własności lokalu w razie bezczynności spółdzielni
Rzecznik skierowała141 wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodno-ści art. 491 zdanie drugie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych142 z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3, z art. 32 w zw. z art. 2 oraz z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Stosownie do brzmienia art. 491 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych osoba która na podstawie ustawy może żądać ustanowienia prawa odrębnej własności lokalu, w razie bez-czynności spółdzielni może wystąpić do sądu z powództwem. Rzecznik zaskarżyła art. 491 zdanie drugie tej ustawy, zgodnie z którym koszty sądowe oraz koszty zastępstwa proceso-wego pokrywa spółdzielnia mieszkaniowa. Kwestionowany przepis narusza konstytucyjnie gwarantowane każdemu prawo dostępu do sądu poprzez takie ukształtowanie procedury dotyczącej zasad ponoszenia kosztów postępowania, które wypacza idee sprawiedliwego procesu. Zwolnienie strony przegrywającej od obowiązku ponoszenia jakichkolwiek kosz-tów postępowania sądowego, bez stworzenia odpowiedniego źródła rekompensaty
ponie-139 Informacja RPO za 2011 r., str. 50.
140 Wyrok TK z 11 grudnia 2012 r., sygn. akt 37/11.
141 RPO-546639-IV/06 z 26 marca 2012 r., sygn. akt K 18/12.
142 Ustawa z 15 grudnia 2000 r. (Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, z późn. zm.).
sionych kosztów dla strony wygrywającej, stanowi instytucjonalne ograniczenie prawa do sądu. Wydaje się, że kwestionowany przepis wywodzi się z fałszywego założenia, że indywi-dualny interes osoby dochodzącej roszczeń względem spółdzielni jest ważniejszy od interesu samej spółdzielni i tworzących ją osób. Umożliwienie bezkosztowego prowadzenia postępo-wania przeciwko korporacji godzi zaś nie tyle w interes tej korporacji, co przede wszystkim w interes poszczególnych jej członków. Nie sposób bowiem wskazać dlaczego spółdzielnia, a co za tym idzie jej członkowie, mają ponosić koszty bezzasadnie wytaczanych postępowań.
Ustalanie arbitralnych i nazbyt ingerujących w prawa majątkowe spółdzielni przepisów na-rusza prawa majątkowe ogółu osób, będących jej członkami.
Zakwestionowany w niniejszym postępowaniu przepis stał się jednocześnie przedmio-tem oceny Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P 8/12 i wyrokiem143 Trybunału Konstytucyjnego uznany został za niezgodny z Konstytucją. Ponowne rozpoznawanie tego samego problemu konstytucyjnego – w sytuacji uprzedniego orzeczenia o niezgodności za-skarżonego przepisu z Konstytucją – uczyniło postępowanie w sprawie z wniosku Rzecznika zbędnym i uzasadniało jego umorzenie144 ze względu na zbędność wydania wyroku.
2. Zwrot kosztów pełnomocnika ustanowionego w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie
Trybunał Konstytucyjny przedstawił145 Sejmowi RP uwagi dotyczące niezbędności dzia-łań ustawodawczych, zmierzających do zapewnienia zwrotu kosztów pełnomocnika usta-nowionego w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Trybunał Konstytucyjny postanowieniem146 z 12 października 2011 r. umorzył postępowanie w sprawie zbadania zgodności art. 632 pkt 2 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od 24 maja 2007 r. w związku z art. 558 k.p.k. w zakre-sie, w jakim uniemożliwia przyznanie osobie domagającej się zasądzenia zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika i jednocześnie uniemożliwia stosowanie przepisów Ko-deksu postępowania cywilnego w kwestii dotyczącej zwrotu kosztów procesu związanych z ustanowieniem pełnomocnika z art. 41 ust. 5 w związku z art. 32 ust. 1 i art. 2 Konstytucji.
Ustawodawca dostosował treść art. 632 pkt 2 k.p.k. do wyroku Trybunału w sprawie o sygn.
SK 21/04 ustawą o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego147, wprowadzając zasadę zwrotu kosztów obrońcy ustanowionego przez osobę uniewinnioną lub w wypadku, gdy domniemanie niewinności nie zostało obalone wskutek umorzenia postępowania karnego.
