O uŜyteczności teorii reprezentacji w badaniach nad dyskursem publicznym

W badaniach nad publicznym dyskursem w duŜej mierze opierać się będę na teoriach społecznych reprezentacji, istotnych dla mnie z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze – praca ma empirycznie uchwycić uwspólnioną wiedzę na temat publicznego dyskursu, podzielaną zarówno przez mniejszościowe grupy dyskursywne, jak równieŜ przez tych aktorów Ŝycia społecznego, którzy nie mają bezpośredniego wpływu na kształt publicznej debaty. Inaczej, interesować mnie będą społeczne reprezentacje dyskursu publicznego, podobnie jak Cezary Trutkowski szukał deskryptywnych i normatywnych opisów polityki (Trutkowski 2000), tak ja postaram się odpowiedzieć na pytanie, o czym się mówi w publicznym dyskursie (wymiar deskryptywny), a jednocześnie, jaka jest oczekiwana hierarchia spraw waŜnych, o czym mówić się powinno (wymiar normatywny)? Jak wskazywał Sergio Moscovici, twórca teorii społecznych reprezentacji, najwaŜniejszym zadaniem badacza jest odtworzenie dyskursywnych praktyk, za pośrednictwem których konstruuje się społeczne reprezentacje. Celem niniejszej pracy będzie więc równieŜ próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób upowszechniają się w określonych grupach reprezentacje dyskursu publicznego, na ile wykształciły się one jako rezultat odbioru medialnych przedstawień polityki, jak często stawia się niejako znak równości między medialnym rejestrem tego, co waŜne, a własną opinią na temat tego, jaki kształt powinna przybierać hierarchia spraw publicznie waŜnych? W tym przypadku mielibyśmy do czynienia z tym, co Hall określił mianem odczytania dominującego, czyli akceptującego hegemoniczną ideologię (Goban-Klas 2006;

138). MoŜliwy jest równieŜ zupełnie inny scenariusz, zakładający, iŜ rejestr spraw waŜnych, upowszechniany w medialnych treściach, róŜni się w duŜym stopniu od

oczekiwań tych aktorów społecznych, którzy nie mają bezpośredniego wpływu na publiczną debatę.

Równie waŜne jest pytanie o rolę codziennych rozmów w kształtowaniu społecznych reprezentacji dyskursu, wydaje się, iŜ są one jedyną z nielicznych alternatyw dla upowszechniania, negocjowania, opozycyjnych wobec głównego nurtu hierarchii, spraw waŜnych. W tym miejscu warto równieŜ zapytać o rolę Internetu w kształtowaniu, negocjowaniu rejestru spraw, które zasługują na publiczne uprawomocnienie. Jak widać, stwierdzenie na temat dyskursywnego procesu wytwarzania reprezentacji niesie za sobą wiele pytań na temat tego, jak społeczne reprezentacje powstają w praktyce, zarówno dziennikarsko-medialnej, jak i w Ŝyciu codziennym. NaleŜy równieŜ podkreślić, Ŝe mniej interesują mnie uwspólnione przedstawienia, tworzone w ramach większych struktur społecznych:

narodu, państwa czy partii politycznych, a bardziej to, co Moscovici określił jako reprezentacje emancypacyjne i polemiczne. Przedmiotem badań będą więc przedstawiciele określonych grup społecznych, które funkcjonują w obrębie ustalonych przez nie przedstawień.

JeŜeli przyjmujemy, Ŝe podjęte w rozprawie doktorskiej badania dotyczą społecznych reprezentacji dyskursu publicznego, to jednocześnie wiąŜe się to z przyjęciem odpowiedniej metodologii badań. Mianowicie w tej sytuacji dominować będą metody badań jakościowych, które pozwalają najlepiej uchwycić znaczenie publicznej debaty, podejmowanych w niej tematów, zdarzeń, ocenianych z perspektywy poszczególnych grup czy jednostek. Kwestia ta zostanie dokładnie opisana w rozdziale metodologicznym, a w tym miejscu zasygnalizuję jedynie, Ŝe stosować będę techniki: indywidualnego wywiadu pogłębionego, zogniskowanego wywiadu grupowego oraz zastosuję w praktyce metodę, którą Cezary Trutkowski określił jako wywiad w grupach naturalnych (Trutkowski 2000; 122). Przedstawiona teoria społecznych reprezentacji pozwoliła nakreślić lepiej przedmiot badań, jak równieŜ umoŜliwiła lepsze uchwycenie jednego z głównych problemów badawczych, jakim jest dyskurs publiczny i jego społeczne reprezentacje.

6. Podsumowanie

Celem powyŜszego rozdziału miało być dokonanie pewnych definicyjnych i teoretycznych uszczegółowień, jeŜeli chodzi o szeroką i niejednoznaczną kategorię dyskursu. W pierwszej kolejności przedstawiono konceptualizację pojęć, takich jak dyskurs publiczny i polityczny, w głównej mierze w odniesieniu do definicyjnych ustaleń Marka CzyŜewskiego. Jednak niezgoda na definiowanie dyskursu politycznego w kontekście przedstawień elit symbolicznych sprawiła, Ŝe jego zakres pojęciowy został poszerzony równieŜ o przedstawicieli dyskursów mniejszościowych jako istotnych podmiotów sfery publicznej. Wiele uwagi poświęciłem równieŜ na wyjaśnienie istoty dyskursów mniejszościowych, w których, w mojej ocenie, moŜemy mieć do czynienia z mniejszościowym nadawcą, bądź teŜ z mniejszościowym przekazem, czyli takim, który nie znajduje właściwego uprawomocnienia w medialnie zapośredniczonej sferze publicznej.

