Świadczenia deportacyjne
C. Ochrona zdrowia psychicznego
1. Przepisy regulujące przyjęcie pacjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego396 przy-jęcie osoby z zaburzeniami psychicznymi do szpitala psychiatrycznego następuje za jej pi-semną zgodą na podstawie ważnego skierowania do szpitala, jeżeli lekarz wyznaczony do tej czynności, po osobistym zbadaniu tej osoby stwierdzi wskazania do przyjęcia. Przepisy usta-wy o ochronie zdrowia psychicznego przewidują jednak możliwość przyjęcia pacjenta do
392 Informacja RPO za 2008 r., str. 266, Informacja RPO za 2010 r., str. 155.
393 Rozporządzenie z 29 sierpnia 2009 r. (Dz.U. Nr 139, poz. 1141, z późn. zm.).
394 Ustawa z 12 maja 2011 r. (Dz.U. Nr 122, poz. 696, z późn. zm.).
395 RPO-563259-V/07 z 30 grudnia 2012 r.
396 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. (Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375, z późn. zm.).
szpitala psychiatrycznego także bez jego zgody. Osoba chora psychicznie może być przyjęta do szpitala psychiatrycznego bez swojej zgody, gdy jej dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. Wątpliwości, jakie pojawiają się na tle przepisów dotyczących przyjęcia pa-cjenta do szpitala psychiatrycznego bez jego zgody, dotyczą okresu który upływa pomiędzy przyjęciem pacjenta do szpitala psychiatrycznego a rozstrzygnięciem przez sąd o legalno-ści tego umieszczenia. Kierownik szpitala zawiadamia o przyjęciu danej osoby do szpitala psychiatrycznego sąd opiekuńczy w ciągu 72 godzin od chwili przyjęcia. Sędzia wizytujący wysłuchuje taką osobę nie później niż w terminie 48 godzin od otrzymania zawiadomienia.
Jeśli sędzia stwierdzi, że pobyt danej osoby w szpitalu psychiatrycznym nie jest oczywiście bezzasadny, wyznaczenie rozprawy powinno nastąpić nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia. Postępowanie w tej sprawie przed sądem nie jest limitowa-ne żadnym końcowym termilimitowa-nem. Można mieć wątpliwości czy ustalolimitowa-ne przez ustawodaw-cę terminy pierwszego kontaktu osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody z sędzią wizytującym szpital, jak też przeprowadzenia rozprawy spełniają kryterium nie-zwłoczności. Ustawodawca nie zrealizował ponadto nakazu niezwłocznego powiadomienia o pozbawieniu wolności rodziny lub osoby wskazanej przez pozbawionego wolności. Rzecz-nik zwróciła się397 do Ministra Zdrowia o przedstawienie stanowiska w sprawie i ewentualne podjęcie działań w celu dostosowania treści ustawy do standardów konstytucyjnych.
W odpowiedzi poinformowano398, że określenie w ustawie o ochronie zdrowia psychicz-nego terminów realizacji czynności zatwierdzenia przez ordynatora (lekarza kierującego oddziałem) przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osoby z zaburzeniami psychicznymi bez jej zgody oraz powiadomienia o tym fakcie sądu opiekuńczego (odpowiednio maksymalnie 48 godzin i 72 godziny od chwili przyjęcia do szpitala) miało na celu zagwarantowanie prze-strzegania praw osób z zaburzeniami psychicznymi ograniczonych już samym faktem poby-tu w szpitalu bez ich zgody. Jest to czas maksymalny realizacji tych czynności przy założeniu, że powinny one zostać zrealizowane tak szybko, jak jest to możliwe. Tak sprecyzowane ter-miny gwarantują, że działania te nie zostaną podjęte w czasie przekraczającym odpowiednio 48 godzin i 72 godziny od momentu przyjęcia. Charakter górnych granic czasowych mają również pozostałe kwestionowane terminy, tj. termin rozprawy przed sądem opiekuńczym oraz termin, w którym sędzia wizytujący szpital wysłuchuje osobę przyjętą bez zgody. Zmia-na tych terminów poprzez zastąpienie ich pojęciem „niezwłocznie” mogłaby skutkować po-wstaniem praktyki sprzecznej z intencją takiej nowelizacji.
2. Funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej nad osobami z zaburzeniami psychicznymi
Uwagę Rzecznika zwróciły liczne nieprawidłowości i zaniedbania związane z realizacją Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, ustanowionego na mocy
rozporzą-397 RPO-703919-V/12 z 31 maja 2012 r.
