Cz³owiek o niepe³nej sprawnoœci jest wszêdzie, niezale¿nie od pochodzenia, wyznawanych wartoœci czy przyjêtego wzoru kulturowego. Na przestrzeni wie-ków w ka¿dej kulturze ewoluowa³ pogl¹d na temat niepe³nosprawnoœci i ludzi
ni¹ dotkniêtych. Osoba z niepe³nosprawnoœci¹ postrzegana by³a jako grzesznik z problemem moralnym i duchowym, jako osoba wyklêta ale tak¿e uwa¿ano, ¿e niepe³nosprawnoœæ jest darem Boga. Ta sprzecznoœæ zale¿na by³a m.in. od ist-niej¹cej kultury danego kraju i mentalnoœci jego mieszkañców. Implikowa³o to postrzeganie cz³owieka o niepe³nej sprawnoœci i uwzglêdnianie b¹dŸ pomijanie jego potrzeb zwi¹zanych z przynale¿noœci¹, akceptacj¹, poczuciem bezpieczeñ-stwa czy samorealizacj¹.
Podjête przez nas badania zosta³y osadzone w paradygmacie jakoœciowym, dla którego – jak podkreœlaj¹ metodolodzy – by³y silne trzy filary: fenomenologia, hermeneutyka i interakcjonizm symboliczny [Pachociñski 1997, s. 37; Sztompka 2007, s. 28; Ablewicz 1994, s. 57–62]. Nie wybrano konkretnej perspektywy, ponie-wa¿ ka¿da z nich by³a dla nas inspiracj¹.
Postrzeganie ucznia w kategorii „innego” widoczne jest w narracjach, które ukazuj¹ indywidualne i niepowtarzalne doœwiadczenia nauczycieli prze¿ywane w zwi¹zku z prac¹ z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Uka-zuj¹ tak¿e niejednoznaczn¹ interpretacjê tego ucznia, która jednoczeœnie odkry-wa, kim on jest w relacjach spo³ecznych, a specjalne potrzeby edukacyjne staj¹ siê tym elementem ¿ycia spo³ecznego, który podlega ró¿nym interpretacjom, tym samym ró¿nym rozwi¹zaniom i mo¿liwoœci problematyzowania ich. Wybór para-dygmatu jakoœciowego by³ œwiadomy, bowiem zastosowanie tej strategii pozwo-li³o nam znaleŸæ we fragmentach rzeczywistoœci prezentowanych przez polskich i litewskich nauczycieli odpowiedzi na pytania, które nas nurtowa³y.
Celem naszych badañ by³a rekonstrukcja opowieœci i dotarcie do subiektyw-nych znaczeñ, jakie nadaj¹ polscy i litewscy nauczyciele funkcjonowaniu dziecka o niepe³nej sprawnoœci w wileñskich placówkach ogólnodostêpnych jak i nauczy-ciele z Wilna pracuj¹cy w tych przedszkolach i szko³ach. Przedmiotem sta³y siê su-biektywne sensy, intencje i interpretacje nadawane przez nauczycieli pracuj¹cych w Polsce i na Litwie pracy z dzieckiem niepe³nosprawnym w wileñskich placów-kach ogólnodostêpnych. Bada³yœmy co nauczyciele myœl¹ o „takim” uczniu, jak w ich perspektywie przebiega proces integracji, jakiego znaczenia nadaj¹ swojej pracy z uczniem niepe³nosprawnym, jaki sens przypisuj¹ relacjom ucznia o spe-cyficznych potrzebach edukacyjnych z rówieœnikami. Nie bada³yœmy losu dziec-ka-ucznia o niepe³nej sprawnoœci, nie rekonstruowa³yœmy biografii. Bada³yœmy, jak sami nauczyciele poprzez swoje mówienie definiuj¹ niepe³nosprawnoœæ dzie-cka, jakiego znaczenia nadaj¹ pracy z uczniem o specyficznych potrzebach edu-kacyjnych, co w ich perspektywie jest najwa¿niejsze.
