Rzecznik przystąpiła117 do skargi konstytucyjnej, kwestionującej wynikające z art. 408 Kodeksu postępowania cywilnego118 ograniczenie możliwości wniesienia skargi o wzno-wienie postępowania po tzw. derogującym wyroku Trybunału Konstytucyjnego, po upły-wie 5 lat od uprawomocnienia orzeczenia kończącego postępowanie. Rozwiązanie przyjęte w ustawie uniemożliwia więc ponowne rozpoznanie spraw zakończonych wcześniej, a za-tem ogranicza realizację konstytucyjnego podmiotowego prawa jednostki, określonego w art. 190 ust. 4 Konstytucji. Dodatkowo, biorąc pod uwagę przewidziany w art. 4171 Ko-deksu cywilnego119 mechanizm dochodzenia w takich sytuacjach odszkodowania od Skarbu Państwa, konstrukcja z art. 408 Kodeksu postępowania cywilnego pośrednio uniemożliwia również dochodzenie odszkodowania za bezprawne działania władzy publicznej, gwaranto-wane przez art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zdaniem Rzecznika, art. 408 Kodeksu postępowania cywilnego, w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność wznowienia postępowania na pod-stawie art. 4011 Kodeksu postępowania cywilnego, po upływie pięciu lat od
uprawomocnie-111 Informacja RPO za 2010 r., str. 44.
112 Ustawa z 26 maja 1982 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 146, poz. 1188 z późn. zm.).
113 Ustawa z 6 lipca 1982 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 z późn. zm.).
114 Ustawa z 14 lutego 1991 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 z późn. zm.).
115 Ustawa z 20 czerwca 1985 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39 z późn. zm.).
116 Wyrok TK z 25 czerwca 2012 r., sygn. akt K 9/10.
117 Pismo z 15 listopada 2012 r. i z 23 stycznia 2013 r.; SK 52/12.
118 Ustawa z 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296, z późn. zm.).
119 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. (Dz.U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.).
nia orzeczenia, jest niezgodny z art. 190 ust. 4 w związku z art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art.
2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Skarga oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.
16. Odbieranie pism sądowych w postępowaniu cywilnym przez dorosłych domowników w sytuacji, gdy sąd zastrzegł możliwość odbioru przesyłki tylko przez adresata bądź zakazał odbierania jej przez określone osoby
W wystąpieniu120 do Ministra Sprawiedliwości Rzecznik poruszyła problem zastrzegania przy doręczaniu korespondencji sądowej możliwości odbioru pisma tylko przez jego adresa-ta, bądź też zakazywania odbioru przez określone osoby. Ma to gwarantować poszanowanie praw procesowych stron w sytuacji, gdy przeciwnicy sporu zamieszkują pod wspólnym ad-resem, względnie – zachowanie w tajemnicy faktu prowadzenia postępowania w określonej sprawie. O ile jednak instytucję tzw. doręczeń zastępczych i możliwość odbioru pisma z sądu przez dorosłych domowników przewidziano w ustawie121, o tyle regułę tę wyłącza akt wyko-nawczy, rangi podustawowej122. Rzecznik oczekuje na merytoryczne stanowisko Ministra, który zapowiedział123 przedstawienie tej kwestii Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego.
C. Prawo do obrony
1. Konieczność zapewnienia gwarancji prawa do obrony członkowi składu orzekającego w sytuacji wytknięcia sądowi uchybienia
Do Rzecznika zwróciła się sędzia, w stosunku do której Sąd Najwyższy na podstawie art.
