Praktyki kontroli dyskursu

W tym miejscu chciałbym skupić się na nieco innych praktykach dyskursywnych, których istotę Foucault wyłoŜył w trakcie wykładu inauguracyjnego wygłoszonego w College de France. Wymagają one odrębnego opisu, gdyŜ wydaje się, Ŝe o ile reguły formacyjne odpowiedzialne były za produkcję dyskursu, tak w

„Porządku dyskursu” środek cięŜkości postawiony jest na procedury kontroli, selekcji, organizowania dyskursów juŜ istniejących. Jak pisze sam Foucault:

„Podejrzewam mianowicie, Ŝe w kaŜdym społeczeństwie wytwarzanie dyskursu jest równocześnie kontrolowane, selekcjonowane, organizowane i poddane redystrybucji przez pewną liczbę procedur, który rolą jest zaklinać moce i niebezpieczeństwa,

zawładnąć przypadkowością zdarzeń, wymknąć się cięŜkiej, niepokojącej materialności” (Foucault 2002: 7).

2.4.1. Zewnętrzne praktyki kontroli dyskursu

Jedną z procedur odpowiedzialnych za kontrolę jest zasada wykluczenia, która ma charakter zewnętrzny, gdy wiąŜe się ze stosunkami władzy i kontroli, funkcjonującymi poza obszarem dyskursu (Foucault 2002; 16). Wśród reguł tych wyróŜnić moŜna zakaz, odnoszący się po pierwsze – do przedmiotu dyskursu – tzw.

„tabu przedmiotowe”, po drugie – do sytuacji, w jakiej formułowana jest wypowiedź – „rytuał okoliczności” oraz do podmiotu dyskursu rozumianego jako

„uprzywilejowane lub wyłączne prawo podmiotu mówiącego” (Foucault 2002; 7-8).

Do procedur wykluczania Foucault zalicza równieŜ zasadę podziału i odrzucania, którą tłumaczy na przykładzie dyskursu szaleńca. Wypowiedziom osoby obłąkanej odbiera się prawo waŜności i prawdy przede wszystkim ze względu na opozycję wobec władzy rozumu.

Zdaniem filozofa praktyka ta jest obecna po dziś dzień, a zmianie podlegają jedynie instancje, nadające tym czy innym dyskursom miano szaleńczych. Ostatnią z zewnętrznych strategii wykluczania jest uznanie opozycji prawdy i fałszu przez instytucje zarządzające wolą prawdy. Foucault praktyki te opisuje w następujący sposób: „Tak więc wola prawdy, podobnie jak inne systemy wykluczania, opiera się na podstawie instytucjonalnej. Jest ona jednocześnie wzmacniania i przeprowadzana przez cały zespół praktyk, takich, rzecz jasna, jak pedagogika, jak systemy ksiąŜek, wydawnictw, bibliotek, jak niegdyś towarzystwa nauk, a obecnie laboratoria. Bez wątpienia przeprowadza się ją jednak bardziej dogłębnie przez to, jak wiedza jest stosowana w społeczeństwie, jak jest waloryzowana, rozprzestrzeniania, rozdzielana i w pewien sposób przyznawana” (Foucault 2002; 13). Foucault najwięcej miejsca poświęca właśnie tej trzeciej praktyce, która, jego zdaniem, dominowała w przestrzeni historycznej. Wola prawdy jako strategia wykluczania stanie się jeszcze przedmiotem refleksji w kolejnych dziełach francuskiego filozofa, miedzy innymi w

„Historii seksualności” (Foucault 2000).

O prawie podmiotu mówiącego do wypowiadania pisałem juŜ przy okazji charakterystyki reguł dotyczących modalności wypowiedzi, dlatego w tym miejscu

chciałbym skupić się na tej praktyce, którą Foucault określa mianem „tabu przedmiotowego”. Wywiad grupowy oraz indywidualne wywiady pogłębione przeprowadzone z dziennikarzami będą okazją do pytania o to, czy w mediach pojawiają się tematy tabu? Czy są tematy, wydarzenia, o których dziennikarze nie piszą ze względu na określone uwarunkowania polityczne, ekonomiczne czy z przyczyn relacji zachodzących wewnątrz medialnego pola? O tabu przedmiotowe pytał będę równieŜ przedstawicieli mniejszości dyskursywnych oraz obywateli interesujących się polityką, ale nie uczestniczących aktywnie w publicznym komunikowaniu. Tych rozmówców zapytałem o tematy, które są ich zdaniem waŜne, ale pomijane w publicznej debacie.