Rozmowy prowadzono w czerwcu 2014 r. z czteroma nauczycielami z Wilna oraz z piêcioma pracownicami przedszkoli z województwa warmiñsko-mazur-skiego (dwie nadal s¹ studentkami II stopnia kierunku pedagogika o specjalnoœci: edukacja wczesnoszkolna), które przebywa³y na Litwie w celu podniesienia
œci i atrakcyjnoœci kszta³cenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Nasi roz-mówcy przebywali w placówkach litewskich, takich jak: Szko³a Podstawowa im. Jana Paw³a II, Przedszkole Vilija, Przedszkole Pilaitukas, Szko³a Podstawowa im. Joachima Lelewela, Przedszkole Saulute, Przedszkole Karusele oraz Przedszkole Silalis.
Realizacja specjalnych potrzeb edukacyjnych dzieci wci¹¿ budzi wiele kon-trowersji. Mimo szeroko popularyzowanej wiedzy na temat integracji czy inkluzji edukacyjnej, s¹ jeszcze placówki edukacyjne, gdzie nie uwzglêdnia siê b¹dŸ re-spektuje tylko w niewielkim stopniu potrzeby dzieci odbiegaj¹cych od normy. Wp³yw na takie zachowanie ma wiele czynników, np. brak wiedzy na temat fun-kcjonowania dziecka o niepe³nej sprawnoœci, brak wiedzy na temat choroby czy syndromu, którym dziecko zosta³o dotkniête, brak przygotowania i umiejêtnoœci w pracy z takim dzieckiem, brak chêci w celu podnoszenia swoich kompetencji, aby sprostaæ oczekiwaniom dziecka itd. Wymieniaæ mo¿na by wiele, ale niew¹tpliwie to, co wp³ywa na postrzeganie dziecka o specyficznych potrzebach edukacyjnych, to tak¿e przekaz kulturowy, a wraz z nim mentalnoœæ, która wp³ywa na postrzeganie norm, wartoœci, postaw i tego wszystkiego, co sk³ada siê na funkcjonowanie cz³owieka w spo³eczeñstwie.
Niepe³nosprawnoœæ dziecka powoduje, ¿e jest ono izolowane od rówieœni-ków pe³nosprawnych. W szkole ogólnodostêpnej zauwa¿a siê niechêæ do ucznia z niepe³n¹ sprawnoœci¹, a tym samym nie mo¿na mówiæ o realizowaniu specjal-nych potrzeb edukacyjspecjal-nych takiego ucznia. Rozmówczynie zauwa¿aj¹ wyraŸn¹ niechêæ i ogromny dystans ze strony nauczycieli do pracy z dzieckiem niepe³no-sprawnym, a to skutkuje postrzeganiem przez rówieœników takiego dziecka-ucz-nia w kategorii „gorszego”. Sprzeciw nauczycieli dotycz¹cy wspólnej nauki dzieci pe³no i niepe³nosprawnych potwierdza negatywne podejœcie nauczycieli i wy-twarza wiêkszy dystans pomiêdzy uczniami. Doprowadza to ponadto do margi-nalizowania ucznia ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i staje siê przyzwo-leniem na postrzeganie niepe³nosprawnego kolegi, jako mniej wartoœciowego:
Podczas tygodniowego pobytu w Wilnie potwierdzi³am po raz kolejny fakt, ¿e nie-pe³nosprawnoœæ psychofizyczna dzieci wytwarza barierê pomiêdzy œwiatem pe³no-i npe³no-iepe³nosprawnym. Najbardzpe³no-iej uwpe³no-idacznpe³no-ia spe³no-iê to w kontekœcpe³no-ie edukacjpe³no-i, równego dostêpu do niej i szczerej niechêci nauczycieli pracuj¹cych w przedszkolach i szko³ach ogólnodostêpnych do pracy z dzieæmi o specyficznych potrzebach edukacyjnych. Podczas wizyt w wileñskich placówkach oœwiatowych (szko³a, przedszkola ogólnodo-stêpne), z rozmów z nauczycielami wynika³o jednoznacznie, ¿e s¹ przeciwni wspólne-mu uczeniu siê dzieci pe³nosprawnych z niepe³nosprawnymi.