65 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym124 wytknął rażące uchybienie przepisom procesowym, od-mawiając następnie przyjęcia zażalenia na powyższe postanowienie. Konsekwencje udzielenia wytknięcia są dotkliwe dla sędziego. Przepis art. 91a § 6 ustawy Prawo o ustroju sądów po-wszechnych125 przewiduje, iż okres pracy kolejnych pięciu lat na danym stanowisku sędziow-skim określany do wynagrodzenia zasadniczego w stawce bezpośrednio wyższej ulega wy-dłużeniu o trzy lata w razie ukarania sędziego w tym czasie karą dyscyplinarną dwukrotnego wytknięcia uchybienia. Odpis postanowienia zawierającego wytknięcie uchybień dołącza się do akt osobowych sędziego. Dopiero po upływie pięciu lat od wytknięcia uchybienia, prezes właściwego sądu, na wniosek sędziego, zarządza usunięcie z akt osobowych sędziego odpi-su postanowienia, jeżeli w tym okresie nie stwierdzono kolejnej oczywistej obrazy przepisów
120 RPO-690777-IV/11 z 30 lipca 2012 r.
121 Art. 138 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego; ustawa z 17 listopada 1964 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 296, z późn. zm.).
122 § 3 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 października 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. Nr 190, poz. 1277, z późn. zm.).
123 Pismo z 30 sierpnia 2012 r.
124 Ustawa z 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052, z późn. zm.).
125 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.).
przy rozpoznawaniu sprawy przez sąd odwoławczy, skutkującej wytknięciem uchybienia lub nie zwrócono uwagi w trybie art. 37 § 4. Pozbawianie ukaranego w tym trybie sędziego prawa złożenia wyjaśnień godzi w jego interesy prawne i narusza normy konstytucyjne. Co więcej, sędzia pozbawiony tego uprawnienia nie może skutecznie dochodzić swych roszczeń w postę-powaniu zażaleniowym, które również jest wyłączone. Konieczne byłoby zatem zapewnienie mu elementarnych gwarancji prawa do obrony w tym zakresie. Dlatego też Rzecznik zwróciła się126 do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o przedstawienie stanowiska oraz rozważenie pod-jęcia działań mających na celu wprowadzenie stosownych zmian w prawie.
W odpowiedzi Minister wyjaśnił127, że w konsekwencji wyroku128 Trybunału Konstytu-cyjnego dokonano nowelizacji art. 40 § 1 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych129. Z obecnie obowiązującego brzmienia tego przepisu wynika prawo sędziego – członka skła-du orzekającego w danej sprawie – do uprzedniego złożenia wyjaśnień przed wytknięciem uchybienia. Natomiast zgodnie z art. 65 § 1 ustawy o Sądzie Najwyższym130, Sąd Najwyższy w razie stwierdzenia przy rozpoznawaniu sprawy oczywistej obrazy przepisów wytyka uchy-bienie właściwemu sądowi, a uprzednio może żądać stosownych wyjaśnień. Tak sformu-łowany przepis pozwala na wytknięcie uchybienia bez umożliwienia sędziemu uprzednie-go złożenia wyjaśnień. Regulacja winna zabezpieczać interesy prawne sędzieuprzednie-go, udzielając mu elementarnych gwarancji prawa do obrony, dawać poczucie bezpieczeństwa prawnego i pewności prawa. Zasadne byłoby dokonanie zmiany treści art. 65 § 1 ustawy o Sądzie Naj-wyższym przy dokonywaniu nowelizacji tej ustawy. Minister Sprawiedliwości zaproponuje włączenie nowelizacji ustawy o Sądzie Najwyższym do wykazu prac legislacyjnych Rządu.
2. Pomoc prawna dla osoby chorej psychicznie będącej stroną postępowania w przedmiocie przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym
Uregulowanie art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego131 nie gwarantuje w spo-sób wystarczający ochrony procesowych praw ow spo-sób chorych psychicznie, będących stroną postępowania w przedmiocie przymusowego przyjęcia do szpitala psychiatrycznego, a tym samym narusza konstytucyjne prawo do sądu. Zgodnie z tym przepisem sąd może ustano-wić dla osoby w stosunku do której toczy się postępowanie o przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny. Przymusowe umieszczenie w szpitalu psychiatrycz-nym skutkuje czasowym pozbawieniem wolności, a tym samym stanowi istotną ingerencję w prawa i wolności osobiste chronione konstytucyjnie. Skoro ustawodawca przewidział w tej
126 RPO-668096-II/11 z 7 lutego 2012 r.
127 Pismo z 24 kwietnia 2012 r.
128 Wyrok z dnia 15 stycznia 2009 r., sygn. akt K 45/07.
129 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 203, poz. 1192).