2.4.2. Wewnętrzne praktyki kontroli dyskursu

Pozostał nam jeszcze do opisania drugi typ strategii, a mianowicie wewnętrzne praktyki kontroli dyskursu, które inaczej określa się jako rozrzedzenia dyskursu. Pierwszym elementem autokontroli dyskursu jest komentarz, czyli inaczej przejście od tekstu pierwotnego do generowania wypowiedzi wtórnych. W tym sensie „komentarz pozwala konstruować nieograniczoną liczbę nowych dyskursów”

(Foucault 2002; 18-19), pierwotny tekst utrwala się i odnawia przez omawianie, interpretowanie, nadawanie nowych znaczeń czy artykułowanie tego, co nie zostało powiedziane bezpośrednio w tekście pierwotnym (Foucault 2002; 19). Kolejną praktyką kontrolną wewnątrz dyskursu jest zasada autora. Podmiot nadaje tekstowi toŜsamość, legitymizuje daną wypowiedź ze względu na zajmowaną funkcję. Jak pisze Magdalena Nowicka w artykule „Głos z zewnątrz w dyskursie publicznym.

Przypadek Oriany Fallaci”: „Autor jest tu rozumiany jako funkcja dyskursywna – ogniskuje sensy zawarte w przypisywanej mu wypowiedzi, spójnia je i uwiarygodnia swoim ja uczonego lub ja filozofa, ja pisarza itd. Zasada autora stanowi rodzaj indeksu prawdy dla wchodzącego w porządek dyskursu przekazu”

(Nowicka 2010; 110). Procedurą kontrolną wewnątrz dyskursu jest teŜ zasada dyscypliny, którą Foucault określił mianem „dyskursywnej policji” (Foucault 2002;

26). Określa ona, jakie metody poznania rzeczywistości moŜna uznać za prawdziwe, zgodnie z jakimi zasadami naleŜy konstruować korpusy zdań, tworzyć definicje oraz jakie przedmioty mogą wchodzić w zakres danego dyskursu, a jakie legitymizacji

nie otrzymują. Działanie zasad dyscypliny Foucault unaocznia przykładem biologa Grzegorza Mendla, który, wprowadzając w obszar botaniki kategorię dziedziczenia oraz nowe metody badania roślin, zakwestionował dyscyplinę XIX-wiecznej biologii – dlatego teŜ prawa Mendla zostały w owym czasie z dyskursu naukowego wykluczone.

Niewątpliwie waŜnym elementem przeprowadzanych analiz empirycznych będzie wprowadzona przez francuskiego filozofa kategoria „komentarza” i „autora”.

Przypomnijmy, Ŝe główną funkcją komentarza jest tworzenie nowych dyskursów bądź teŜ rozrzedzanie juŜ istniejących. Stosując jakościową analizę dyskursu, prześledzę medialne reprezentacje, dotyczące problemów biedy, praw pracowniczych i praw kobiet, w których szczególną uwagę zwracać będę na: fakt, kto udziela komentarza do określonego problemu, zdarzenia, jaką stosuje argumentację oraz, czy występują komentarze opozycyjne, mniejszościowe i w jaki sposób są reprezentowane. Wybrane przekazy analizuję równieŜ z perspektywy

„reguły autora”. Będzie to pytanie o to, kto dla przekazów dotyczących biedy, praw pracowniczych czy praw kobiet jest tzw. „indeksem prawdy” (Nowicka 2010; 110), czyli kogo głos się liczy, kto moŜe uprawomocniać, komentować dane tematy.

