NAUKOWEGO
K siążka Z a p o m n ian i pisarze, z a p o mniane książki dla małego i młodego czy
telnika ukazała się pod koniec 2OO5 roku w W ydawnictwie Uniwersytetu Śląskiego.
Zebrane pod redakcją prof. Krystyny He- skiej-Kwaśniewicz i opatrzone jej wstępem
teksty kilkunastu autorów podejm uje za
pow iedziany w tytule tem at, prezentując wartościowe, ale zapomniane, a może ra
czej tylko niewznawiane utwory minionych epok. O g ó ln y styl w yp o w ie d zi a u to ró w o książkach zmierza w stronę prezentacji ról „czyte ln iczych ” , dotyczących przede wszystkim lektur dzieciństwa lub świado
mie w yb ra n ych i lansow anych u tw orów godnych przypomnienia. Już we Wstępie pisze H eska-K w aśniew icz, że inspiracją tomu były słowa Zbigniewa Raszewskie
go, który w liście do Małgorzaty Musiero
wicz wspominał ukochane książki dzieciń
stwa. Także lektury małego Czesława Mi
łosza, takie ja k Cudowna podróż Selm y Lagerlof, Gucio zaczarow any Zofii Urba
nowskiej oraz Doktor Muchołapski Erazma Majewskiego wzm ocniły ideę „starej” listy lektur.
Zgodnie z poetyką zbioru zamieszczo
ne w nim teksty znawców i badaczy litera
tury w sparte kontekstam i historycznym i, odwołaniam i do tradycji literackiej, św ia
dectwami odbioru czytelników także sprzed wielu lat, tw o rz ą zw arty obraz literatury a zwłaszcza ich gatunkom i zróżnicowanym odbiorcom wpisanym w te teksty, można je uporządkować, złożyć w ciekawą antologię, w której pojawiłyby się najpierw formy pro
ste literatury, przeznaczone dla dzieci, a wy
wodzące się z folkloru, potem utwory o cha
rakterze dydaktycznym , religijnym, fanta
stycznym i przyrodoznawczym. Dalej kieru
nek tego porządku prow adziłby poprzez powieści historyczne, obyczajowe, aż do arcydzieł, w których objawiają się wpływy dwóch odrębnych tradycji: ludowej i elitar
nej. Wreszcie Myśli przedślubne Bartusów- ny mogłyby zamknąć antologię wyznacza
ją c granicę literatury dla dorosłych. W pre
z e n ta c ji tej p o zycji b a d a cz - T adeusz Budrewicz - przywołał ciekawe i niespodzie
wane dla współczesnych czasów konteksty pedagogiczno-prawne, które objaśniały sło
wa poetki Bartusówny. Można więc było w nich wyczytać aprobatę dla tzw. wolnej miłości, o której wówczas sporo mówiono.
Związek taki uznawano za zgodny z „pra
wem przyrodzonym”, więc nie m iał „nic nie
m oralnego”.
Uporządkowana w ten sposób propo
zycja literatury „rosnącej” wraz z wiekiem odbiorców stanowi ciekawy przyczynek do w ychowania przez sztukę, zwłaszcza że wątki pedagogiczne i wychowawcze poja
wiają się często w przedstawionych w zbio
rze analizach. Dotyczą one przede wszyst
kim czytanek, dziś już porzuconego gatun
ku literackiego, odpowiadającego potrze
bom najmłodszych adeptów wiedzy. Zofia Budrewicz w artykule Nie napisana książka Stanisława Wasylewskiego niejako podpo
wiada, zachęca do korzystania z tego typu tekstów, zwłaszcza w edukacji uczniów klas młodszych. Funkcja poznawcza splata się w czytankach z dydaktyczną i estetyczną, choć nie pierwszoplanową. Układ ten od
powiada dziecięcym możliwościom percep- cyjnym, ale korzystać z tego typu tekstów trzeba w miarę, nie mogą one wypełnić ca
łego podręcznika (w osobnym zbiorze mogą okazać się pożyteczną lekturą). O casy-stu- dy, czyli analizach pojedynczego przypad
ku p isze K a ta rz y n a K ra so ń w o p a rc iu o Dzieci znikąd Boguszewskiej. Ten socjo- pedagogiczny pryzmat oglądu sytuacji dzie
ci wiąże się z literackimi ujęciami tekstów, ułatwia wyprowadzanie wniosków, nieko
niecznie o charakterze artystycznym . Do pedagogicznego pola zainteresowań auto
rów zbioru należy też tekst o Cudaczku Wyśmiewaczku. Helena Synowiec zwraca w nim uwagę na inspiracje dydaktycznoję- zykowe, próbuje wskazać drogę do pomy
słowego, twórczego podejścia do lektury.
Ale te stricte w ychowaw cze aspekty obecne w tekstach literackich dla dzieci powinna w yprzedzać wielka zabawa. I tu niezastąpiona jest Zofia Rogoszówna, in
spiratorka dziecięcych „anek” (klaskanek, hopsanek, kołowanek i zgadywanek). Od niej się wszystko na dobre zaczęło. Umoc
nił się nurt ludowy Konopnickiej i wzboga
cił Porazińskiej. Tradycja religijna splotła się z narodową.