Z narracji wynika, ¿e kadra pedagogiczna wykazuje negatywne podejœcie w zakresie pracy z dzieckiem, co potwierdza rozdzielenie dzieci podczas nauki.
Dzieci pe³nosprawne ucz¹ siê w jednej sali, natomiast dzieci o specjalnych potrze-bach edukacyjnych umieszczane s¹ w innym pomieszczeniu, które przeznaczone jest dla „takich” uczniów. Nauczyciele nie kryj¹ swoich pejoratywnych postaw wobec dziecka o niepe³nej sprawnoœci, w stosunku do którego u¿ywaj¹ okreœle-nia „inny”. Potwierdzeniem tego s¹ s³owa jednej z nauczycielek:
W progimnazjum im. Jana Paw³a, dzieci posiadaj¹ce orzeczenie o niepe³nosprawnoœci, ucz¹ siê w innym pomieszczeniu, w klasie sk³adaj¹cej siê tylko z dzieci o specyficznych potrzebach edukacyjnych.
W jednym z przedszkoli wileñskich podczas prezentacji grupy dzieci, Pani przedsta-wiaj¹c jednego z ch³opców nazwa³a go „innym”, tym samym naznaczaj¹c spo³ecznie tego przedszkolaka.
Przytoczone przez respondentkê fragmenty wypowiedzi œwiadcz¹ o tym, ¿e podejœcie nauczycieli do dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych jest w¹tkiem rzucaj¹cym siê w oczy. Bez w¹tpienia nauczyciele nie posiadaj¹ kompe-tencji do pracy z dzieæmi o innych potrzebach edukacyjnych, ale tak¿e jest to efekt postrzegania takiego dziecka w kategorii nie tylko „innego” ale i „gorszego”. Ba-dane w rozmowie dopytuj¹ o podnoszenie kwalifikacji w zakresie pracy z dziec-kiem niepe³nosprawnym, jak i o zaplecze socjalne placówki. Jedna z rozmówczyñ w swojej narracji stwierdza:
Niechêæ nauczycieli do pracy z dzieæmi niepe³nosprawnymi mo¿e w bardzo du¿ym stopniu wynikaæ z niewiedzy na temat potrzeb i specyfiki pracy z dzieæmi z niepe³no-sprawnoœci¹ psychoruchow¹. Drug¹ przeszkod¹ mo¿e byæ niedostosowanie szkó³ czy przedszkoli pod wzglêdem infrastruktury czy wyposa¿enia placówek w odpowiednie pomoce, przyrz¹dy, których zadaniem jest u³atwiaæ ca³oœciowe funkcjonowanie dziecka niepe³nosprawnego podczas zajêæ.
Nauczyciele z placówek wileñskich sami maj¹ œwiadomoœæ swoich braków w zakresie pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Niew³aœciw¹ realizacjê procesu integracji albo ca³kowity brak jakichkolwiek dzia³añ zmie-rzaj¹cych w kierunku inkluzji edukacyjnej, zrzucaj¹ na karb nieprzygotowania ich do takiej pracy, o czym œwiadcz¹ poni¿sze s³owa tamtejszej nauczycielki:
Jednak by móc mówiæ o integracji, najpierw nale¿y przygotowaæ nas nauczycieli do pracy z dzieæmi niepe³nosprawnymi tak, ¿eby zarówno dziecko z niepe³nosprawno-œci¹, jak równie¿ pe³nosprawne mia³o tak¹ sam¹ mo¿liwoœæ zaspokojenia indywidual-nych potrzeb edukacyjindywidual-nych i spo³eczindywidual-nych przez nauczyciela i ca³e otoczenie.
