Historia języka polskiego i opracowań jego dotyczących wiele zawdzięcza cudzoziemcom i osobom, które charakteryzowała poliwalencja (lub biwalen-cja) kulturowa. W okresie od XVI do XVIII wieku zdecydowana większość lektorów i autorów podręczników (najczęściej były to te same osoby) była co najmniej dwujęzyczna (głównie niemiecko-polska)11. Byli Ślązakami, Mazu-rami, Pomorzanami, Wielkopolanami, Czechami, Prusakami, pochodzili z He-sji. Znali język polski dobrze lub bardzo dobrze i z tej znajomości żyli,
11 Na 10 lektorów szkół wrocławskich w XVII i XVIII wieku połowa pochodziła ze Śląska, dwóch z Wielkopolski, jeden z Małopolski Wschodniej i jeden z Prus Książęcych. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że większość z nich była dwujęzyczna.
jąc jako moderatorzy (czyli lektorzy) języka polskiego. Wśród lektorów języ-ka polskiego byli także polscy szlachcice i mieszczanie.
Pomoce dydaktyczne do nauki języka polskiego nie były wówczas po-trzebne Polakom, ponieważ w szkołach nie uczono języka polskiego, a języ-kiem wykładowym była łacina (do reformy Komisji Edukacji Narodowej).
Prawie wszystkie wcześniejsze gramatyki języka polskiego powstały dzięki obcokrajowcom lub osobom biwalentnym kulturowo. Dotyczy to oczywiście także innych materiałów dydaktycznych.
Zdarzało się, że dwujęzyczni Niemcy byli wielkimi zwolennikami naucza-nia języka polskiego w szkołach, nawet w czasach politycznie niesprzyjają-cych takiej działalności. Do takich osób należał Jan Mikołaj Fritz, lektor języ-ka polskiego w pięciu wrocławskich gimnazjach i na Uniwersytecie Wrocław-skim w połowie i drugiej części XIX wieku (Roszkowska 1952).
Współcześnie, jak już wcześniej wspomniano, bardzo wiele zawdzięczamy polonistom zagranicznym, którzy dzięki swemu zaangażowaniu, umiejętno-ściom organizacyjnym i zdolnoumiejętno-ściom, a także uporowi tworzyli i tworzą stu-dia polonistyczne i stustu-dia polskie w różnych krajach świata. Są to między innymi Giovanni Maver, Attilio Begey, Enrico Damiani, Luigi Marinelli we Włoszech, Iza Šaunová w Czechosłowacji, Bojan Penew i Nikołaj Daskałow w Bułgarii, Julije Benešić w Jugosławii, Shôichi Kimura i Tokimasa Sekiguchi w Japonii, Cheong Byung-Kwon w Korei Południowej, Yi Lijun w Chinach.
Zawdzięczamy im nie tylko nauczanie cudzoziemców jpjo (to działo się od wieków), ale także tłumaczenia literatury polskiej z języka oryginalnego, a nie – korzystając z pośrednictwa angielskiego czy japońskiego. Są twórcami licz-nych podręczników do nauczania jpjo, a także słowników i gramatyk. Ich zamiłowanie do polszczyzny promuje język polski i kulturę polską w różnych krajach świata. Dzięki nim i ich działalności zmieniamy perspektywę oglądu historii języka polskiego – ulega ona znacznemu rozszerzeniu.
Z Polaków powinno się wymienić przynajmniej Mariana Szyjkowskiego (twórcę polonistyki na Uniwersytecie Karola w Pradze) czy Józefa Trypućkę (twórcę lektoratu języka polskiego w Helsinkach, który później pracował na terenie Szwecji). Są to tylko wybrane osoby zasłużone dla powstania polonistyk zagranicznych (studiów polskich); trudno wymienić wszystkich. Wszystkim polonistom zagranicznym winni jesteśmy wdzięczność i podziękowanie.
PODSUMOWANIE
Spojrzenie na wielowiekowe nauczanie jpjo uzmysławia, jak bogate są to dzieje. W ich tworzeniu brali udział w dużej mierze cudzoziemcy, osoby dwujęzyczne i dwukulturowe. Język polski i kultura polska były nie tylko dla nich, ale także dla wielu mieszczan pochodzenia niemieckiego atrakcyjne, a znajomość polszczyzny – bardzo użyteczna w pracy zawodowej i życiu co-dziennym. Lektorzy języka polskiego byli autorami zdecydowanej większości podręczników, gramatyk, zbiorów rozmówek, słowników, listowników czy wyborów tekstów do czytania służących nauce języka. Stworzyli zręby dziedzi-ny nazywanej dziś glottodydaktyką polonistyczną, o czym mało kto wie i pa-mięta. Dlatego warto prowadzić badania historii nauczania języka polskiego jako obcego, będącej częścią szeroko rozumianej historii języka polskiego.