W zbiorze autorów, raczej nieznanych, pojaw iła się Helena M odrzejew ska jako baśniopisarka. Zaprezentowana przez Zo
fię Adam czykową książka jej autorstwa to
„biały kruk” (Helena Modrzejewska nie tyl
ko ją napisała, ale i przyozdobiła rysunka
mi i własnoręcznie zszyła). W spółczesna edycja tej baśni, została opracowana z wy
jątkowym pietyzmem - form at albumowy, k re d o w y papier, któ ry w y d o b y w a u ro k barwnych ilustracji. Z prawdziwą przyjem
nością czyta się streszczenie tej pięknej opowieści o fioletowych dzieciach i szko
da, że nie ma m ożliw ości zakupu takiej perełki literackiej. Autorka tekstu popula
ryzując to dziełko rzeczywiście odkryła to, co piękne a zapomniane, ale raczej niedo
stępne.
Jak w yjść z fantastyki ja k wprowadzić dziecko w pole innych zainteresowań ra
dził Stefan Szuman - przez książki przy- rodoznawcze (tu o Muchołapskim i Przed- potopow iczu pisze Jolanta Szcześniak), a potem ju ż prosta droga do podróżniczych Przygód G uliwera ciekawie przypom nia
nych, a raczej zaprezentowanych i om ó
w ionych, bo do za p om nianych one nie należą. Ewa Kosowska, autorka tekstu za
tytułowanego Stygmat nieśmiertelności, pi
sze i słusznie o tym, że Guliwer stał się je d
cis w książce Serce. Ta kiedyś bardzo zna
na i zaczytana przez młodzież publikacja idzie pomału w zapomnienie. Irena Socha używa określenia „serce heroiczne”, ale czy przemówi ono do współczesnego czytelni
ka? Jaki sposób znaleźć dla prezentacji
nych, ale wartościowych utworów literac
kich dla współczesnych czytelników jest nie rozwiązany, bo tylko Biblia i arcydzieła li
teratury światowej się nie starzeją. A lek
sandra Pethe w rozważaniach nad Małą księżniczką Burnett stawia właściwą tezę, pisze bowiem tak: R odzi się bowiem za sadnicze pytanie. Czy opowiedziana w niej historia i sposób je j przedstawienia mają szansę pobudzić wyobraźnię i wrażliwość współczesnego m łodego czytelnika? Nie m ożem y zapominać - pisze dalej autorka - że m am y do czynienia z odbiorcą żyją
cym w św iecie now oczesnym , w którym dominuje kryzys autorytetów i tradycji, wraz z negacją podstaw ow ych uniw ersalnych wartości, ja k dobro, prawda i piękno w imię bezgranicznej tolerancji oraz personifika
cja przedm iotu - towaru urastającego we
Ale niektóre książki, zwłaszcza dla dzie
ci młodszych wytrzymały próbę czasu, np.
Historia żółtej ciżemki Antoniny Domańskiej - literacki przew odnik po Krakowie. Taki walor zyskała ona - uważa Barbara Pytlos - d zię ki opisom o b ie k tó w a rch ite ktu ry:
W aw elu, ko ścio ła M aria ckie g o , R ynku, bram , ulic, m ieszkania Jana Długosza, warsztatu Wita S tw o s z a . Książka ta wpi
sana jest w miasto.
Za to w starą tradycję U topców w pi
sał się w spółczesny i jeszcze nie zapo
mniany Maciej W ojtyszko. Autorka tekstu o tym utworze, Anna Gomóła pokazuje, jak Saga rodu Klaptunów przewrotnie staje się sa g ą P olaków - narodu pow stałego na podstawie pewnej wspólnej tradycji. Sądzę - pisze autorka - że to stwierdzenie moż
na także p o p rze ć in n y m i argum entam i.
W ojtyszko podejm uje nie tylko grę z lu dow ą tradycją, z w ierzeniam i i potoczną wizją świata, ale także z tradycją literacką - elitarną. I tak zamyka się jedna z dróg, a może ścieżek literackich, prowadząca od u ję ć p ro stych , lu d o w ych , z a n u rzo n ych w dziecięcym folklorze do utworów skom
plikowanych, przeznaczonych dla elity.
W dokonanym przeglądzie pojawiają się teksty różnorodne, niektóre sięgają wąt
ków religijnych (Katarzyna Węcel ciekawie om awia nurt religijny w tw órczości Szel
burg-Zarembiny, a Maria Buszman-Szklar- ska przedstawia K w ia te cze k Boży, czyli zapomniane dzieje duszy polskiego chłop
ca), inne baśniowych, a jeszcze inne oparte s ą na naukowej wizji św iata. W szystkie m ieszczą się w porządku, który zam knął Miłosz w zdaniu: Osobiście nie żałuję, że otrzymałem takie a nie inne wychowanie:
na pograniczu Biblii, baśni i światopoglądu naukowego.
Na tylnej okładce książki zamieszczo
na jest fotografia małej, słodkiej dziewczynki,
siedzącej na ławeczce ze stoliczkiem, obok kauczukowej lalki, piłki i pisemka, książecz
ki. Rekwizyty i atmosfera całości tej fotogra
fii w skazują na lata S0. (czy mam rację?) A więc i ta mała miłośniczka lektury należy do miłych, aczkolwiek trochę już zapomnia
nych fig u re k . Polecam książkę Zapomniani pisarze, zapom niane książki dla m ałego i młodego czytelnika wszystkim koneserom, bibliofilom i studentom piszącym magiste
ria z literatury dla dzieci i młodzieży.
Joanna W ysiecka