W ślad za tą zmianą nie poszła jednak zmiana regulacji ponoszenia kosztów postępowania w sprawie ustalenia zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub
143 Wyrok TK z 27 lipca 2012 r.
144 Postanowienie TK z 26 września 2012 r., sygn. akt K 18/12.
145 Postanowienie z 23 listopada 2011 r., sygn. akt S 2/11.
146 Sygn. akt SK 2/11.
147 Ustawa z 7 marca 2007 r. (Dz.U. Nr 80, poz. 539).
zatrzymanie. Rzecznik zwróciła się148 do Ministra Sprawiedliwości o poinformowanie o sta-nie prac legislacyjnych zmierzających do realizacji powyższych zaleceń.
Minister poinformował149 Rzecznika, że dostrzega konieczność podjęcia działań legislacyj-nych zmierzających do zapewnienia zwrotu kosztów pełnomocnika ustanowionego w postę-powaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowa-nie lub zatrzymaaresztowa-nie. Z tego też względu zagadaresztowa-niearesztowa-nie wskazane w wystąpieniu Rzecznika zosta-nie objęte przedmiotem rządowego projektu ustawy o zmiazosta-nie ustawy Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw. Natomiast, gdyby stan prowadzonych prac nad projektem uniemożliwiał połączenie powyższych prac, Minister Sprawiedliwości podejmie odrębną ini-cjatywę legislacyjną umożliwiającą wprowadzenie postulowanego rozwiązania.
3. Wysokość zwrotu kosztów stawiennictwa osób wezwanych do sądu w charakterze świadka
Do Rzecznika wpływały skargi osób wezwanych do sądu w charakterze świadka. Osoby te czuły się pokrzywdzone wysokością kwoty, która została im zwrócona tytułem kosztów stawiennictwa w sądzie. Obowiązujące regulacje opierają się na zasadzie, że koszty stawien-nictwa świadka są zwracane w określonym zakresie, do ustalonej przez ustawę wysokości – nawet wówczas, gdy koszty poniesione przez świadka są wyższe. Obowiązek stawiennic-twa i zeznawania w sądzie należy do obowiązków obywatelskich służących zabezpieczeniu działalności wymiaru sprawiedliwości, a w szerszym kontekście – realizacji prawa do sądu.
Obowiązek ten zabezpieczony jest przez system sankcji, przewidzianych dla uchylającego się od stawiennictwa świadka (w postaci grzywny, przymusowego doprowadzenia czy nawet kary aresztu). Zabezpieczeniu stawiennictwa świadka służy także instytucja zwrotu kosztów stawiennictwa. Zbyt duże wydatki z tym związane mogą zniechęcać strony postępowania do zgłaszania dowodów, ponieważ ostatecznie to strony postępowania sądowego zwykle ponoszą koszty stawiennictwa świadka. Jednak warto rozważyć, czy bardziej racjonalnym punktem odniesienia dla określenia wysokości zwrotu kosztów stawiennictwa świadka nie powinna być np. kwota przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim. Jest to wskaźnik stosowany przez ustawodawcę dla określenia wielu kwot, które powinny pozostawać w relacji z wynagrodzeniem pracowniczym. Wskaźnik stosowany dotychczas dla zrekompensowania utraconych zarobków świadka z założenia jest niższy niż płaca dzienna, obliczona na podstawie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Rzecznik zwróciła się150 do Ministra Sprawiedliwości o rozważe-nie przedstawionego problemu i przekazao rozważe-nie stanowiska w sprawie.
Minister podzielił151 wątpliwości Rzecznika. Odstąpienie przez Ministra od rozwiązania prowadzącego do urealnienia kwot zwracanych uczestnikom postępowania z tytułu utra-conego zarobku lub dochodu jest podyktowane sytuacją budżetową Państwa. W opinii do
148 RPO-665846-II/11 z 11 kwietnia 2012 r.
149 Pismo z 2 maja 2012 r.
150 RPO-665890-IV/11 z 25 maja 2012 r.
151 Pismo z 18 czerwca 2012 r.
senackiego projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektó-rych innych ustaw (druk senacki nr 38) Minister Sprawiedliwości proponował aby w przy-padku osób pozostających w stosunku pracy wyliczeń należności dokonywano wyłącznie na podstawie zasad obowiązujących przy ustalaniu należnego pracownikowi ekwiwalentu pieniężnego za urlop. Natomiast w przypadku innych osób górna granica należności mia-łaby procentowe odniesienie do kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowi-ska państwowe, z tym że zaproponowano ustalenie jej na wyższym poziomie, np. 15-20%.
