K siążka Zofii A da m czyko w ej M aria Dąbrowska. Ku dziecku i wychowaniu, któ
ra ostatnio, tj. pod koniec 200S roku, uka
zała się drukiem dzięki W ydawnictwu Na
ukow em u „Ś lą s k ” , je s t z m o d y fik o w a n ą i poszerzoną wersją publikacji z roku 1979 pt. Maria Dąbrowska. Pisarstwo dla m ło
dzieży. N ależałoby zatem przyjrze ć się zmianom, jakie autorka wprowadziła oraz temu, ja k w płynęły one na nowy kształt książki. Najpierw je d n ak chciałabym do
konać ogólnej prezentacji.
Zarówno aktualna jak i poprzednia pu
blikacja to monografie, których celem jest ukazanie wczesnych utworów Dąbrowskiej - tekstów o charakterze utylitarnym, pisa
nych na zamówienie, często z poczucia obo
wiązku, odsuniętych przez sam ą pisarkę na margines własnej twórczości, w niewielkim stopniu omawianych przez krytykę literacką, właściw ie zapom nianych. Tekstów, które Adamczykowa - rozwijając metaforę utwo
rzoną przez znawcę twórczości Marii Dą
browskiej, Tadeusza Drewnowskiego - okre
śla mianem krajobrazu nizinnego, który jest
„dość monotonny i z pewnością mniej atrak
cyjny od górskiego. Stanowi on jednakże tak rozległą przestrzeń, że z jej perspektywy wyraźniej rysują się owe pagórki, łańcuchy górskie i szczyt.” (s. 11) Autorce monografii chodzi zatem nie tyle o sentymentalne oca
lenie od zapom nienia, lecz o całościowe s p o jrz e n ie na tw ó rc z o ś ć p is a rk i, która w świadomości przeciętnego czytelnika, stu
denta filologii polskiej, a nawet polonisty, funkcjonuje przede wszystkim jako autorka Nocy i dni, rzadziej natomiast kojarzona jest z Ludźmi stamtąd, Uśmiechem dzieciństwa, Marcinem Kozerą, Przyjaźnią czy Wilczęta
m i z czarnego podwórza. W przekonaniu Adamczykowej „Wędrówka po «równinach»
pisarstwa wielkiej realistki odsłania bowiem pełniej jej osobowość twórczą, przybliża mło
dzieńcze poglądy, ideały i dążenia, wyrasta
jące z potrzeb czasów oraz niezwykle
uspo-łecznionej postawy, manifestowanej zarów
no różnymi formami pisarskimi, zwłaszcza kierowanymi do młodego odbiorcy, jak też czynną działalnością w wielu dziedzinach życia społecznego” (s. 11).
W aktualnym wydaniu monografii au
torka om aw ia w ięc kolejno publicystykę oświatowo-wychowawczą Dąbrowskiej, jej podręcznik Dzieje naszej ojczyzny, recenzje książek zarówno dla dorosłych, jak i młodych odbiorców, pogadanki historyczne, szkice biograficzne i inne teksty publicystyczne, któ
re ukazywały się w dziecięcych czasopi
smach międzywojnia, czytanki dla szkolnych wypisów, a także opowiadania historyczne, pogadanki biograficzne i utwory o tematy
ce w spółczesnej dla m łodego odbiorcy.
Ostatni zaś rozdział poświęca prezentacji dziecięcych i młodzieżowych bohaterów wy
stępujących w wielkiej epice Dąbrowskiej adresowanej do dorosłego czytelnika.
W tym miejscu uzasadnione wydaje się porównanie obu edycji. Na pierwszy rzut oka widać, że odmienna jest szata graficzna, tytułowi książki towarzyszy inny podtytuł, a w spisie treści w idnieje nowy rozdział.
Dostrzegam związek pomiędzy tymi trze
ma nowym i elem entam i. N ajistotniejszy w ydaje mi się fa kt w zbogacenia książki o nowy, właśnie ten ostatni, rozdział Dziec
ko i w ychowanie w prozie dla dorosłych, obejmujący podrozdziały Mali bohaterowie wielkich pow ieści M arii Dąbrowskiej oraz Edukacja młodego pokolenia. Adamczyko
wa ukazuje w nim bohaterów w wieku dzie
cięcym oraz młodzieńczym, wykreowanych przez Dąbrowską przede wszystkim w No
cach i dniach oraz w Przygodach człowie
ka myślącego, ale także w Uśmiechu dzie
ciństwa, który wprowadza tylko konteksto
wo, ponieważ należy on do utworów omó
wionych już pełniej przez innych badaczy.
