Sergio Moscovici – społeczne reprezentacje jako uwspólnione przedstawienia

Koncepcja społecznych reprezentacji Moscoviciego została przedstawiona w latach 60-dziesiątych XX wieku. Mimo ponad pięćdziesięcioletniej tradycji wydaje

się ona wciąŜ aktualna, głównie dzięki wciąŜ na nowo podejmowanym reinterpretacjom (Farr 1987, 1993, Flik 1994) oraz jej wykorzystaniu w przedsięwzięciach o wymiarze empirycznym (Trutkowski 2000). DuŜego waloru teorii społecznych reprezentacji naleŜy upatrywać nie tylko ze względu na stosunkowo łatwą aplikację empiryczną stosowanych w niej kategorii, ale przede wszystkim dlatego, Ŝe zawiera ona wyraźnie sprecyzowany program badań, zawierający się głównie w technikach opartych na rozmowie.

W pierwszej kolejności trzeba dokładnie zdefiniować czym są społeczne reprezentacje. Cezary Trutkowski analizując opracowania Moscoviciego w następujący sposób opisuje ich istotę: „Są więc zatem (społeczne reprezentacje – przyp. R.N.) podzielaną społecznie wiedzą, uwspólnionymi przedstawieniami, wszechświatem zgodnego myślenia, który powstaje w wyniku komunikacyjnej koegzystencji jednostek w ramach określonych społeczności.” (Trutkowski 2000;

75). Tak rozumiane pojęcie społecznych reprezentacji świetnie koresponduje z programem socjologii wiedzy, w którym wiedzą nie określamy jedynie tego, co prawdziwe w ogóle, ale to, co ludzie, jako członkowie pewnych zbiorowości, dzięki ustalonemu konsensusowi, uznają za pewne. Jak pisze Marek Ziółkowski w ksiąŜce

„Wiedza, jednostka, społeczeństwo”: „Prawdziwość (veritas) jako nieusuwalna cecha wiedzy zostaje w ten sposób zastąpiona kryterium znacznie słabszym, kryterium intersubiektywnej pewności (certum) czy teŜ zgody (consensus).”

(Ziółkowski 1989; 31). W konsekwencji pojęcie wiedzy nie odnosi się jedynie do tego, co pewne i obiektywne, ale w kategorii tej zawierać się równieŜ powinny opinie, poglądy, często złudne lub poznawczo fałszywe (Ziółkowski 1989; 32).

Tego typu wiedzę na temat publicznego dyskursu starał się będę uchwycić podczas wywiadów pogłębionych prowadzonych zarówno z dziennikarzami, jak i przedstawicielami dyskursów mniejszościowych.

Warto równieŜ podkreślić, iŜ ta wspólnota wiedzy konsoliduje i wyodrębnia grupę. MoŜna powiedzieć, iŜ podstawowym tworzywem kaŜdej zbiorowości będą społecznie podzielane reprezentacje. Moscovici stwierdza, iŜ „reakcje na zdarzenia, definicje sytuacji są wspólne dla wszystkich, którzy naleŜą do tej samej grupy.”

(Moscovici 2000; 20). W innym miejscu porównuje on podzielane reprezentacje do wspólnego domu, w którym kaŜdy z członków grupy czuje się bezpieczny, gdyŜ wyeliminowane są wszelkie kłótnie i tarcia (Moscovici 2000; 37). Ta próba zapewnienia sobie pewnego bezpieczeństwa ontologicznego przez podzielane

grupowo przedstawienia jest główną przyczyną konstruowania społecznych reprezentacji. Jak pisze Moscovici powstają one po to, aby uczynić nieznane znanym; wartości, idee, obce dla naszego uniwersum, traktujemy jako bezpodstawne, niedorzeczne, nieprzyjazne, a jeŜeli kontakt z nimi jest trwały i nieunikniony, to wtedy, w celu ich „udomowienia”, tworzy się reprezentacje (Moscovici 2001; 20). Proces ten określony został mianem zakotwiczenia (anchoring), gdyŜ grupa umieszcza obce dla siebie sytuacje w znanych juŜ obrazach i koncepcjach (Moscovici 1988; 235). Moscovici unaocznia ten proces oswajania rzeczywistości, podając przykład badań reakcji włoskich dzieci na wypadek elektrowni w Czarnobylu. Tak obce dla nich zjawiska, jak: eksplozja, ewakuacja ludności, zagroŜenie skaŜeniem, zostały oswojone przez włączenie ich do znanych klisz, chociaŜby z filmów science-fiction czy przedstawień religijnych (Moscovici 1988; 235).

Szczególnie istotnym elementem teorii reprezentacji jest jej interakcyjny wymiar. Jak pisze twórca owej koncepcji: „Jednostki lub grupy tworzą społeczne reprezentacje przez współdziałanie i komunikację. Nie są one nigdy konstruowane w izolacji” (Moscovici 2000; 27). Komunikacja nabiera tutaj wymiaru głównego tworzywa, za pośrednictwem którego nie tylko konstruuje się wiedzę, ale teŜ wciąŜ na nowo jest ona doświadczana, potwierdzana. Dzięki interakcjom radzimy sobie z rzeczywistością ujarzmiając ją w pewnych schematach poznawczych czy konwencjach (Moscovici 2000; 22). Przez wymianę myśli, dyskusję w społecznie funkcjonujących grupach, pewne tematy, wydarzenia, są opracowywane, strukturyzowane (Moscovici 1988; 224). Komunikacja, o której pisze autor, odbywa się na dwóch poziomach. Z jednej strony mamy bezpośrednie interakcje między członkami zbiorowości, będą to codzienne rozmowy, dzięki którym wciąŜ na nowo potwierdzamy prawomocność podzielanego uniwersum – w tej sytuacji moŜemy mówić o reprezentacjach konstruktywnych (Moscovici 1988; 230). Z drugiej strony mamy do czynienia z językiem i symbolami, które oswajają rzeczywistość z pomocą określonych przedstawień performatywnych (1988; 230).