130 Ustawa z 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052, z późn. zm.).
131 Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. (Dz.U. Nr 111, poz. 535, z późn. zm.).
materii tryb sądowy, koniecznym jest, by prawa procesowe osoby chorej psychicznie były odpowiednio gwarantowane. Na płaszczyźnie prawno-karnej gwarancją ochrony proceso-wych praw osoby, co do której istnieją jedynie wątpliwości co do poczytalności (a nie fakt choroby psychicznej, jak ma to miejsce na gruncie ustawy o ochronie zdrowia psychiczne-go), jest obligatoryjna obrona z urzędu. Odmienny charakter spraw dotyczących przymuso-wego przyjęcia do szpitala nie uzasadnia braku tożsamej gwarancji. Zdaniem Rzecznika nie istnieją żadne uzasadnione względy, by ograniczać osobom chorym psychicznie prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury dotyczącej przymusowego umieszczania w za-kładzie psychiatrycznym. Tryb postępowania powinien zapewniać obligatoryjną fachową pomoc prawną. Gwarantowane w art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 EKPC uprawnienie do rzetelnego procesu nakazuje prowadzenie postępowania w sposób umożliwiający każdemu uczestnikowi skuteczne podjęcie obrony. W przypadku osób chorych psychicznie trudno uznać, by mogło to mieć miejsce bez obligatoryjnego udziału profesjonalnego pełnomocni-ka, którego udział będzie jednocześnie gwarancją rzetelnego postępowania. Ponadto oma-wiany przepis ustawy o ochronie zdrowia psychicznego przewiduje, że pełnomocnikiem może być jedynie adwokat, wykluczając w sposób nieuzasadniony możliwość ustanowienia radcy prawnego pełnomocnikiem osoby, której dotyczy postępowanie w sprawie przymuso-wego przyjęcia do szpitala psychiatrycznego. Rzecznik zwróciła się132 do Ministra Zdrowia i Ministra Sprawiedliwości o rozważenie podjęcia odpowiednich zmian legislacyjnych.
Minister Sprawiedliwości wskazał133, że przepis art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psy-chicznego przewiduje możliwość ustanowienia przez sąd dla osoby, której postępowanie bezpośrednio dotyczy, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny. Użyte w przedmiotowej regulacji sformułowanie
„sąd może”, powodujące, że ocena zasadności ustanowienia adwokata z urzędu należy do sądu orzekającego, nie oznacza dowolności. Jeżeli osoba, której postępowanie bezpośrednio dotyczy, ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny, sąd ma obowiązek ustanowienia dla takiej osoby adwokata z urzędu. Minister wyraził przekonanie, że obecnie nie zachodzi potrzeba podejmowania działań legislacyjnych mających na celu zmianę art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Jednocześnie stwierdził, że omawiany przepis niezasadnie ogranicza możliwość ustanowienia pełnomocnika z urzędu jedynie spośród adwokatów. Kwestia ta zostanie przedstawiona Ministrowi Zdrowia, do którego właściwości należy problematyka regulowana ustawą o ochronie zdrowia psychicznego.
Minister Zdrowia przychylił się134 natomiast do postulatu zmiany art. 48 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego pod kątem wprowadzenia jednoznacznie obligatoryjnej ochrony praw procesowych osób z zaburzeniami psychicznymi. Stosowne propozycje zmian legislacyjnych zostaną uwzględnione w ramach prac nad projektem założeń do nowelizacji ww. ustawy. W tej
132 RPO-681257-V/11 z 5 czerwca 2012 r.
133 Pismo z 5 lipca 2012 r.
134 Pismo z 17 lipca 2012 r.
chwili trwa analiza co do możliwości podjęcia dalszych działań przez Rzecznika. Rzecznik nie podziela bowiem części argumentacji przedstawionej w odpowiedziach na wystąpienia.