398 Pismo z 17 lipca 2012 r.
dzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego399, stwierdzone w wynikach kontroli NIK dotyczącej przestrzegania praw pacjenta w lecznictwie psychiatrycznym. Rozporządzenie weszło w życie 18 lutego 2011 r. tj. ponad dwa lata po wejściu w życie ustawy na podstawie której zostało wydane, co świadczy o niewłaściwej organizacji prac legislacyjnych resortu. Zdaniem Rzecznika kwestią priorytetową powinna być sprawna reali-zacja Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Dotychczasowa niewydolność resortu zdrowia w zakresie terminowej realizacji Programu uzasadnia wniosek o konieczności stworzenia odrębnej struktury koordynującej jego realizację na szczeblu centralnym. Wnio-ski wypływające z przeprowadzonych przez Rzecznika wizytacji szpitali psychiatrycznych oraz otrzymywane skargi wskazywały na trwałe niedofinansowanie psychiatrycznej opieki zdrowot-nej, w tym odstępstwa od zaleceń zawartych w NPOZP, jak również zaniedbania we wdrożeniu i rozwoju modelu psychiatrycznej opieki środowiskowej. Dotychczas nie zostały utworzone pilotażowe centra opieki, ani nie zostały nawet opracowane zasady ich finansowania. Rzecznik zwróciła się400 do Ministra Zdrowia o wnikliwe ustosunkowanie się do wyników raportu NIK oraz kwestii podniesionych w wystąpieniu Rzecznika, jak również poinformowanie o obecnym stanie realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego.
Pomimo upływu czasu i kolejnego pisma w tej sprawie, Minister Zdrowia nie udzielił odpowiedzi co stanowi naruszenie art. 15 ust. 2 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
W wystąpieniu do Prezesa NFZ Rzecznik zwróciła się401 o udzielenie informacji w spra-wie zasad i poziomu finansowania psychiatrycznej opieki zdrowotnej w Polsce, w szcze-gólności w odniesieniu do środków przeznaczonych na realizację Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Przeprowadzane przez pracowników Biura RPO wizytacje szpitali psychiatrycznych oraz kierowane do Rzecznika skargi pacjentów oraz środowiska lekarskiego wskazywały na utrzymujący się stan niedofinansowania i przeznaczania środ-ków finansowych w wysokości niedostatecznej do rzeczywistych potrzeb. Problemy w funk-cjonowaniu szpitali psychiatrycznych, takie jak opóźnienia w planowanej hospitalizacji pa-cjentów, częste niedobory kadrowe, nieodpowiedni stan sanitarno-techniczny pomieszczeń szpitalnych – zagrażający nawet bezpieczeństwu pacjentów, w dużej mierze spowodowane są brakiem odpowiednich środków finansowych. Stworzeniu kompleksowego systemu ochro-ny zdrowia psychicznego społeczeństwa, w tym zapewnieniu skutecznej prewencji, leczenia zaburzeń psychicznych i ochrony praw pacjentów ma służyć realizacja Narodowego Progra-mu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Właściwa realizacja zadań określonych w Programie wymaga jednak zapewnienia odpowiedniego poziomu finansowania.
Prezes NFZ wyjaśnił402, że co roku, w sposób proporcjonalny do rosnących środków nansowych pozostających w dyspozycji NFZ, wzrasta ilość środków przeznaczanych na fi-nansowanie świadczeń opieki psychiatrycznej. Prezes NFZ nie zgodził się z twierdzeniem, że nieprawidłowości wskazane w raporcie NIK dotyczącym przestrzegania praw pacjenta
w lecz-399 Rozporządzenie z 28 grudnia 2010 r. (Dz.U. z 2011 r. Nr 24, poz. 128).
400 RPO-712556-V/12 z 14 września 2012 r.
401 Pismo z 14 września 2012 r.
402 Pismo z 30 października 2012 r.
nictwie psychiatrycznym wynikają w dużej mierze z braku odpowiednich środków finanso-wych przekazywanych przez NFZ za udzielone świadczenia zdrowotne w ramach realizacji umów. To organy założycielskie oraz zarządy poszczególnych podmiotów mają obowiązek dbać o odpowiedni stan sanitarno-techniczny pomieszczeń szpitala i zapewnić adekwatną obsadę kadrową. Realizacja założeń Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego niewątpliwie przyczyni się do poprawy systemu ochrony zdrowia psychicznego.
Rzecznik zwróciła się403 także do Rzecznika Praw Pacjenta w sprawie niepokojących in-formacji o braku postępu w realizacji Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychiczne-go. Właściwa i terminowa realizacja Programu ma fundamentalne znaczenie dla stworzenia kompleksowego systemu ochrony zdrowia psychicznego społeczeństwa, w tym zapewnienia skutecznej prewencji, leczenia zaburzeń psychicznych i ochrony praw pacjentów.
Rzecznik Praw Pacjenta poinformował404, że zwrócono się do Ministra Zdrowia z proś-bą o podjęcie działań w kwestii realizacji Programu. W wystąpieniu podniesiono przede wszystkim problem braku utworzenia struktury koordynującej realizuję NPOZP na szcze-blu centralnym, co ma bezpośredni wpływ na opóźnienia i trudności w jego realizacji. Jed-nocześnie zwrócono uwagę na inne kwestie szczególnie istotne dla realizacji Programu, tj.:
niewielkie zaangażowanie struktur lokalnych (samorządów) w realizację NPOZP, nierów-nomierne zaangażowanie innych resortów w realizację NPOZP, problemy finansowe i ka-drowe w dziedzinie psychiatrii.
3. Pomoc prawna dla osoby chorej psychicznie będącej stroną postępowania w przedmiocie przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym
Omówienie w rozdziale „Prawo do sądu – Prawo do obrony.”
403 Pismo z 14 września 2012 r.
404 Pismo z 16 października 2012 r.