Przykładem analizy treści uwzględniającej zasadę autora są badania przeprowadzone przez Kongres Kobiet. OtóŜ stowarzyszenie przez pięć tygodni monitorowało pięć stacji telewizyjnych i cztery radiowe pod kątem obecności kobiet w programach dotyczących polityki. To przedsięwzięcie badawcze pozwoliło uchwycić praktykę kontroli dyskursu pod względem płci, gdyŜ okazało się, Ŝe kobiety stanowiły jedynie 14,6 procent ogółu gości zapraszanych do programów publicystycznych⁵. Analizując dyskurs publiczny warto więc zadać pytanie: kim jest autor komentujący waŜne problemy społeczne, z jakiej pozycji się wypowiada: naukowca, eksperta, dziennikarza czy polityka?

5 http://media2.pl/media/78935-Kobiety-ignorowane-w-mediach.html

2.4.3. Warunki wejścia w porządek dyskursu

Przejdźmy zatem do trzeciego typu procedur kontrolnych, do których francuski filozof zaliczył warunki wejścia w porządek dyskursu (Foucault 2002; 27).

KaŜdy dyskurs rozporządza pewnymi regułami wejścia w jego obszar, a w zaleŜności od ich restrykcyjności, określić moŜemy stopień ekskluzywności dyskursu. Po pierwsze mamy więc do czynienia z rytuałem określającym kwalifikacje i kompetencje, jakie musi spełnić jednostka, aby móc się wypowiadać w ramach określonego dyskursu. Zdaniem Foucaulta warunki wejścia często wyznaczane są przez instancje określane jako: „towarzystwa dyskursów, mające za zadanie zachowywać lub wytwarzać dyskursy, lecz tak by krąŜyły one w zamkniętej przestrzeni, i dystrybuować je wedle ściśle określonych reguł, tak aby ich posiadacze nie zostali wywłaszczeni przez tę dystrybucję” (Foucault 2002; 29).

Foucault podaje kilka przykładów dyskursów, w których jedynie zawęŜona grupa podmiotów zna warunki ich wytwarzania: dyskurs techniczny, naukowy, medyczny, ekonomiczny czy polityczny.

Dla francuskiego filozofa równieŜ doktryny polityczne, religijne, filozoficzne, są odpowiedzialne za kształtowanie porządku dyskursu. Doktryna pełni dwojaką funkcję kontrolną, z jednej strony podporządkowuje podmioty, zakazując wypowiadania się w ramach innych doktryn, natomiast same doktrynalne dyskursy integrują, łączą jednostki wokół określonego systemu wypowiedzi, sądów, opinii.

Czy z tego typu doktrynami mamy do czynienia w przypadku medialnych dyskusji na tematy dotyczące określonych problemów społecznych? Przykładem analizy dyskursu pod względem funkcjonujących w nim doktryn jest artykuł Jana Sowy

„Mitologie III RP. Ideologiczne podstawy polskiej transformacji” (Sowa 2010), w którym dowodzi, Ŝe polska rzeczywistość post-transformacyjna opisywana była przez doktrynę liberalnego kapitalizmu. W tym miejscu naleŜy zadać pytanie, czy współczesny nam dyskurs publiczny, mówiąc o określonych problemach, operuje dającymi się wyróŜnić doktrynami?

Dotychczas przedstawione zostały praktyki dyskursywne odpowiedzialne za produkowanie, kontrolowanie i ujarzmianie dyskursów. WyróŜniono reguły formacyjne odpowiedzialne za wytwarzanie dyskursów, a dotyczyły one bezpośrednio: przedmiotów, do których dyskurs się odnosi, podmiotów,

wypowiadających się w jego ramach, pojęć, opisanych za jego pośrednictwem i teorii, wyłaniających się w dyskursywnym polu. Dalej, w odniesieniu do wykładu wygłoszonego przez Foucault w College de France, opisane zostały strategie kontrolne, które mogą odnosić się do stosunków władzy i kontroli społecznej – procedury zewnętrzne, mogą być teŜ dyskursywnymi strategiami samokontroli, ale równieŜ warunkami wejścia do dyskursywnego porządku. Dokonując charakterystyki niniejszych praktyk starałem się równieŜ wskazać na ich uŜyteczność w podejmowanych później analizach empirycznych. Niewątpliwie foucaultowskie formacje przedmiotów, modalności wypowiedzi, strategii czy wewnętrzne i zewnętrzne praktyki kontroli dyskursu, stanowią dla mnie istotny punkt odniesienia.