Zogniskowane wywiady grupowe

Jedną z wykorzystanych technik były równieŜ zogniskowane wywiady grupowe oraz wywiady w grupach naturalnych. Zostały one zrealizowane w profesjonalnym studiu do badań jakościowych, które umoŜliwiało rejestrację audiowizualną spotkań. Dwa zogniskowane wywiady grupowe były przeprowadzone z respondentami, których określiłem mianem „normalsów”, co oznacza, Ŝe są to jednostki, które nie są przedstawicielami dyskursów mniejszościowych ani teŜ nie naleŜą do elit symbolicznych. Tę kategorię moich rozmówców zaliczam jednak do aktywnych obserwatorów sfery publicznej, a więc takich, którzy kupują dzienniki codzienne, oglądają kilka wydań serwisów informacyjnych, śledzą portale informacyjne czy teŜ rozmawiają na tematy polityczne, nie tylko w kontekście domowym, ale równieŜ w miejscu pracy. Poza powyŜszym kryterium zainteresowania sferą publiczną, dobór opierał się dwóch dodatkowych zmiennych. Po pierwsze – wiek (jedną grupę stanowili ludzie młodzi – do trzydziestego roku Ŝycia, drugą osoby starsze – po sześćdziesiątym piątym roku Ŝycia), respondenci zostali dobrani równieŜ pod względem wykształcenia – w obu grupach uczestniczyły osoby z wykształceniem średnim i zawodowym.

Podobieństwo pod względem cech społeczno-demograficznych miało przede wszystkim znaczenie praktyczne, bowiem jak pisze Dominika Maison: „JeŜeli uczestnicy postrzegają, Ŝe nie róŜnią się od pozostałych, to wtedy mniej czasu poświęcają na własną prezentację i dzięki temu więcej czasu moŜe być przeznaczone na dyskutowanie problemów, które są celem badań. Pierwszym krokiem do osiągnięcia spójności grupy jest ich podobieństwo pod względem cech demograficznych.” (Maison 2001; 59).

Trzeci wywiad fokusowy był przeprowadzony wśród osób, które partycypują w lokalnych inicjatywach obywatelskich, działają w fundacjach i stowarzyszeniach.

W przeciwieństwie do wcześniejszych wywiadów istotne nie było tu kryterium wieku ani wykształcenia, tylko wysoki stopień zaangaŜowania w działalność trzeciego sektora. Pierwotnie wywiad ten miał być niejako kontrapunktem do wywiadów z tzw. normalsami – zakładałem, Ŝe osoby te wykazując się znacznie większą aktywnością w kontaktach z mediami, będą mieć inne spojrzenie na medialne reprezentacje sfery publicznej. W trakcie wywiadu okazało się, Ŝe jakość

prezentowanych obserwacji nie róŜni grupy „normalsów” od wyróŜnionej kategorii działaczy społecznych, dlatego teŜ wywiady te były analizowane jako pewna całość.

Ostatni z wywiadów fokusowych był przeprowadzony z dziennikarzami mediów lokalnych. Starałem się, aby objął on jak najszersze spektrum tej kategorii zawodowej, dlatego teŜ brali w nim udział dziennikarze radiowi i prasowi, przedstawiciel agencji informacyjnej, a takŜe dziennikarz internetowy. W tym przypadku waŜnym kryterium doboru uczestników wywiadu było doświadczenie zawodowe, tak, aby moŜliwe było uchwycenie ich wiedzy na temat mechanizmów funkcjonujących w obszarze zmedializowanej sfery publicznej.

W kaŜdym z wyŜej wymienionych wywiadów brało udział od siedmiu do ośmiu respondentów, a kaŜdy z wywiadów przeprowadził autor niniejszej pracy.

Warto zaznaczyć, iŜ rola moderatora jest trudnym zadaniem, gdyŜ z jednej strony jest on jedynie „aktorem drugiego planu”, jeŜeli chodzi o treści i argumenty pojawiające się w dyskusji, a więc nie moŜe przedstawiać własnego zdania czy sugerować odpowiedzi poszczególnym respondentom. Z drugiej zaś jest odpowiedzialny za utrzymanie dynamiki rozmowy czy za zachęcenie kaŜdego z uczestników do aktywnego udziału w dyskusji. Jak pisze Michał KrzyŜanowski w artykule „Analiza zogniskowanych wywiadów grupowych”: „zadaniem moderatora jest przede wszystkim czuwanie nad ogólnym przebiegiem dynamiki komunikacyjnej w trakcie grupy fokusowej, natomiast nie moŜe on mieć wiodącego głosu w dyskusji” (KrzyŜanowski 2011; 258). Warto dodać, Ŝe moderatorowi pomagała równieŜ osoba obserwująca przebieg wywiadu z drugiej Sali, wyposaŜonej w lustro weneckie. Po przeprowadzonym badaniu przedstawiała ona moderatorowi uwagi, co do przebiegu dyskusji i popełnionych ze strony prowadzącego błędów, co umoŜliwiało poprawienie jakości kolejnych rozmów.