Prezentacja zmierza w kierunku udokumen
towania, że kwestie wychowania - w rodzi
nie, w zbiorowości rówieśniczej, w różnego typu szkołach, w rzeczywistości historycz
nej i społeczno-politycznej, a także w kon
takcie z naturą - należą do kręgu stałych zainteresowań Dąbrowskiej i występują nie tylko w utylitarnym i m oralizatorskim pi
śmiennictwie dla młodego odbiorcy, ale sta
nowią stały motyw jej wysokoartystycznej twórczości. Autorka monografii, odpowia
dając na postawione przez siebie pytanie badawcze, czy Dąbrowska okazała się wier
na swoim młodzieńczym opiniom na temat kwestii oświatowo-wychowawczych, czy też może jej poglądy ewoluowały, wskazuje na
„jedność zainteresowań i poglądów autor
ki, na istnienie tej samej linii przewodniej je j p isa rstw a , która w iąże p u b licystykę z twórczością artystyczną, a utwory dziecię
ce z książkam i dla d o ro s ły c h ” (s. 152).
W dalszej części tekstu dokonuje zaś nie
co bardziej rozbudowanego podsumowa
nia: „Rodzina, szkoła, lektura i studia za
graniczne, poszerzające horyzonty intelek
tualne młodego człowieka - stanow ią za
tem te determ inanty jego rozwoju, które wyraźnie rysują się w prozie Dąbrowskiej przeznaczonej dla dorosłego czytelnika.
Wagę tych samych czynników podkreślała początkująca pisarka w swojej - jak to okre
ślała - «publicystyce obywatelskiej*, a za
tem mamy prawo mówić o jednolitej linii jej postaw i poglądów, które zostały ukształto
wane w młodości i były konsekwentnie re
alizowane w pisarstwie artystycznym wie
ku dojrzałego. Ale najbardziej naturalnym stymulatorem rozwoju jednostki ludzkiej jest w przekonaniu pisarki po prostu otaczają
cy świat, natura i samo życie, jakie toczy się wokół i tym to czynnikom przypisywała autorka-realistka pierwszorzędną rolę, po
zw alając swym bohaterom chłonąć świat zmysłami, umysłem i sercem” (s. 158-159).
Wprowadzenie tego rozdziału uzasad
nia też zmianę podtytułu z Pisarstwo dla młodzieży na Ku dziecku i wychowaniu. Ten aktualny byłby bardziej adekwatny również w przypadku wyd. I - zostały w nim prze
cież omówione nie tylko teksty dla dzieci i młodzieży, lecz także recenzje książek prze
znaczonych dla dorosłego czytelnika oraz podręcznik Dzieje naszej ojczyzny, adreso
wany do dorosłych, niewykształconych oby
wateli odradzającej się Polski, u genezy któ
rego leżą popularne wykłady z zakresu hi
storii ojczystej, wygłaszane przez Dąbrowską na kursach dla doro słych analfabetów . W obecnej edycji podtytuł Ku dziecku i wy
chowaniu pełni funkcję wyrazistej myśli prze
wodniej. Wokół niej ogniskują się takie ele
menty jak: tematyka poruszana przez Dą
brow ską w jej utworach, udydaktyczniony sposób ich ukształtowania kompozycyjne
go i językowego, taki, by ja k najtrafniej od
działywać na intelekt i emocje odbiorcy, za
równo dziecka, ja k i dorosłego, prostego człowieka, zaangażowanie wielkiej pisarki w działalność ośw iatow o-w ychow aw czą, m.in. w tworzenie bibliotek ludowych.
Zapowiedzią, a jednocześnie dopełnie
niem pow yższych treści, je s t fo to g ra fia Marii Dąbrowskiej na okładce książki. Pi
sa rka z o s ta je tu uch w yco na w g e ście , w którym zawiera się pragnienie ja k naj
bardziej adekw atnego w yjaśnienia poru
szanej kwestii, co rewelacyjnie oddaje jej nastaw ienie uze w n ętrzn io n e w poetyce utworów omawianych w monografii.