P O D R Ę C Z N I K I W Y M I E N I O N E W T E K Ś C I E ( T Y T U Ł Y Z O S T A Ł Y S K R Ó C O N E )
Gutthäter-Dobracki M., 1664, Wydworny polityk…, Oels.
Lwigrodzki A., brw., Polnisches Tornisterwörterbuch…, Berlin Schöneberg.
Malcher J., brw., Wie spreche ich mit meinen polnischen Landarbeitern? Deutsch-polnischer Sprachführer…
Mesgnien-Meniński F., 1649, Grammatica seu institutio Polonicae linguae…, Dantisci.
Moneta J., 1720, Enchiridion polonicum…, Danzig.
Popliński A., 1919, Elementarbuch der der polnischen Sprache…, Leipzig.
Schlag G., 1755, Neun und fünfzig Pohlnisch-Deutsche Handlungsgespräche…, Breslau.
Statorius-Stojeński P., 1568, Polonicae grammatices institutio…, Kraków.
Sulzberger F., brw., Deutsch-Polnischer Soldaten-Sprachführer…, Leipzig.
Summarsz E.J., 1678, Niektorych w Szkole y w Domu Zwyczaynych Mow…, Thorn.
Szylarski W., 1770, Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest grammatyka języka polskiego…, Lwów.
Volckmar N., 1612, Viertzig Dialogi…, Dantzig.
Wokabularz…, 1539, Kraków.
B I B L I O G R A F I A
Babanow A., Z historii nauczania języka polskiego na Uniwersytecie Petersburskim (Le-ningradzkim), maszynopis.
Bal E., 2007, Polonistyka na Uniwersytecie w Neapolu, „Postscriptum”, nr 1(53).
Benešová M., Dybalska Rusin R., Zakopalová L., 2013, 90 let pražské polonistiky – dějiny a současnost/90 lat praskiej polonistyki – historia i współczesność, Praha: Wyd. UK w Pradze.
Bogdańska A., 2007, Historia polonistyki w Genui, „Postscriptum”, nr 1(53).
Brzezina M., 1986, Polszczyzna Żydów, Warszawa – Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe Języki Mniejszości Narodowych w Tekstach Literackich i Folklorystycznych.
Brzezina M., 1989, Polszczyzna Niemców, Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Nauko-we PWN.
Burzyńska-Kamieniecka A., Dąbrowska A., 2014, Tradycje nauczania języka polskiego jako obcego we Wrocławiu, w: Dąbrowska A., Dobesz U., red., 40 lat wrocławskiej glottodydaktyki polonistycznej. Teoria i praktyka, Wrocław: Wrocławskie Wydawnic-two Oświatowe Atut.
Cheong Byung-Kwon, 2010, Polonistyka koreańska wczoraj i dziś, „Postscriptum Polo-nistyczne”, nr 2(6).
Ciesielska J., Wawrzyniak K., 2015, Studia polonistyczne na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(15).
Czawdarow R., 2013, Pozycja języka polskiego i kultury polskiej w Szumenie, „Postscrip-tum Polonistyczne”, nr 1(12).
Dąbrowska A., 2004, „Wie spreche ich mit meinen polnischen Landarbeitern?” Johanna Malchera jako przykład nietypowych rozmówek niemiecko-polskich, w: Kamińska--Szmaj I., red., Od starożytności do współczesności. Język – kultura – literatura. Księga poświęcona pamięci profesora Jerzego Woronczaka, Wrocław: Wyd. UWr.
Dąbrowska A., 2010, Z czego Czesi uczyli się języka polskiego w XIX wieku, w: Miodek J., Wysoczański W., red., Rozprawy Komisji Językowej WTN, XXXVII, Wrocław: Wrocław-skie Towarzystwo Naukowe.
Dąbrowska A., 2012, Kto, gdzie, kiedy i dlaczego uczył (się) dawniej języka polskiego jako obcego?, w: Markowski A., Pawelec R., red., Oblicza polszczyzny, Warszawa: Naro-dowe Centrum Kultury.
Dąbrowska A., 2013, – Kucharko, gdzieście? – Otom tu, Panno Dośko, co waszeć każesz?
Czego cudzoziemcy mogli dowiedzieć się o polskiej etykiecie językowej w XVII i XVIII w., w: Krauz M., Ożóg K., red., Kultura zachowań językowych Polaków. Materiały z VIII Fo-rum Kultury Słowa, Rzeszów, 20–22 października 2011, Rzeszów: Wyd. UR.
Dąbrowska A., 2016, „Wokabularz, enchiridion, donat, summarsz, goniec, manualik…” – tytuły dawnych książek do nauczania cudzoziemców języka polskiego, w: Zaśko--Zielińska M., Misiak M., Kamieniecki J., Piekot T., red., Lingua et gaudium. Księga ju-bileuszowa ofiarowana profesorowi Janowi Miodkowi, Wrocław: Wrocławskie Wy-dawnictwo Oświatowe Atut.
