która to umoŜliwia artykułowanie „prawdziwych” wypowiedzi. Niniejsza reguła odnosi się więc do nadawania podmiotom prawa głosu w dyskursie publicznym ze względu na przestrzeń, z której się wypowiadają oraz ze względu na pełnioną funkcję.

Idąc śladami Foucaulta moŜna zadać pytanie: „Kto jest odpowiedzialny za nagłaśnianie pewnych tematów w dyskursie publicznym?” i podjąć refleksję nad rolą takich aktorów publicznego komunikowania jak: dziennikarze, instytucje sfery publicznej zainteresowane danym tematem, politycy czy zwykli obywatele.

Interesuje mnie równieŜ to, jak moi rozmówcy, będący rzecznikami takich tematów jak prawa kobiet, prawa pracownicze, problemy osób biednych i wykluczonych, widzą swoją rolę w kształtowaniu publicznego dyskursu. Czy to, Ŝe mogą wypowiadać się i ich głos w mediach jest słyszalny, determinowane jest, lub nie, miejscem zajmowanym w strukturze (przynaleŜność do danej organizacji, instytucji) czy pełnioną funkcją.

2.3.3. Formacja pojęć

Praktyki dyskursywne to równieŜ reguły wytwarzania i organizacji pojęć w ramach określonej wypowiedzi. Analiza tej strategii nie sprowadza się jednak do stworzenia przez badacza słownika czy katalogu pojęć, lecz jest próbą ustalenia

„według jakich schematów (układania w serie, grupowania równoczesnego, przekształcania ciągłego lub wzajemnego) wypowiedzi mogą wiązać się ze sobą w danym typie dyskursu; próbujemy określić, w jaki sposób elementy powracające wypowiedzi mogą się ponownie ukazywać, rozdzielać, łączyć w nowe całości, zdobywać większy zasięg lub większą moc, zjawiać się wewnątrz nowych struktur logicznych, otrzymywać – z drugiej strony – nowe zawartości semantyczne, tworzyć między sobą organizacje cząstkowe” (Foucault 1977; 87-88). Jak widać próba uchwycenia praktyk odpowiedzialnych za wytwarzanie pojęć jest zadaniem stricte lingwistycznym, gdyŜ opiera się na wnikliwej i kompetentnej analizie samego języka, zaś w mniejszym stopniu środek cięŜkości stawia się na społeczny kontekst wytwarzania dyskursu, jak czyniły to chociaŜby reguły odnoszące się do modalności wypowiedzi.

2.3.4. Formacja strategii

Ostatnim typem reguł konstruujących dyskursy jest formacja strategii.

Strategia to dla Foucaulta teoria posiadająca zgrupowane przedmioty, zorganizowane pojęcia, określone sposoby wypowiadania – przykładem tego typu dyskursów mogą być: ekonomia, medycyna, gramatyka czy nauki przyrodnicze (Foucault 1977; 92). Będzie to więc pewien zorganizowany system przedmiotów, pojęć i wypowiedzi. Francuski filozof proponuje, aby badać w nich „miejsca niezgodności”, inaczej elementy sprzeczne, „miejsca równowaŜności”, czyli alternatywne wypowiedzi wewnątrz jednego dyskursu oraz punkty oparcia systematyzacji, które Foucault opisuje w następujący sposób: „z kaŜdego z owych elementów, zarazem równowaŜnych i niezgodnych, została wyprowadzona spójna seria przedmiotów, form wypowiedzi oraz pojęć” (Foucault 1977; 94). Do zbioru reguł wchodzących w skład formacji strategii zalicza się równieŜ stosunki zachodzące pomiędzy sąsiadującymi ze sobą dyskursami, jak równieŜ badanie

funkcji, jakie pełnią owe teorie w „polu praktyk niedyskursywnych” (Foucault 1977;

94).

Posługując się siatką pojęciową Foucault, przez strategię rozumieć będę medialny dyskurs, który porządkuje przedmioty (rozumiane przez mnie jako tematy podejmowane w polu publicznego komunikowania), wprowadza określone sposoby interpretacji pojęć, wyznacza reguły formułowania wypowiedzi. Jak pisze Marek CzyŜewski – dyskurs publiczny charakteryzują: „specyficzne, społecznie uregulowane i kulturowo zmienne cechy na poziomie słownictwa, typów argumentacji i językowego stylu” (CzyŜewski, Kowalski, Piotrowski 2010; 20).

Niniejsza strategia, jaką jest dla mnie dyskurs medialny, stanowi główny przedmiot badań. Jednak Foucault wskazuje, Ŝe praktyki kształtujące dyskurs ujawniają się równieŜ na styku z sąsiadującymi dyskursami. Dlatego teŜ koncentruje się przede wszystkim na relacjach medialnego dyskursu publicznego z przedstawicielami wybranych światów społecznych. Mam tu na myśli organizacje działające w zakresie praw pracowniczych, praw kobiet i osób wykluczonych. Stawiam w tym momencie pytanie o to, czy dochodzi między nimi do współpracy, jak ją oceniają obydwie strony, czy przedstawiciele dyskursów mniejszościowych mają moŜliwość kształtowania medialnej debaty o waŜnych dla siebie kwestiach. Wreszcie interesujące jest równieŜ to, jak zdaniem badanych praktyki niedyskursywne, a więc pewne uwarunkowania polityczne, ekonomiczne, własnościowe, wpływają na dyskurs medialnie zapośredniczony.