PowyŜej przedstawiłem zatem istotę reprezentacji, jednak naleŜy równieŜ zadać pytanie, w jaki sposób zyskują one swój społeczny status? OtóŜ, wyróŜnić moŜna trzy rodzaje „uspołeczniania” reprezentacji w zaleŜności od typu relacji zachodzących między członkami grup (Moscovici 1988; 221). Po pierwsze – reprezentacje mogą być podzielane przez członków bardziej złoŜonych struktur

grupowych, takich jak: miasto, państwo czy partia polityczna. Mamy wtedy do czynienia z reprezentacjami hegemonicznymi (hegemonic representations), które dominują nad praktykami symbolicznymi. Reprezentacje tworzą się równieŜ wewnątrz pewnych subgrup, w których dochodzi, do mniej lub bardziej zamkniętej, cyrkulacji wiedzy, idei między ich członkami. Wytwarzają one własne interpretacje rzeczywistości, którymi dzielą się z innymi – Moscovici określił je mianem reprezentacji emancypacyjnych (emancipated representations). Ostatnim typem są reprezentacje polemiczne (polemical representations), powstające na drodze społecznych konfliktów i kontrowersji, toczących się między poszczególnymi grupami społecznymi.

Podmiotowe sprawstwo nie jest jedynie domeną jednostek. Według Moscoviciego równieŜ grupy społeczne przejawiają zdolność do aktywnego działania. Autor „Społecznych reprezentacji” pisze, Ŝe mamy do czynienia z

„myślącym społeczeństwem” (thinking society), które w obrębie grup wytwarza symboliczne uniwersa (Moscovici 1988; 224). O ile więc psychologia, której przedmiotem refleksji jest umysł ludzki, zawęŜa się do badań nad naturą myślenia jednostek, tak psychologia społeczna interesuje się procesem myślenia zachodzącym w obrębie grup społecznych, tworzącymi się tam zasadami komunikacji i strategiami budowania konsensusu. MoŜna powiedzieć, Ŝe społeczne reprezentacje jako punkt wyjścia określają kontekst: lokalny, społeczny, kulturowy i historyczny, w którym wiedza jest wytwarzana i uŜywana (Flick 1998; 5).

Wydaje się, Ŝe przedstawiona perspektywa teoretyczna wymaga równieŜ przyjęcia określonej metodologii badań. JeŜeli podzielane reprezentacje są dyskursywnie wytwarzane zarówno na poziomie rozmów codziennych, jak równieŜ dzięki obcowaniu z określonym tekstem, symbolem, to wiąŜe się to z pewnymi konsekwencjami. Powinniśmy być zainteresowani przede wszystkim badaniami jakościowymi, które pozwalają uchwycić dynamikę konstruowania społecznych reprezentacji. Flick stwierdza: „Jeśli chcemy badać nieprzerwany dialog, który wytwarza, modyfikuje i zmienia społeczne reprezentacje, to powinniśmy albo uŜywać metod przystosowanych do interpretacji naturalnie toczących się konwersacji, albo teŜ, jeśli to nie jest moŜliwe, powinniśmy próbować wytworzyć i podtrzymywać przejawy tego dialogu w wywiadach, w których nie kładzie się nacisku na standaryzację i duŜe próby, ale pozostawia się badanym miejsce na rozwinięcie ich punktów widzenia i na [uchwycenie wykorzystywanych przez nich]

sposobów odtwarzania (re-create) rzeczywistości lub tych jej części, które stanowią przedmiot badania.” (za: Trutkowski 2000; 116). NaleŜy więc zastanowić się, jakie techniki powinny być stosowane przez badacza, który chce uchwycić treść i zakres reprezentacji określonego obszaru Ŝycia społecznego, pamiętając jednocześnie o dyskursywnym charakterze ich wytwarzania. Jak wcześniej wspomniano, powinna to być metodologia badań jakościowych, zawierająca przede wszystkim techniki oparte na rozmowie, do których zaliczyć moŜna: indywidualne wywiady pogłębione, zogniskowane wywiady grupowe, wywiady w grupach naturalnych. Do tego szerokiego wachlarzu potencjalnie stosowalnych metod badawczych sam Moscovivi dodaje równieŜ obserwacje (Moscovici 1988; 240-241).

Przykładem empirycznych badań przy wykorzystaniu postulatów płynących z teorii społecznych reprezentacji moŜe być analiza społecznych reprezentacji polityki ukazana w ksiąŜce Cezarego Trutkowskiego (Trutkowski 2000). Autor przedstawia sposoby rozumienia polityki przez obywateli, którzy nie uczestniczą bezpośrednio w kształtowaniu publicznego dyskursu i porównuje je z reprezentacjami charakterystycznymi dla polityków. W ostatniej części niniejszego rozdziału skupię się na moŜliwych sposobach wykorzystania teorii społecznych reprezentacji w niniejszej pracy, jednak wcześniej przedstawiona zostanie koncepcja reprezentacji Stuarta Halla, która kładzie nacisk przede wszystkim na ich konotację kulturową.