Dowżok T., 2009, Katedra Polonistyki Uniwersytetu Narodowego im. Trasa Szewczenki w Kijowie, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(3).
Faroussi A., 1998, Nauczanie języka polskiego studentów filologii słowiańskiej na uniwer-sytetach w Madrycie i Granadzie, w: Mazur J., red., Promocja języka i kultury polskiej w świecie, Lublin: Wyd. UMCS.
Geambasu C., 1997, Trudności studentów rumuńskich w przyswajaniu gramatyki pol-skiej, w: Miodunka W., red., Nauczanie języka polskiego jako obcego. Materiały
z pierwszej konferencji polonistów zagranicznych i polskich zwołanej z inicjatywy Gru-py „Bristol” do Instytutu Polonijnego UJ, Kraków: Księgarnia Akademicka.
Gerber M., 2001, Instytut Slawistyki na Uniwersytecie w Zurychu (Slavisches Seminar der Universität Zürich), „Postscriptum”, nr 3–4 (39–40).
Glück H., Schröder K., 2007, Deutschlernen in den polnischen Ländern vom 15. Jahrhun-dert bis 1918. Eine Teilkommentierte Bibliographie, bearbeitet von Yvonne Pörzgen und Marcelina Tkocz, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Iwanowa Cenka N., Grigorowa M., 2013, Polonistyka na Uniwersytecie Wielkotyrnow-skim, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 2(12).
Jekiel W., 2006, Pierwsze lata, w: Knysz-Tomaszewska D., Porayski-Pomsta J., Wrocław-ski K., Rohozińska E., Skura M., Piasecka A., red., Na chwałę i pożytek nasz wzajemny.
Złoty jubileusz Polonicum, Warszawa: Wyd. UW.
L’enseignement du polonais en France, 2005, Paris: SFEP.
Lisowski T., 2006, Specyfika nauczania języka polskiego na Dalekim Wschodzie. Poloni-styka w Hankuk University of Foreign Studies w Seulu, „Postscriptum”, nr 2(52).
Łesiuk M., Busiło S., 2009, Polonistyka na Uniwersytecie Przykarpackim im. Wasyla Stefa-nyka w Iwano-Frankowsku, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(3).
Kłoskowska A., 2005, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kuhnert M., 2001, Polonistyka w Halle (Martin-Luther Universität Halle Saale-Wittenberg,
„Postscriptum”, nr 3–4 (39–40).
Mikoś M.J., 2012, Zarys historii polonistyki w Ameryce Północnej, Katowice: Wyd. Gnome.
Miodunka W., 2010, Dwujęzyczność, walencja kulturowa i tożsamość emigracji polskiej w świecie, „Biuletyn PTJ”, nr LXVI.
Miodunka W., 2011, Między etniczno-genealogicznym a kulturowym rozumieniem na-rodu. O potrzebie historycznojęzykowych badań polszczyzny jako języka obcego i dru-giego, „LingVaria VI”, nr 1.
Miodunka W., 2016, Glottodydaktyka polonistyczna. Pochodzenie – stan obecny – per-spektywy, Kraków: Uniwersitas.
Muryc J., Raclavská J., 2015, Zakład Polonistyki Uniwersytetu Ostrawskiego, „Postscrip-tum Polonistyczne”, nr 1(15).
Pančíková M., Nowakowska M.M., oprac., 80. výročie polonistiky na Univerzite Ko-nemského v Bratislave: zbornik prispevkov, 2006, Bratislava: Wyd. LUFEMA.
Pasieka M., 2001, Podręczniki do nauczania JPJO wykorzystywane w Polsce w latach 1998–2000, „Przegląd Polonijny” XXVII, z. 3.
Pater M., 1978, Język polski w gimnazjach wrocławskich 1840–1912, „Studia Śląskie Nowe”, t. XXXIV.
Petrowa R., 2013, Bułgarska polonistyka ma za sobą piękną i długą tradycję. Wywiad z Agnieszką Kościuszko, dyrektor Instytutu Polskiego w Sofii, „Postscriptum Poloni-styczne”, nr 1(12).
Pfeiffer W., 2001, Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki, Poznań: Wydawnic-two Wagros.
Pniewski W., 1938, Język polski w dawnych szkołach gdańskich, Gdańsk: Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki.
Popowa A., 2013, Bułgarska misja Tadeusza S. Grabowskiego, wysłannika odradzającej się Polski i dwujęzyczne wydanie Ankiety bułgarskiej w sprawie polskiej (1915–1916),
„Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(12).