Du¿e znaczenie odgrywa tu w¹tek kulturowy i mentalnoœæ Litwinów. Jak mówi Dyrektor placówki, „nauczyciele szkó³ i przedszkoli nie uczestnicz¹ w szko-leniach, które podnosi³yby ich kompetencje”. Zapewne wynika to ze spo³ecznego przyzwolenia jak i lakonicznego podejœcia do pracy z dzieckiem o niepe³nej
noœci. Pocieszaj¹ce jest jednak to, ¿e w placówkach s¹ nauczyciele, dla których do-bro dziecka jest najwa¿niejsze, wobec czego przygotowuj¹ siê do pracy z takim dzieckiem posi³kuj¹c siê – jak sami podkreœlaj¹ – internetem. Potwierdzeniem tego s¹ s³owa:
Z rozmów przeprowadzonych z nauczycielami wychowania przedszkola dowie-dzia³yœmy siê, ¿e nie uczestnicz¹ w wielu szkoleniach i warsztatach przeznaczonych dla nauczycieli. Innowacji szukaj¹ bardziej w Internecie lub pozyskuje je od nauczy-cieli innych placówek.
Inna z rozmówczyñ równie¿ podkreœla du¿e znaczenie mentalnoœci nauczy-cieli i uwypukla brak chêci udzia³u w szkoleniach czy warsztatach. Zauwa¿a, ¿e nauczyciele pracuj¹cy w odwiedzanych placówkach s¹ przygotowani, posiadaj¹ kwalifikacje i odpowiednie umiejêtnoœci, wiedzê i kompetencje. W szkole pracuj¹ specjaliœci jak: pedagog specjalny, pedagog spo³eczny i psycholog. Ponadto w swoim planie nauczyciele maj¹ zaplanowane dodatkowe godziny przeznaczo-ne na pracê z uczniem bardziej absorbuj¹cym. Oto wypowiedŸ dyrektorki pla-cówki, która z jednej strony mówi o przygotowaniu swoich pracowników do w³aœciwej realizacji procesu integracji, a z drugiej strony podkreœla brak ucznia niepe³nosprawnego – mimo wieloletniej dzia³alnoœci szko³y.
Nauczyciele posiadaj¹ swoje kwalifikacje i tak np. szko³a posiada nauczycieli: nauczy-ciel, starszy nauczynauczy-ciel, nauczyciel – metodyk, nauczyciel – ekspert, a tak¿e specjaliœci: psycholog, logopeda, pedagog spo³eczny i pedagog specjalny. Ka¿dy nauczyciel – wy-chowawca ma obowi¹zek przeznaczenia jednej godziny tygodniowo na pomoc ucz-niowi, który ma braki w nauce lub potrzebuje porady wychowawczej. Poruszy³yœmy równie¿ temat niepe³nosprawnoœci wœród uczniów. Temat ten jest znany i placówka s³u¿y pomoc¹ w razie potrzeby, wspiera dzieci niepe³nosprawne, a pe³nosprawne za-chêca do wspó³dzia³ania. Placówka otwarta jest na dzieci niepe³nosprawne, ale tak na-prawdê nie by³o wœród nich jeszcze osób z niepe³nosprawnoœci¹ intelektualn¹.