3.1. Zalety zogniskowanych wywiadów grupowych

Zaletą techniki zogniskowanego wywiadu jest moŜliwość pobudzenia dynamiki grupowej, która zawiera się w kilku zasadniczych elementach (Konecki 2000; 185). Po pierwsze, w trakcie fokusów mamy do czynienia z efektem synergii, czyli ze zjawiskiem, w którym „wzajemne inspirowanie się członków grupy daje zdecydowanie większy przyrost generowanych informacji i pomysłów, niŜ byłoby to

moŜliwe w wywiadach indywidualnych” (Konecki 2000; 185). Po drugie, ankieter prowadzący indywidualny wywiad ma mniejszą moŜliwość motywowania badanych do wypowiedzi, niŜ dzieje się to w grupie, w której ma się większe poczucie bezpieczeństwa a sama dyskusja „bardziej przypomina naturalną sytuację z Ŝycia codziennego niŜ sytuacja wywiadu kwestionariuszowego, dlatego teŜ wypowiedzi członków grupy są bardziej spontaniczne i naturalne” (Konecki 2000; 185).

Wywiady grupowe, poza niewątpliwymi korzyściami, jako technika badawcza wykazują teŜ pewne słabości. Niewątpliwie moŜe ujawnić się w ich trakcie zjawisko konformizmu, polegające na często podświadomym kierowaniu się opiniami współdyskutantów (Konecki 2000, Maison 2001). Wpływać na opinie badanych moŜe równieŜ sam moderator, o ile jest źle przygotowany do swojego zadania.

Drugi problem, na który zwraca uwagę Konecki, to problem z uogólnianiem wyników na szerszą populację (Konecki 2000; 186). Mimo, Ŝe z załoŜenia uczestnicy wywiadów fokusowych nie znają się wzajemnie, to jednak nie decyduje to o reprezentatywności tej techniki. Rozwiązanie tego problemu, które stosowane jest równieŜ w niniejszej pracy, to triangulacja, rozumiana jako zastosowanie innych metod badawczych w obszarze analizowanej problematyki.

3.2. Wątki tematyczne zogniskowanych wywiadów grupowych

Mimo, iŜ wywiad grupowy jest dyskusją, w której rola badacza sprowadza się do zapewnienia zaproszonym dyskutantom swobodnej moŜliwości wypowiedzi, to jednak powinna być ona skoncentrowana (fokusowana) wokół określonych wątków tematycznych. KrzyŜanowski proces ten określa mianem „definiowania ram zogniskowanych wywiadów grupowych” (KrzyŜanowski 2011; 260-263), gdzie punktem wyjścia jest stworzenie pewnego tła teoretycznego, co z kolei pozwala dalej na opracowanie pytań badawczych. Jak pisze Kaufmann: „Musimy zatem niezwłocznie odkryć świat lektury. Nie czytania dla czytania, lecz czytania po to, by odkryć i stworzyć narzędzia pracy” (Kaufmann 2010; 59) Kolejny etap polega na stworzeniu określonych obszarów badawczych, w ramach których pojawiają się juŜ konkretne pytania zadawane respondentom w trakcie badań. W wywiadach fokusowych prowadzonych z obserwatorami sfery publicznej oraz aktywistami z trzeciego sektora wyróŜnić moŜna kilka następujących obszarów problemowych:

- poziom zainteresowania medialnie zapośredniczoną sferą publiczną;

- poziom zaufania do medialnych przekazów;

- katalog spraw waŜnych w dyskursie medialnym: o czym powinno się mówić i o czym się mówi;

- sfery przemilczeń w dyskursie publicznym: jakie tematy są przemilczane, jakie podmioty są dyskryminowane w medialnych przekazach.

W ramach powyŜszych obszarów problemowych zadawane były kolejne pytania, ale równieŜ sami respondenci wprowadzali tu własne wątki, jednak rola moderatora ograniczała się do tego, aby dyskusja nie wychodziła poza wyznaczone obszary badawcze.