Račaková A., 2015, Historia polonistyki na Uniwersytecie Macieja Bela w Bańskiej Bystrzy-cy, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(15).
Rokicki J., 1999, Lato (i inne pory roku) z Polską w Krakowie, w: Miodunka W., Rokicki J., red., Oswajanie chrząszcza w trzcinie, czyli o kształceniu cudzoziemców w Instytucie Polonijnym Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas.
Rombowski A., 1960, Nauka języka polskiego we Wrocławiu (koniec wieku XVI – połowa wieku XVIII), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rombowski A., 1961, Szkolnictwo polskie w Toruniu w XVI–XVIII w., „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, nr 12, t. VI, z. 2.
Roszkowska W., 1952, Z dziejów polsko-niemieckich stosunków kulturalnych w XIX wie-ku. Jan Mikołaj Fritz, lektor wrocławski 1849–1870, „Przegląd Zachodni”, t. III.
Rusin-Dybalska R., 2015, Polonistyka na Uniwersytecie Karola w Pradze, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(15).
Sobotková M., 2015, Filologia polska oraz studia doktoranckie na kierunku porównaw-cza filologia słowiańska w latach 2003–2015 w Ołomuńcu, „Postscriptum Poloni-styczne”, nr 1(15).
Szews J., 1975, Język polski w szkolnictwie średnim Pomorza Gdańskiego w latach 1815–
1920, Gdańsk – Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Strycharska-Brzezina M., 2009, Koegzystencja języków etnicznych na Kresach Wschod-nich w świetle utworów literackich, w: Strycharska-Brzezina M., red., Socjostylistyka a dzieje literatury polskiej. Studia nad stylizacją językową w utworach literackich, Kra-ków: Collegium Columbinum.
Ślaski J., 2007, Giovanni Maver i padewskie początki polonistyki uniwersyteckiej we Wło-szech, „Postscriptum”, nr 1(53).
Sekiguchi T., 1997, Polonistyka w Japonii, w: Janowska B., Porayski-Pomsta J., red., Język polski w kraju i za granicą. Materiały Międzynarodowej Konferencji Nauko-wej Polonistów, Warszawa 14–16 września 1995, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa.
Tomassucci G., 2007, Ośrodek polonistyczny w Pizie, „Postscriptum”, nr 1(53).
Tazbir J., 1986, Myśl polska w nowożytnej kulturze europejskiej, Warszawa: Instytut Wy-dawniczy „Nasza Księgarnia”.
Tync S., 1952, Toruńska szkoła polska dla Niemców (1568–1793), „Przegląd Zachodni”, r. VIII, t. 3.
Vojteková M., 2015, Polonistyka w Preszowie na Słowacji – historia i współczesność,
„Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(15).
Wawrzyńczyk L., 1988, Wyższa Szkoła Języków Obcych w Hanoi – Wietnam. Lektorat Języka Polskiego w WSJO w Hanoi, „Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polo-nistyczne Cudzoziemców” I (wersja internetowa).
Wielkiewicz-Jałmużna D., 2008, Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców Uniwersy-tetu Łódzkiego w latach 1952–2002, Łódź: Wyd. UŁ.
Winter E., 1954, Die Pflege der west- und südslawischen Sprachen in Halle im 18.
Jahrhundert, Beiträge zur Geschichte des bürgerichen Nationwerdens der west- und südslawischen Völker, Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, nr 5, Berlin:
Veröffentlichungen des Institutts für Slavistik.
Wojcewa H., 2009, O specjalizacji „Język polski” na Odeskim Uniwersytecie Narodowym im. Ilii Miecznikowa, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 1(3).
Worbs E., Die Stellung der polnischen Sprache in Deutschland (publikacja internetowa).
Zhao Gang, 2010, Profesor Yi Lijun, „Postscriptum Polonistyczne”, nr 2(6).
Anna Dąbrowska
THEY WERE HERE LONG BEFORE US AND THEY WERE ALREADY TEACHING POLISH.
TEACHING POLISH AS A FOREIGN LANGUAGE – A DIACHRONIC APPROACH
Teaching Polish as a foreign language started in the 16th century and its tradition is currently 500 years old. The article author presents its suggested periodization and characterizes the main centres of teaching Polish as a foreign language in the old days as well as in the 20th and 21st centuries. The most popular manuals for teaching Polish as a foreign language are also mentioned in the article. The author discusses student motivation (economic, political, religious, social and ethnic) in the process of learning Polish. She highlights the contribution of foreigners to the development of Polish culture and research on the Polish language.
Keywords: glottodidactics, history of teaching Polish as a foreign language, history of Polish language, grammars and manuals for foreigners, centres of Polish language teaching
ŚWIATOWY KONGRES POLONISTÓW
ANNA JANUS-SITARZ
Uniwersytet Jagielloński Kraków, Polska