Niechêæ nauczycieli do pracy z dzieæmi niepe³nosprawnymi jest najpraw-dopodobniej zjawiskiem powszechnym na Litwie. Tê nieprzychylnoœæ w stosun-ku do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych zauwa¿a siê w postawie nauczycieli, ich wypowiedziach i biernoœci¹ jak¹ manifestuj¹. Dlatego – zdaniem polskich nauczycieli – aby zmieniæ podejœcie do ucznia z niepe³nospraw-noœci¹, nale¿a³oby zapewniæ system wsparcia obejmuj¹cy szkolenia z zakresu wiedzy na temat indywidualnych potrzeb dzieci niepe³nosprawnych, wykorzy-stywania w³aœciwych form i sposobów komunikacji oraz alternatywnych metod kszta³cenia. Pocieszaj¹cy jest fakt, ¿e nauczyciele chêtni do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych sami poszukuj¹ ró¿nych wskazówek jak i materia³ów, które by³yby pomocne do pracy z takim uczniem. Narracja jednej z badanych w bardzo obrazowy sposób prezentuje warunki pracy, jak i podejœcie
nauczycieli, dla których dobro dziecka – bez wzglêdu na jego ograniczenia – jest najwa¿niejsze:
Praca przedszkola nie odbiega od pracy przedszkoli w Polsce. Ró¿nice wychodz¹ po-dobnie jak poprzedniej placówce: zapisy w dzienniku, ograniczona iloœæ warsztatów i szkoleñ dla nauczycieli. Widaæ, ¿e kadra wspomaga siê jak tylko mo¿e. Zauwa¿y³am równie¿, ¿e personel kopiuje materia³y zajêæ do prowadzenia których nale¿y mieæ spe-cjalne uprawnienia, ponadto jeden z nauczycieli przyznaje siê do tego otwarcie, twierdz¹c: ,,[…] ¿eby udoskonaliæ swoj¹ pracê szukam ró¿nych rozwi¹zañ […]”. Sale niezbyt du¿e z ograniczon¹ przestrzeni¹, ma³a iloœæ zabawek i w niezbyt dobrym sta-nie. Atmosfera pozostaje serdeczna, zachêcaj¹ca do rozmowy. Nauczyciele pokazuj¹ specyfik¹ prowadzenia dzienników, pracy indywidualnej – dla dzieci maj¹cych pro-blemy pisz¹ indywidualny program pracy, wszystko odnotowane jest w dzienniku w specjalnej do tego rubryce.
Z narracji wynika, ¿e na Litwie nie ma integracyjnego systemu nauczania. Funkcjonuj¹cy tam system segregacyjny wzmacnia negatywne nastawienie wo-bec dziecka o niepe³nej sprawnoœci i separuje je od rówieœników, zabieraj¹c jed-noczeœnie szansê na normalizowanie przestrzeni edukacyjnej. Ponadto jedna z rozmówczyñ podkreœla, ¿e nauczyciele bardziej swobodnie i chêtnie wypowia-dali siê, kiedy nie znajdowali siê w obecnoœci swoich prze³o¿onych. Momentami wrêcz mo¿na by³o odnieœæ wra¿enie, ¿e boj¹ siê podejmowaæ rozmów do-tycz¹cych integracji i kszta³cenia dzieci niepe³nosprawnych, co dowodzi poni¿sza wypowiedŸ:
Wszelkie problemy rozwi¹zujemy w swoim gronie, ale jakie to s¹ problemy nie wiem.
Nauczyciele Ci pracuj¹ w nowoczesnym przedszkolu z jêzykiem polskim, ro-syjskim i litewskim. Bardzo du¿y, piêkny nowy budynek przeznaczony dla najm³odszych dzieci. Znajduje siê w nim ¿³obek i przedszkole. Sam budynek robi wra¿enie, przestrzenny, oœwietlony. Przede wszystkim m³ody personel, zwarty, pewny siebie i – jak to wynika z narracji badanych – raczej nie otwarty na wspó³pracê. Nauczyciele nie potrafi¹ opowiedzieæ o trudnoœciach, z jakimi bory-ka siê placówbory-ka czy oni sami w swojej pracy. Œwiadczyæ to mo¿e o braku otwarto-œci na ró¿ne trudnootwarto-œci a ju¿ na pewno na te wynikaj¹ce z niepe³nosprawnootwarto-œci dzieci. Hermetycznoœæ tej placówki œwiadczy o marginalizowaniu ucznia ze spe-cjalnymi potrzebami edukacyjnymi do tego stopnia, ¿e nie przewiduje siê miejsca dla „takiego” ucznia.
Podczas rozmowy o integracji przedszkolnej, jeden z nauczycieli powiedzia³:
Nie mamy wychowanków niepe³nosprawnych, nie przewidujemy ich naboru. S¹ od tego placówki specjalistyczne.