Rozdział ten prezentował równieŜ wybrane teorie, które stały się dla waŜnym punktem odniesienia w analizach dotyczących dyskursu publicznego. Opisywane perspektywy teoretyczne nie tylko przyczyniły się do poszerzenia słownika znaczących pojęć i kategorii, ale przybliŜenie ich istoty miało przede wszystkim wyjaśnić, jakie rozumienie kategorii dyskursu jest mi bliskie i w jakich kontekstach będzie ono przedmiotem badań. Dzięki przedstawionym teoriom dyskurs jawi się jako zorganizowany systemem wykluczeń. Przedstawiając myśl Michela Focaulta wskazane zostały reguły, procedury, odpowiedzialne za uprawomocnianie jednych wypowiedzi czy teŜ podmiotów je formułujących, kosztem ekskluzji innych. W ramach opisu dyskursu jako wykluczenia opisane zostały poszczególne formacje dyskursywne oraz procedury kontroli, selekcji i organizowania dyskursów. Dzięki Foucault na dyskurs spojrzeć moŜna równieŜ jako na obszar i narzędzie władzy, która nie działa w oparciu o bezpośredni zakaz, ale przejawia się korzystając głównie z dyskursywnych praktyk.

Dyskurs postrzegałem równieŜ jako pewne przedstawienia hegemoniczne, co umoŜliwia perspektywa neomarksistowska Chantal Mouffe. Pojęcia takie jak: logika równowaŜność i róŜnica, puste znaczące czy hegemonia, pozwalają definiować dyskurs w kategoriach ustalania pewnego symbolicznego centrum, które wyklucza wszelkie opozycyjne opinie. Mówienie o dyskursie jako ciągłej rywalizacji pewnych grup, podmiotów, o uprawomocnienie własnej wizji rzeczywistości,

kosztem ekskluzji innych, jest równieŜ dominująca perspektywą w niniejszej pracy.

Zakładam bowiem, Ŝe w polskim dyskursie medialnym istnieją pewne grupy, które występują poza dominującym systemem dyskursywnych przedstawień – badania ograniczyłem do trzech podstawowych grup: organizacje zajmujące się problemem biedy, ruch walczący o prawa kobiet oraz mniejszościowy związek zawodowy. Z drugiej zaś strony mamy tych, którzy odpowiedzialni są za kształtowanie dominujących przedstawień – będą to dziennikarze i wydawcy mediów głównego nurtu. Interesujące będzie zatem przedstawienie relacji pełnych napięć, konfliktów, zachodzących miedzy dyskursywnym centrum a peryferiami, ale równieŜ wskazanie na płynność porządku hegemonicznego, czego przyczyną jest ciągły opór dyskursów mniejszościowych.

Rozdział ten nie przedstawia jedynie teorii odnoszących się bezpośrednio do zagadnienia dyskursu, ale jest równieŜ próbą wykorzystania innych perspektyw pozwalających na wyjaśnienie interesujących mnie zagadnień. OtóŜ w pracy tej opisana została równieŜ teoria społecznych reprezentacji Sergio Moscoviviego oraz teoria reprezentacji Stuarta Halla. Szczególnie ta pierwsza, w której o społecznej reprezentacji mówi się jako o uwspólnionej wiedzy, wytwarzanej dzięki grupowej koegzystencji, staje się istotnym punktem odniesienia. Jednym z głównych celów badawczych jest bowiem próba uchwycenia społecznej wiedzy na temat polskiego dyskursu medialnego. W głównej mierze będzie to próba odpowiedzi na pytania o to, jak przedstawiają się hierarchie spraw waŜnych –jakie tematy wymagają nagłośnienia w publicznym dyskursie, o czym powinno się mówić (kontekst normatywny) i o czym się mówi w przestrzeniach debaty publicznej (kontekst opisowy)?

Rozdział III. Mniejszości dyskursywne jako kategoria analizy

W poprzednich rozdziałach przedstawione zostały teoretyczne podstawy rozwaŜań na temat dyskursu publicznego oraz sfery publicznej. W tym miejscu chciałbym opisać koncepcję mniejszości społecznych, gdyŜ zbiorowości te stanowią jedną z podstawowych kategorii respondentów, z którymi przeprowadzone były indywidualne wywiady pogłębione oraz wywiady w grupach naturalnych. RównieŜ, w duŜej mierze, z ich perspektywy postrzegam dyskurs publiczny oraz staram się wskazać obszary i mechanizmy przemilczeń. W pracy posługuję się kategorią mniejszościowych grup dyskursywnych, jednak definicyjne ustalenia na temat mniejszości społecznych są istotnym punktem odniesienia dla owych rozwaŜań.

Warto na wstępie zaznaczyć, Ŝe celem prezentowanego rozdział nie jest kompleksowe przedstawienie całej historii problematyki mniejszości, nie jestem równieŜ zainteresowany uchwyceniem wszystkich istotnych perspektyw w tej dziedzinie, chciałbym jedynie ukazać te definicje, typologie mniejszości czy refleksje na ich temat, które najlepiej odnoszą się do problematyki głosów przemilczanych w polskim dyskursie publicznym.