Senat propozycji tej nie uwzględnił. W przygotowanym przez resort sprawiedliwości sta-nowisku Rządu do projektu senackiego oceniono pozytywnie ustalenie limitu na poziomie 4,6% kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, nawiązujące do obecnej reguły, przy jednoczesnym podniesieniu do tego samego poziomu limitu dla innych podmiotów uczestniczących w postępowaniu (biegłych). Jednak w toku uzgodnień stanowiska Rządu sprzeciw wobec jakiegokolwiek podniesienia limitu należności z tytułu utraconego zarobku lub dochodu zgłaszał Minister Finansów.
Ostatnia nowelizacja152 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych nie realizu-je zatem postulatów Rzecznika. W praktyce limit wysokości zwrotu wynosi ok. 80 złotych i oznacza, że każdy wezwany do sądu, kto zarabia więcej niż 2437,80 zł brutto nie uzyska pełnego zwrotu utraconego zarobku. Pozostawienie limitu na tak niskim poziomie powodu-je, że zasada zwrotu utraconego zarobku w wysokości równej ekwiwalentowi urlopowemu stała się iluzoryczna, skoro limit pozostaje na poziomie znacznie niższym od przeciętnego wynagrodzenia za pracę w gospodarce narodowej.
4. Koszty procesu zasądzone przez sąd odwoławczy
Rzecznik zgłosiła153 udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej i przed-stawiła następujące stanowisko: „Art. 426 § 1 i 2 ustawy Kodeks postępowania karnego154 w brzmieniu obowiązującym przed nowelizacją dokonaną przez ustawę o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego155 – w zakresie w jakim nie dawał podstaw do zaskarżenia postanowienia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd od-woławczy – jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 Konstytucji”.
W uzasadnieniu Rzecznik podkreśliła, że jeżeli sąd odwoławczy rozstrzyga jako pierw-szy o kosztach procesu karnego, orzeczenie winno być zaskarżalne do sądu drugiej instancji.
Zaskarżona regulacja narusza również konstytucyjną zasadę równości. Skoro od orzeczeń w przedmiocie kosztów postępowania wydanych przez sąd I instancji przysługuje środek za-skarżenia, to za dyskryminującą należy uznać sytuację, w której od orzeczeń w przedmiocie kosztów postępowania wydanych po raz pierwszy przez sąd formalnie (ustrojowo) odwo-ławczy – taki środek zaskarżenia nie przysługuje.
152 Ustawa z dnia 31 sierpnia 2012 r., (Dz.U. z 2012 r., poz. 1101).
153 RPO-705207-II/12 z 16 lipca 2012 r., sygn. akt SK 33/12.
154 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.).
155 Ustawa z 20 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 246).
Sprawa oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.
Rzecznik skierowała156 ponadto wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności art. 426 § 1 i 2 ustawy Kodeks postępowania karnego w brzmieniu nadanym przez art. 1 ustawy z dnia 20 stycznia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karne-go – w zakresie, w jakim nie daje podstaw do zaskarżenia orzeczenia w przedmiocie kosztów procesu zasądzonych po raz pierwszy przez sąd odwoławczy – z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 oraz w związku z art. 32 ust. l Konstytucji.
Z treści art. 426 § 1 i 2 k.p.k. wynika, że od orzeczeń sądu odwoławczego dotyczących kosztów postępowania, jeśli sąd ten orzekał o kosztach po raz pierwszy, nie przysługuje śro-dek odwoławczy. W uzasadnieniu wniosku Rzecznik podkreśliła, że jeżeli sąd odwoławczy rozstrzyga jako pierwszy o kosztach procesu karnego, orzeczenie w tym przedmiocie, w myśl powołanych we wniosku wzorców konstytucyjnych winno być zaskarżalne do sądu drugiej instancji. Zaskarżona regulacja narusza ponadto zasadę równości wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji. Skoro od orzeczeń w przedmiocie kosztów postępowania wydanych przez sąd pierwszej instancji przysługuje środek zaskarżenia, to za dyskryminującą należy uznać sy-tuację, w której od orzeczeń w przedmiocie kosztów postępowania wydanych po raz pierw-szy przez sąd formalnie odwoławczy – taki środek zaskarżenia nie przysługuje, a kryterium różnicujące w zakwestionowanym we wniosku przepisie, w ocenie Rzecznika nie spełnia wypracowanego przez Trybunał Konstytucyjny katalogu warunków, które w świetle zasady równości musi spełniać dopuszczalne kryterium stanowiące podstawę zróżnicowania.
Sprawa oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.