Wypowiedzi nauczycieli z placówek wileñskich œwiadcz¹ o bardzo pobie¿-nym podejœciu do ucznia o innych potrzebach edukacyjnych. Ci nauczyciele,
rzy maj¹ przygotowanie do pracy z dzieckiem niepe³nosprawnym, nie podejmuj¹ siê tego. Natomiast ci, którzy nie s¹ przygotowani w tym zakresie, nie maj¹ potrzeby, aby podnieœæ swoje kwalifikacje i kompetencje. System edukacyjny na Litwie nie przewiduje w zdecydowanej wiêkszoœci miejsca dla dzieci sprawnych. Nauczyciele wychodz¹ z za³o¿enia, ¿e kszta³ciæ dziecko niepe³no-sprawne powinna placówka specjalna, która w œwiadomoœci Litwinów jest pla-cówk¹ „dla nienadaj¹cych siê do normalnych placówek”. Samo stwierdzenie nauczyciela œwiadczy o jego podejœciu do potrzeb dziecka niepe³nosprawnego, jak i idei popularyzowanej w danej placówce. Myœlê, ¿e s³owo stygmat nie jest w tym przypadku s³owem nadu¿ytym i oddaje istotê funkcjonowania placówek specjalnych w œwiadomoœci niektórych nauczycieli wileñskich.
Z narracji nauczycieli z Wilna wynika, ¿e dzieci o niepe³nej sprawnoœci po-winny byæ umieszczane w placówkach specjalnych. Potwierdzeniem tego s¹ s³owa jednej z rozmówczyñ:
[…] przedszkole masowe nie jest odpowiednim miejscem dla dzieci niepe³nospraw-nych.
Nic wiêc dziwnego, ¿e nauczyciele nie s¹ przygotowani do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, skoro w ogóle nie zak³adaj¹ jego udzia³u w edukacji powszechnej. Dzieci te z góry skazane s¹ na wykluczenie i marginali-zacjê, bowiem z narracji wynika, ¿e do szkó³ czy przedszkoli zg³aszaj¹ siê rodzice z dzieæmi niepe³nosprawnymi, lecz od razu rodzice kierowani s¹ do placówek specjalnych. Nauczyciele nie chc¹c pracowaæ z „takim” uczniem przekonuj¹c ro-dziców argumentem, ¿e „u nich dziecko nie osi¹gnie odpowiedniego rozwoju”. Rodzicom nie pozostaje wiêc nic innego, jak tylko znaleŸæ dla dziecka placówkê specjaln¹, która uwzglêdni specyfikê jego funkcjonowania. Wnioskowaæ mo¿na, ¿e podejœcie nauczycieli do dziecka o niepe³nej sprawnoœci zmusza rodziców do podjêcia decyzji, nie pozostawiaj¹c im wyboru w tej kwestii. S¹dziæ wiêc mo¿na, i¿ wybór œcie¿ki edukacyjnej dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych na terenie wileñskim nie nale¿y do dziecka, ani do jego rodziców.
Z otwartoœci¹ na przyjmowanie do grona uczniów dzieci niepe³nosprawnych rozmówczynie spotka³y siê w polskich placówkach tj. Szkole Podstawowej im. Jana Paw³a II, Przedszkolu Vilija, Szkole Podstawowej im. Joachima Lelewela oraz Przedszkolu Saulute. Dzieci w tych placówkach w³¹cza siê do grona pe³nospraw-nych rówieœników, a wiêc realizowana jest zasada integracji. W grupie jednak nie mo¿e byæ wiêcej, ni¿ piêcioro dzieci niepe³nosprawnych. W pozosta³ych placów-kach dziecko „inne” nie ma miejsca. Przeznaczone dla niego kszta³cenie specjalne zabiera mu szansê na normalizacjê przestrzeni edukacyjnej i narzuca mu piêtno „gorszego”. Potwierdzeniem tego s¹ s³owa uczestniczki:
Smutnym spostrze¿eniem by³o dla mnie obserwacja niechêci do dzieci niepe³nospra-wnych w pozosta³ych placówkach. W przedszkolu Pilaitukas nauczycielki zapytane o obecnoœæ dzieci niepe³nosprawnych momentalnie próbowa³y zmieniaæ temat. Jed-nak w dalszej rozmowie stwierdzi³y, i¿ przedszkole nie jest dostosowane do dzieci nie-pe³nosprawnych co stanowi³o dla mnie totalny absurd. Przedszkole mieœci³o siê wy³¹cznie na parterze, posiada³o 11 sal dydaktycznych. Ponadto by³o bogato, nowo-czeœnie wyposa¿one, wiêc gdyby tylko mieli chêci przyjêcie owych dzieci nie stano-wi³oby problemu.
