karnego procesowego w zakresie ustalenia przez sąd wysokości kosztów procesu
przekraczający 2 lata po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji
A. Wolność słowa i prawo do informacji
1. Odpowiedzialność autorów niedozwolonych i obraźliwych treści zamieszczonych w Internecie
Wolność słowa stanowi podstawę funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Jed-nak coraz częściej mają miejsce incydenty, w których wolność wypowiedzi jest rażąco nad-używana, zwłaszcza jeśli chodzi o treści zamieszczane za pośrednictwem stron internetowych, blogów oraz portali społecznościowych, gdzie niektóre komentarze przekraczają granice do-zwolonej krytyki, stanowiąc swoistą mowę nienawiści, niekiedy zawierającą treści rasistow-skie, ksenofobiczne lub antysemickie. Podstawę dochodzenia roszczeń za naruszenie dóbr osobistych stanowi art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność karna znajduje podsta-wę w art. 212 (pomówienie) i art. 216 (znieważenie) Kodeksu karnego. Istotne znaczenie mają też ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną, regulująca odpowiedzialność admini-stratorów stron internetowych oraz dostawców usług internetowych, a także ustawa o ochro-nie danych osobowych. W opinii Rzecznika obowiązujące regulacje są wystarczające do do-chodzenia odpowiedzialności autorów niedozwolonych i obraźliwych treści zamieszczonych w Internecie. Zasadniczym problemem jest brak jednolitych standardów w zakresie współ-pracy Policji, organów prokuratury oraz sądów w zakresie działań mających na celu ustalanie tożsamości sprawcy niedozwolonych czynów. Niepokojący jest także brak świadomości osób, których dobra osobiste zostały naruszone, co do tego, że przysługują im jakiekolwiek środki prawne pozwalające na egzekwowanie ich praw. Rzecznik zwróciła się218 do Prokuratora Ge-neralnego o poinformowanie o przyjętej praktyce, a także wytycznych, jakie posiadają proku-ratorzy prowadzący sprawy dotyczące przestępstw popełnianych za pośrednictwem Internetu, a związanych z naruszeniem dóbr osobistych użytkowników sieci oraz o sugestie odnośnie systemowych działań, które mogłyby wpłynąć pozytywnie na ochronę praw obywateli.
Prokurator Generalny wyjaśnił219, że tzw. przestępstwa z nienawiści objęte są szczególnym nadzorem prokuratur okręgowych i apelacyjnych, a także monitoringiem Prokuratury Gene-ralnej. Każda decyzja o odmowie wszczęcia lub umorzenia postępowania przygotowawczego, jaka zapadła w sprawach o te przestępstwa, jest poddawana badaniu przez jednostkę organi-zacyjną prokuratury sprawującą nadzór służbowy. W prokuraturach okręgowych
i apelacyj-218 RPO-710680-I/12 z 6 września 2012 r.
219 Pismo z 5 października 2012 r.
nych zostali wyznaczeni specjalni konsultanci i koordynatorzy do spraw prowadzonych o tzw.
przestępstwa z nienawiści. W Departamencie Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej, opracowana została metodyka prowadzenia postępowań dotyczących tych wy-stępków.
Odrębny problem stanowi ściganie przestępstw prywatnoskargowych, a zwłaszcza znie-sławienia i znieważenia, popełnianych poprzez zamieszczanie anonimowych wpisów w In-ternecie. W obecnym stanie prawnym ściganie przestępstw prywatnoskargowych popełnio-nych przy użyciu Internetu nie powinno nastręczać pokrzywdzonemu większych trudności.
W przypadku konieczności wykrycia sprawcy takiego występku kluczowa rola przypada orga-nom Policji. Z tego powodu celowe wydaje się wprowadzenie stosownych wewnętrznych regu-lacji prawnych w strukturach Policji. Inicjatywa w tym zakresie należy jednak do Komendanta Głównego Policji. Efektywna walka z nadużywaniem wolności słowa w Internecie, a zwłaszcza z agresją i naruszaniem dóbr osobistych poprzez anonimowe wpisy, wymaga podejmowania przez zainteresowanych stosownych kroków prawnych. Dla ich skuteczności konieczna jest znajomość uprawnień i procedur prowadzących do ich wyegzekwowania. Przeprowadzenie szerokiej kampanii propagującej taką wiedzę przekracza jednak możliwości prokuratury.