3. Udział strony lub jej obrońcy albo pełnomocnika w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na postanowienie dotyczące stosowania środków przymusu innych niż zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie
Rzecznik zgłosiła135 udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej i przedsta-wiła następujące stanowisko: „Art. 464 § 1 i 2 w związku z art. 96 § 1 i 2 ustawy Kodeks postępowania karnego136 – w zakresie w jakim nie gwarantuje stronie lub jej obrońcy albo pełnomocnikowi prawa do wzięcia udziału w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na postanowienie dotyczące stosowania innych niż zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie środków przymusu – jest niezgodny z art. 2, art. 32, art. 42 ust. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji”.
W obecnym stanie prawnym strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu odwoławczego rozpoznającego zażalenie na postanowienie koń-czące postępowanie oraz na zatrzymanie i zastosowanie aresztu tymczasowego, w pozosta-łych zaś kwestiach incydentalnych udział strony lub jej obrońcy albo pełnomocnika w postę-powaniu karnym zależy wyłącznie od uznania sądu.
Zaskarżone przepisy nie gwarantują osobie wobec której stosowane są środki przymu-su cechujące się wysokim stopniem represyjności i ograniczeniem praw i wolności konsty-tucyjnych prawa uczestnictwa w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na stosowanie względem niej tego typu środków. Nie zapewniają także innej formy wysłuchania przez sąd, co zamyka możliwość przedstawiania własnych twierdzeń i dowodów na ich poparcie oraz weryfikacji twierdzeń strony przeciwnej. Tym samym są one niezgodne z konstytucyjnym prawem do obrony oraz prawem do sądu. Zaskarżona regulacja narusza także zasadę rów-ności, poprzez niezasadne zróżnicowanie podmiotów występujących w identycznej sytuacji prawnej, bowiem możliwość realizowania przez nie praw konstytucyjnych zależy wyłącznie od arbitralnej decyzji sądu odwoławczego. Sprawa oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.
4. Zasady porozumiewania się podejrzanego tymczasowo aresztowanego ze swoim obrońcą
Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek137 Rzecznika dotyczący zasad porozumie-wania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą i orzekł138, że art. 73 § 3 Kodeksu postępo-wania karnego przez to, że nie wskazuje przesłanek których zaistnienie uprawniałoby pro-kuratora do zastrzeżenia kontroli korespondencji podejrzanego z obrońcą, jest niezgodny
135 RPO-713977-II/12 z 29 listopada 2012 r.
136 Ustawa z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 557, z późn. zm.).
137 Informacja RPO za 2011 r., str. 48.
138 Wyrok TK z 10 grudnia 2012 r., sygn. akt K 25/11.
z Konstytucją. Przepis powyższy traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.
5. Sposób korzystania przez organ dokonujący zatrzymania z uprawnienia do obecności podczas rozmowy zatrzymanego z adwokatem
Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek139 Rzecznika dotyczący możliwości zastrze-żenia przez zatrzymującego, że będzie on obecny w trakcie rozmowy osoby zatrzymanej z adwokatem. Przy czym wątpliwości wywołuje nie tyle sama możliwość złożenia takiego zastrzeżenia i w konsekwencji obecność zatrzymującego podczas bezpośredniej rozmowy adwokata z zatrzymanym, lecz to że ustawa nie określa sytuacji w których może dojść do owej kontrolowanej rozmowy. Trybunał Konstytucyjny orzekł140, że art. 245 § 1 Kodek-su postępowania karnego przez to, że nie wskazuje przesłanki której zaistnienie uprawnia zatrzymującego do obecności przy rozmowie zatrzymanego z adwokatem, jest niezgodny z Konstytucją. Powyższy przepis traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.