Nie bez znaczenia pozostaje klimat w placówkach wileñskich, który zdecydo-wanie przek³ada siê na relacje miêdzy personelem, jak i na jakoœæ pracy z dzieæmi. Nauczyciele polscy zachwyceni byli atmosfer¹ panuj¹c¹ w przedszkolach i szko³ach polskich na Litwie. Najlepsze wra¿enie wywar³o polskie przedszkole Vilija. Widaæ tam ogromne zaanga¿owanie w pracê nauczycieli, a przede wszyst-kim dyrekcji. Panuje tam „najmilsza i najsympatyczniejsza atmosfera”. Jednak re-spondentki by³y te¿ bardzo wnikliwymi obserwatorami. Mimo ¿e przedszkola i szko³y by³y przygotowane na przybycie polskich goœci i wszystko przebiega³o w bardzo mi³ej, ¿yczliwej atmosferze, to jednak nie usz³y ich uwadze stosunki pa-nuj¹ce wœród kadry nauczycielskiej. Badane zauwa¿a³y zarówno pozytywne kontakty w gronie nauczycielek, ale tak¿e negatywne relacje z dyrektorem:
W Przedszkolu Saulute zauwa¿y³am ogromny dystans miêdzy nauczycielami a dyre-ktorem. Nauczycielki polskie by³y wyraŸnie przestraszone w obecnoœci dyrektora. Jed-nak gdy siê oddala³, nabiera³y pewnoœci siebie. W przedszkole Karusele ten dystans tak¿e by³ widoczny.
Uwadze innej badanej te¿ nie umknê³a atmosfera panuj¹ca wœród przedszko-lnej kadry, co mia³o prze³o¿enie na wypowiedzi nauczycieli w kwestii podejmo-wanych zagadnieñ:
Jednak dobre wra¿enie jakie wywar³o swoj¹ jakoœci¹, jeœli chodzi o nowoczesny budynek i to, ¿e w pracy z dzieæmi wykorzystywane s¹ nowoczesne technologie, moim zdaniem mia³o swoje drugie dno. Atmosfera jaka panowa³a miêdzy dyrektork¹ a pracownikami da³o siê wyczuæ, ¿e by³a jakaœ napiêta i sztywna.
Praca z dzieckiem o specyficznych potrzebach edukacyjnych by³aby mo¿liwa, gdyby nauczyciele pracuj¹cy w placówkach ogólnodostêpnych wykazywali bar-dziej dodatnie nastawienia wobec edukacji integracyjnej. Posiadane przez nich kwalifikacje oraz baza materialna pozwala na pracê z dzieckiem o niepe³nej spra-wnoœci na wysokim poziomie, ale dominuj¹ca idea „wyeliminowania” dzieci nie-pe³nosprawnych z kszta³cenia powszechnego skutkuje brakiem inicjatywy w tym zakresie. Poza tym narracje pokazuj¹, ¿e ju¿ sama rozmowa na temat ucznia o specjalnych potrzebach edukacyjnych wywo³uje niepo¿¹dane zachowanie i strach nauczycieli przed prze³o¿onymi.