2. Nowelizacja prawa prasowego
Od kilku lat trwają prace legislacyjne nad regulacją obszarów działalności jednostki i pań-stwa, pozostających pod wpływem nowoczesnych technologii informacyjnych. Rzecznik nie-jednokrotnie wypowiadała się na temat powstałych w tym procesie projektów odnoszących się do ich potencjalnego wpływu na sferę praw i wolności człowieka i obywatela. Wśród dys-kutowanych regulacji znajdował się projekt nowelizacji Prawa prasowego220. W wystąpieniu do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzecznik sygnalizowała, iż mimo wcześniej-szych deklaracji projekt nowelizacji Prawa prasowego nie znalazł się w programie prac legi-slacyjnych Rady Ministrów na rok 2012. W dniu 14 czerwca 2012 r. wchodzi w życie wyrok221 Trybunału Konstytucyjnego, w którym Trybunał uznał za niezgodne z Konstytucją przepisy art. 46 ust. 1 oraz art. 31 i 33 Prawa prasowego. Pomimo upływu ponad 15 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego właściwy w tej sprawie resort nie przedstawił projektu ustawy wykonującej wyrok sądu konstytucyjnego. Z informacji przedstawionych222 przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wynika, że opracowany przez Minister-stwo projekt nowelizacji Prawa prasowego został przekazany do Kancelarii Prezesa Rady Mi-nistrów z prośbą o procedowanie projektu ustawy z pominięciem etapu założeń.
Zespół do spraw Programowania Prac Rządu nie podjął korzystnej dla MKiDN decyzji o możliwości procedowania projektu ustawy bez uprzedniego przygotowania projektu zało-żeń. Z tych względów w MKiDN jest opracowywany projekt założeń do nowelizacji ustawy Prawo prasowe, mający na celu dostosowanie przepisów Prawa prasowego do wyroków223
220 Ustawa z 26 stycznia 1984 r. (Dz.U. Nr 5, poz. 24, z późn. zm.).
221 Sygn. akt K 41/07.
222 Pismo z 17 lutego 2012 r.
223 Wyrok z dnia 1 grudnia 2010 r. (K 41/07), z dnia 5 maja 2004 r. (sygn. P 2/03), z dnia 14 grudnia 2011 r.
(sygn. SK 42/09).
Trybunału Konstytucyjnego oraz wyroku224 Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Wizerkaniuk przeciwko Polsce. Proponuje się również usunięcie z ustawy ter-minów i instytucji, które stanowią pozostałości nazewnictwa poprzedniego ustroju, a tak-że wprowadzenie zmian mających na celu doprecyzowanie przepisów regulujących prawa i obowiązki dziennikarzy do obecnie obowiązujących warunków społeczno-gospodarczych.
Nowelizacja weszła w życie z dniem 2 listopada 2012 r225.
3. Problemy związane z funkcjonowaniem w obrocie prawnym przepisu art. 212 k.k. penalizującego czyn zniesławienia
Omówienie w rozdziale: „Implementacja prawa europejskiego i wykonywanie wyroków ETPC i TSUE”.
4. Określanie opłat za udostępnienie informacji publicznej
Ustawa o dostępie do informacji publicznej226 przewiduje wyjątek od zasady bezpłatnego udostępniania informacji. Zgodnie z art. 15 tej ustawy podmiot zobowiązany do udziele-nia informacji publicznej może pobrać opłatę w wysokości odpowiadającej dodatkowym kosztom, jakie poniesie w związku ze sposobem udostępnienia wskazanym przez wniosko-dawcę lub koniecznością przekształcenia informacji w formę wskazaną we wniosku. Pod-miot informuje wnioskodawcę o konieczności uiszczenia odpowiedniej kwoty, a po upływie 14 dni udostępnia informację niezależnie od uiszczenia stosownej opłaty przez dawcę. Zobowiązany organ nie udziela informacji publicznej tylko w sytuacji, gdy wniosko-dawca dokona zmiany wniosku w zakresie sposobu lub formy udostępnienia albo wycofa żądanie udostępnienia informacji. Wątpliwości Rzecznika wzbudziło uzależnienie pobrania opłaty od wnioskodawcy wyłącznie od oceny organu zobowiązanego do udzielenia infor-macji. Ponadto ustawa nie przewiduje wydania w tym zakresie decyzji administracyjnej.
Rzecznik nie neguje potrzeby pobierania opłaty za udostępnianie informacji, jeżeli forma, w jakiej wnioskodawca domaga się udzielenia informacji wiąże się z koniecznością ponie-sienia szczególnie wysokich kosztów przez organ. Nałożenie opłaty prowadzi jednak do ograniczenia konstytucyjnego prawa dostępu do informacji publicznej. W związku z tym, zdaniem Rzecznika, wymagane jest wprowadzenie regulacji, która precyzyjnie zdefiniuje, czym są „dodatkowe koszty” oraz umożliwi kontrolę nad decyzjami organów w tej materii.
