Krytyczny wymiar spo³ecznej teorii niepe³nosprawnoœci, rozwijanej na œwie-cie intensywnie od ponad czterdziestu lat, nabiera obecnie nowej si³y zwi¹zanej z rosn¹cym znaczeniem spo³eczno-politycznym zjawisk stanowi¹cych wraz z nie-pe³nosprawnoœci¹ wyzwanie dla doœæ skostnia³ych systemów w³adzy i ekonomii wraz z ich œcis³ymi zwi¹zkami z dominuj¹cymi b¹dŸ rywalizuj¹cymi w danym kraju œwiatopogl¹dami. £¹czenie liberalnych demokracji z neoliberalizmem sta-nowi nie tylko problematyczn¹ mieszankê wszelakich doktryn i pogl¹dów polityczno-ekonomicznych (od lewicowych, przez centrowo-liberalne, po prawi-cowo-konserwatywne; z wy³¹czeniem jedynie skrajnych stanowisk prawicowych i lewicowych), intensywnie oddzia³uj¹cych na wspó³czesn¹ edukacjê [zob. Po-tulicka 2014], ale jest tak¿e wyrazem wspólnej natury problemów ludzi, których dzieli p³eæ, rasa, poziom sprawnoœci, orientacja seksualna, zamo¿noœæ czy forma
zatrudnienia, a ³¹czy poczucie marginalizacji, pozbawienia praw czy wrêcz dys-kryminacji i przeœladowania.
Problem niepe³nosprawnoœci jest jednak w skali globalno-glokalnej szczegól-ny, gdy¿ doœæ czêsto jest wyznacznikiem zwielokrotnionego wykluczenia (dziec-ko niepe³nosprawne, czarna (dziec-kobieta niepe³nosprawna, cz³owiek niepe³nospraw-ny i bezrobotniepe³nospraw-ny, niepe³nosprawni geje i lesbijki), o czym przeczytaæ mo¿emy zarówno w miêdzynarodowych kompendiach spo³ecznej teorii niepe³nospraw-noœci [Goodley, Hughes, Davis 2012], jak i lokalnych (polskich) czasopismach spo³eczno-politycznych [Turlej 2014]. Organizowanie siê osób niepe³nospraw-nych, coraz bardziej œwiadomych nie tylko swoich praw, ale i mechanizmów upo-œledzaj¹cych ich spo³eczne funkcjonowanie, sta³o siê oczywist¹ konsekwencj¹ wpisania siê ich ¿yciowej sytuacji (indywidualnej i grupowej) w model funkcjo-nowania spo³ecznego grup osób emancypuj¹cych siê stopniowo na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci [zob. Shakespeare 1993]. Mo¿liwoœæ wystêpowania we w³asnym imieniu wi¹¿e siê jednak w przypadku osób niepe³nosprawnych nie tyl-ko z ugruntowaniem znaczenia autonomii i (samo)rzecznictwa w procesie ich edukacji i rehabilitacji, ale tak¿e ze zrozumieniem, i¿ wysi³ek wszystkich zaanga-¿owanych w (samo)rzecznictwo podmiotów musi byæ skorelowany z dynamicz-nymi zmianami spo³eczdynamicz-nymi generowadynamicz-nymi przez kulturê (neo)liberaln¹. Jest to przede wszystkim kultura globalna, oparta na masowej produkcji, ofercie us³ug i konsumpcji w warunkach rosn¹cej konkurencyjnoœci i szybko zmieniaj¹cych siê trendów, wspierana g³osami ekonomistów zachêcaj¹cych nas do jeszcze zwiêk-szonych wysi³ków w tym zakresie (przy niema³ym udziale edukacji, wpisuj¹cej siê w kulturê konkurencyjnoœci i d¹¿enia do zysku, kosztem anga¿owania siê w projekty wymagaj¹ce wspó³pracy, podzia³u zadañ i odpowiedzialnoœci [Potu-licka 2014]). Pozycja osób niepe³nosprawnych w globalnym œwiecie (podobnie jak wielu innych grup spo³ecznych, których sytuacja jest determinowana czynnikami spo³ecznego odbioru ró¿nicy i ekonomiczn¹ dominacj¹ neoliberalizmu) bêdzie stale zagro¿ona, st¹d niebagatelne znaczenie odpowiedzialnego ich przygotowy-wania do osobistego zaanga¿oprzygotowy-wania w promowanie i obronê swoich praw.
Wa¿nym skutkiem (samo)rzecznictwa okaza³o siê natomiast przywrócenie znaczenia fizycznych ograniczeñ osób niepe³nosprawnych w kontekœcie uprosz-czonych i zbyt uogólniaj¹cych tendencji spo³ecznego modelu niepe³nosprawnoœci. To zagadnienie, które koniecznie musi byæ uwzglêdnione, gdy zbyt jednoznacz-nie po strojednoznacz-nie barier spo³ecznych, œrodowiskowych i ekonomicznych umieszcza siê istotê sytuacji niepe³nosprawnoœci. Specjalne potrzeby (fizjologiczne, motory-czne, sensorymotory-czne, edukacyjne, spo³eczno-zawodowe) osób niepe³nosprawnych, które one same powinny identyfikowaæ najlepiej, maj¹ swoje pierwotne Ÿród³o w uszkodzonym przez chorobê lub uraz ciele. Spo³eczna reakcja na te potrzeby mo¿e przyj¹æ formê rozwijaj¹cego indywidualny potencja³, dynamicznego
wsparcia, lub upoœledzaj¹cego dopasowania do sztywnej roli cz³owieka niepe³no-sprawnego jako wymagaj¹cego mniej lub bardziej intensywnej opieki. O tym, jak te kwestie rozumiej¹ osoby niepe³nosprawne, najlepiej wiedz¹ one same, dlatego wypowiedzi¹ jednej z nich chcia³bym zakoñczyæ niniejszy artyku³.