Zakoñczenie
Analiza zrealizowanych narracji dowodzi, ¿e mimo zmieniaj¹cych siê czasów, nadal pozostaj¹ zamkniête enklawy rz¹dz¹ce siê swoimi prawami. Tak dzieje siê w przypadku niektórych placówek edukacyjnych na Litwie, gdzie przekaz kultu-rowy i mentalnoœæ nauczycieli tam pracuj¹cych doprowadza do marginalizowa-nia potrzeb dziecka niepe³nosprawnego. Niechêæ nauczycieli do dzieci ze specjal-nymi potrzebami edukacyjspecjal-nymi widoczna jest na ka¿dym kroku. Wynika to z wielu czynników, które de facto mo¿na by³oby wyeliminowaæ, ale podejœcie nauczycieli w tej kwestii nie ulega zmianie. Z narracji wynika, ¿e nauczyciele nie posiadaj¹ kwalifikacji do pracy z dzieckiem o niepe³nej sprawnoœci lub posiadaj¹, ale nie wykazuj¹ ¿adnych chêci w tym zakresie. Wiêkszoœæ z nich nie jest w ogóle œwiadoma braku tych umiejêtnoœci, bowiem zak³adaj¹ ¿e placówka powszechna nie jest miejscem na kszta³cenie dziecka niepe³nosprawnego. Takie podejœcie po-woduje, ¿e placówkom specjalnym nadaje siê znaczenie pejoratywne, a uczniów z takich placówek postrzega siê jako gorszych.
System segregacyjny dominuj¹cy w Wilnie izoluje i separuje dzieci na pe³no-i npe³no-iepe³nosprawne, npe³no-ie daj¹c pe³no-im mo¿lpe³no-iwoœcpe³no-i poznanpe³no-ia spe³no-iebpe³no-ie nawzajem. Dzpe³no-iecpe³no-i o niepe³nej sprawnoœci nie maj¹ wiêc szansy na edukacjê w placówkach maso-wych, a jeœli ju¿ tam uczêszczaj¹ traktowane s¹ marginalnie, co tym bardziej wy-klucza ich ze spo³ecznoœci klasowej czy szkolnej. Brak chêci do pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych i prezentowanie negatywnych postaw wobec nich powoduje, ¿e w placówkach tych w ogóle nie uwzglêdnia siê miejsca na pracê z „takimi” dzieæmi. Marginalizacja ucznia i jego potrzeb powoduje, ¿e tylko w nielicznych szko³ach czy przedszkolach „pojawia siê” dziecko „inne”.
Z rozmów z respondentkami wynika, ¿e niewielka grupa nauczycieli dostrze-ga potrzebê kszta³cenia integracyjnego, a co za tym idzie sami we w³asnym zakre-sie przygotowuj¹ siê do pracy z dzieckiem o specyficznych potrzebach edukacyj-nych. Byli to nauczyciele pracuj¹cy w polskich placówkach. Widoczna tam by³a empatia i zrozumienie dla szeroko rozumianej „innoœci”, która przek³ada³a siê na mo¿liwoœæ bycia dziecka w tej placówce. Z opowieœci nauczycieli pracuj¹cych w tych szko³ach mo¿na wywnioskowaæ, ¿e w ich perspektywie uczeñ o specjalnych potrzebach edukacyjnych to wyzwanie, któremu trzeba sprostaæ. Tote¿ nauczy-ciele d¹¿¹ do nawi¹zania wspó³pracy z rodzicami dziecka, jak i innymi specjalista-mi niezbêdnyspecjalista-mi w procesie edukacyjnym, wychowawczym czy rehabilitacyj-nym. Nauczyciele podkreœlaj¹ wagê ci¹g³ego dokszta³cania siê w tym zakresie i mo¿liwoœci pe³niejszej wspó³pracy z dzieckiem odbiegaj¹cym od normy. Posta-wa nauczycieli i ich podejœcie do potrzeb dzieci niepe³nosprawnych, dzieci z ADHD, dyslektycznych, zaniedbanych pedagogicznie sprzyja prawid³owemu