Rzecznik zwróciła się227 do Ministra Administracji i Cyfryzacji o rozważenie przedstawio-nych uwag i poinformowanie o zajętym stanowisku.
W odpowiedzi poinformowano228 Rzecznika, że problematyka opłat za udostępnianie informacji publicznej, niejednolitość stosowania przepisu art. 15 ustawy o dostępie do in-formacji publicznej oraz brak ustawowego określenia formy, w jakiej organ zobowiązany
224 Wyrok z dnia 5 lipca 2011 r.
225 Ustawa z dnia 14 września 2012 r. o zmianie ustawy – Prawo prasowe, (Dz.U. z 2012 r., poz. 1136).
226 Ustawa z 6 września 2001 r. (Dz.U. Nr 112, poz. 1198, z późn. zm.).
227 RPO-702363-I/12 z 3 lipca 2012 r.
228 Pismo z 23 lipca 2012 r.
informuje o konieczności i wysokości wniesienia opłaty znane są Ministerstwu Administra-cji i CyfryzaAdministra-cji. W ocenie Ministerstwa istnieje również potrzeba reformy zasad dostępu do informacji publicznej. Jednocześnie w odpowiedzi zapewniono, że uwagi przekazane przez Rzecznika stanowią cenny wkład w prace analityczno-koncepcyjne dotyczące reformy zasad dostępu do informacji publicznej.
Sprawa w dalszym ciągu będzie w przedmiotem zainteresowania Rzecznika, zwłaszcza w zakresie prac nad zmianą obecnie obowiązujących przepisów.
5. Zapewnienie jak najszerszego dostępu do orzeczeń Sądu Najwyższego
Ogólną zasadą jest dostęp do informacji o działalności organów władzy publicznej.
Wszelkie wyjątki od tej zasady powinny być formułowane w przepisach ustaw w spo-sób wyraźny, a wątpliwości powinny przemawiać na rzecz dostępu. Do udostępniania informacji zobowiązane są wszystkie władze publiczne, w tym także władza sądowni-cza (sądy i trybunały). Dotychsądowni-czasowe działania Sądu Najwyższego w celu zapewnienia dostępu do orzeczeń szerszemu gronu odbiorców, również w ramach realizacji wprowa-dzonego przez ustawę o Sądzie Najwyższym229 obowiązku wydawania zbioru orzeczeń, zostały dostrzeżone przez Rzecznika. Wątpliwości budzi jednak czy w dobie kształtowa-nia się społeczeństwa informacyjnego, prowadzącego część swojej aktywności życiowej w środowisku cyfrowym, są to starania wystarczające, zapewniające obywatelom realną możliwość zapoznania się z treścią orzeczeń. Rzecznik zwróciła się230 do I Prezesa Sądu Najwyższego o informacje na temat dotychczasowych działań podjętych przez Sąd Naj-wyższy w celu zapewnienia obywatelom jak najszerszego dostępu do jego orzecznictwa oraz czy działania te będą w najbliższym czasie intensyfikowane, w szczególności czy orzecznictwo SN zostanie włączone w projekt Ministerstwa Sprawiedliwości dotyczący Internetowych Portali Orzeczeń.
W odpowiedzi poinformowano231 Rzecznika, że Sąd Najwyższy realizuje obowiązek pu-blicznego udostępniania orzecznictwa poprzez stronę internetową Sądu Najwyższego, gdzie znajduje się ogólnodostępna baza orzeczeń. Sąd Najwyższy wydaje zbiory urzędowe orze-czeń, ponadto w strukturze Biura Studiów i Analiz SN funkcjonuje Referat ds. dostępu do informacji publicznej. Informacji o działalności Sądu Najwyższego udziela także Rzecznik Prasowy Sądu Najwyższego. Jednocześnie poinformowano, że I Prezes Sądu Najwyższe-go wydał zarządzenia, których realizacja ma służyć usprawnieniu i ułatwieniu dostępu do orzecznictwa Sądu Najwyższego.
Nowy elektroniczny system dostępu do orzecznictwa Sądu Najwyższego został urucho-miony 22 października 2012 r.
229 Ustawa z 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052, z późn. zm.).
230 RPO-707433-I/12 z 26 lipca 2012 r.
231 Pismo z 4 września 2012 r.