W spo³ecznym modelu niepe³nosprawnoœci istnieje tendencja, która zaprzecza dozna-niom naszych cia³, upieraj¹c siê, ¿e nasze fizyczne ró¿nice i ograniczenia s¹ wy³¹cznie wytworem spo³ecznym. Choæ bariery œrodowiskowe i postawy spo³eczne s¹ kluczow¹ czêœci¹ naszego doœwiadczenia niepe³nosprawnoœci – i istotnie nas upoœledzaj¹ – po-wiedzieæ, ¿e na tym siê koñczy nasze doœwiadczenie niepe³nosprawnoœci, to zaprze-czyæ osobistemu doœwiadczaniu fizycznych i intelektualnych ograniczeñ, choroby, lêku przed œmierci¹ [Morris 1991, za: Barnes, Mercer 2008, s. 84].
Bibliografia
Barnes C., Mercer G. (2008), Niepe³nosprawnoœæ, prze³. P. Morawski, Sic!, Warszawa. Czerepaniak-Walczak (1995), Miêdzy dostosowaniem a zmian¹. Elementy emancypacyjnej teorii
edukacji, Wydawnictwo Naukowe US, Szczecin.
Czerepaniak-Walczak M. (2005), Przes³anki integracji spo³ecznej i kulturowej – pu³apki i izono-mii [w:] Pedagogika specjalna – aktualne osi¹gniêcia i wyzwania, red. T. ¯ó³kowska, Oficyna IN PLUS, Szczecin.
Dykcik W. (1997), Problemy autonomii i integracji spo³ecznej osób niepe³nosprawnych w œrodowi-sku ¿ycia [w:] Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznañ.
Erazm z Rotterdamu (1953), Pochwa³a g³upoty, t³um. i objaœnienia E. Jêdrkiewicz, wstêp H. Barycz, Zak³ad Imienia Ossoliñskich, Wydawnictwo PAN, Wroc³aw.
Ferguson Ph., M., Nusbaum E., (2012), Disability studies: What is it and what difference does it make? „Research & Practice for Persons with Severe Disabilities”, vol. 37, no. 2, s. 70–80. Goodley D. (2011), Disability studies: An interdisciplinary introduction, Sage Publications Ltd.,
London.
Goodley D., Runswick-Cole K. (2011), The violence of disablism, „Sociology of Health and Illness”, vol. 33, no. 4, s. 602–617.
Goodley D., Hughes B., Davis, L. (eds.) (2012), Disability and social theory, Palgrave Macmil-lan, London.
Kowalik S. (1996), Autonomia osób upoœledzonych umys³owo w procesie rehabilitacji – „za”, a nawet „przeciw” [w:] Spo³eczeñstwo wobec autonomii osób niepe³nosprawnych, red. W. Dykcik, Eru-ditus, Poznañ.
Krause A. (2010), Wspó³czesne paradygmaty pedagogiki specjalnej, Oficyna Wydawnicza „Im-puls”, Kraków.
Lipkowski O. (1977), Pedagogika specjalna. (Zarys), PWN, Warszawa.
Obuchowska I. (1996), O autonomii w wychowaniu niepe³nosprawnych dzieci i m³odzie¿y [w:] Spo³eczeñstwo wobec autonomii osób niepe³nosprawnych, red. W. Dykcik, Eruditus, Poznañ. Potulicka E. (2014), Neoliberalne reformy edukacji w Stanach Zjednoczonych. Od Ronalda Regana
do Baracka Obamy, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Rutkowiak J. (2010), Neoliberalizm jako kulturowy kontekst kszta³towania siê to¿samoœci wspó³czes-nego nauczyciela. Ku problematyce oporu i odporu edukacyjwspó³czes-nego [w:] Neoliberalne uwik³ania edukacji, red. E. Potulicka, J. Rutkowiak, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. RzeŸnicka-Krupa J. (2009), Niepe³nosprawnoœæ i œwiat spo³eczny. Szkice metodologiczne, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Schalock R.L. i in. (2010), Intellectual disability: Definition, classification and system of supports, American Association on Intellectual and Developmental Disabilities, Washington DC. Shore S.M. (red.) (2008), Pytaj i opowiadaj: Rzecznictwo w³asnych spraw i ujawnianie diagnozy
dla osób ze spektrum autystycznym, prze³. K. Przew³oka, Krajowe Towarzystwo Autyzmu, Szczecin.
Speck O. (2005), Niepe³nosprawni w spo³eczeñstwie. Podstawy ortopedagogiki, prze³. W. Zeidler i in., GWP, Gdañsk.
Œliwerski B. (2005), Wspó³czesnej teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Turlej E. (2014), Seksualni nienormalni, „Polityka” 47(2985), s. 34–36.