Tak w ięc mamy do czynienia z nową, pełniejszą książką, o silniej niż w wyd. I wy
eksponowanej idei. Stanowi ona niezaprze
czalnie w artościow ą publikację, która ma szansę zająć miejsce wśród innych świet
nych monografii dotyczących Marii Dąbrow
skiej, by wymienić tu chociażby tylko takie utwory jak: Rzecz russowska. O pisarstwie
Marii Dąbrowskiej Tadeusza Drewnowskie
go, Maria Dąbrowska. Kronika życia Ewy Korzeniewskiej czy Sztuka pisarska Marii Dąbrowskiej W łodzimierza Maciąga.
Z jednej strony w ypełnia puste miej
sca w twórczości pisarki, która swój talent literacki przypieczętowała wybitnymi dzie
łami epickimi, zaś juvenilia sama odsunę
ła na margines i - w wielu przypadkach - skazała na zapomnienie. Niemniej jednak leżą one u źródeł jej twórczości, a lektura postać pisarki - humanistki w najszerszym tego słowa znaczeniu, patriotki i pedago
ga. Zaś je j sto su n e k do społeczeństw a i w łasnego pisarstwa przywodzi na myśl arystotelesowskie rozumienie roli pisarza w państwie - widzącego w tragediopisa- rzach wychowawców ludu. Jako taka sta
je się w ięc wzorem dla pisarzy, ale też dla przeciętnych obyw ateli, bow iem z ca ło kształtu jej twórczości literackiej oraz po- zaliterackiej aktywności przem awia myśl, którą zaczerpnęła z pieśni Jana Kochanow
skiego i uczyniła mottem do podręcznika Dzieje naszej ojczyzny: „A jeśli komu dro
ga otwarta do nieba, /Tym, co słu żą Oj
czyźnie”. Odnoszę wrażenie, że w czasach, w których wartości wyrażane pojęciem „pa
trio tyzm ” zn a jd u ją się w stanie uśpienia bądź rozchwiania, przykład płynący z po
staw y Dąbrowskiej ma charakter otrzeź
wiający i stabilizujący.
Z drugiej zaś stro n y A dam czykow a pokazuje c ią g ło ść m otywu w ychow ania i edukacji, występującego na przestrzeni całej twórczości pisarki.
Ponadto m onografię cechuje uczci
w ość i rzetelność badawcza. Autorka jest uczciwa wobec samej Dąbrowskiej, otwar
cie informując, że postępuje wbrew jej woli prezentując teksty, których wielka pisarka nie uw ażała za w ażne, ja k rów nież nie życzyła sobie, aby znalazły się w krytycz
nym wydaniu jej dzieł. Jest także bardzo rzetelna pod względem badawczym - do
konuje w nikliwej analizy niezwykle boga
tego materiału źródłowego, ani na chwilę nie usuw ając z pola w idzenia czytelnika myśli przewodniej. O wartości monografii decydują także przypisy, które stanowią nie tylko typ o w e o d syła cze do źródeł, lecz w zbogacają treść tekstu głównego. Ponad
to ca ło ść dopełnia spis a rtyku łó w Marii Dąbrowskiej z lat 1910-1925 dotyczących problematyki oświaty, szkolnictwa i wycho
wania oraz wykaz jej recenzji książek dla d z ie c i z lat 1 9 1 3 -1 9 2 9 . A d a m czyko w a przytacza też sądy i wątpliw ości zanoto
w ane przez D ąbrow ską w je j dzienniku, fragmenty omawianych publikacji oraz kry
tyczne opinie na tem at jej tekstów. Dzięki temu czytelnik obiektyw nie zostaje poin
form ow any zarówno o mistrzowskich, ja k i chybionych posunięciach pisarki, w chła
nia atmosferę okresu międzywojnia, zosta
je zderzony ze stylistyką tekstów epoki, a wielka pisarka jawi się również jako czło
w iek z jego emocjami, tęsknotami i św ia
dom ym i wyboram i.
Książka Adam czykow ej to klarowna, podręcznikow a prezentacja, która, obok niewątpliwych walorów poznawczych, w no
si refleksję nad rolą pisarza w społeczeń
stwie, ja k również porusza kwestie wycho
wawcze aktualne współcześnie.
Zofia Adamczykowa: Maria Dąbrowska. Ku dziec
ku i wychowaniu, „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2005.
Z RÓŻNYCH
~ ^ n SZUFLAD
Hanna Dymel-Trzebiatowska