Nowatorskie koncepcje i realizacje polskiego muzealnictwa etnograficznego do 1945 r

Jan Święch

Nowatorskie koncepcje i realizacje polskiego muzealnictwa etnograficznego do 1945 r.

Muzea etnograficzne w swoich początkach przypadających na drugą połowę XIX w., dokonały rewo-lucyjnych wręcz zmian w filozofii kolekcjonerstwa i wystawiennictwa. Pochyliły się one bowiem nad pomijanym wcześniej w praktyce muzealnej dokumentowaniem niezwykłości codziennej ludzkiej egzystencji, nieelitarnej warstwy społecznej – chłopstwa. Sens wspomnianych praktyk muzealnych podbudowywał wielki ogólnoeuropejski ruch regionalny¹. Dodać należy, że rozwój polskiego muzeal-nictwa etnograficznego w drugiej połowie XIX w. nie mógłby zaistnieć bez intelektualnego wsparcia ośrodków akademickich i kształtującej się dyscypliny naukowej – etnografii. Utworzenie bowiem tego typu placówek we wspomnianym okresie, bez uwierzytelniającego akademickiego wykładu, skazane byłoby, w najlepszym przypadku, na działania określane jako „nieszkodliwe dziwactwo”.

Każda zatem szkoła czy kierunek w etnografii oddawały na rzecz muzealnictwa etnograficznego część aktywności naukowej, wyrażającej się m.in. w proponowaniu modelowych projektów muzeów etnograficznych, wytycznych kolekcjonerskich i wystawienniczych oraz pracy naukowej².

Przypomnijmy zatem, że pierwsze samodzielne muzeum etnograficzne na ziemiach polskich po-wstało w 1888 r. w Warszawie. Głównym inicjatorem powołania tej placówki był Jan Karłowicz, który podobnie jak Stanisław Ciszewski – pierwszy kustosz muzeum i jednocześnie pierwszy w kraju profesor etnografii – swoje badawcze działania i interpretacje zjawisk kulturowych podporządkowali kierunkowi ewolucjonistycznemu, w szczególności zaś wykładowi niemieckiego etnologa Adolfa Bastiana³. Nie ulega też wątpliwości, że pierwsze ekspozycje interesującego nas muzeum wzorowane były na realizacjach Königliches Museum für Völkerkunde w Berlinie, którego założycielem był Bastian, i u którego praktykował kilka lat Ciszewski.

W chwili otwarcia warszawskiego Muzeum Etnograficznego trzon jego kolekcji stanowiły zbiory krajowe. Dla ewolucjonistycznej kreacji niezbędne były obiekty kultur „egzotycznych”. One bowiem stanowiły podstawę do szerszej prezentacji ciągów rozwojowych wybranych elementów kultury w możliwie najszerszym zasięgu przestrzennym. W efekcie licznych zabiegów kolekcjonerskich już w 1905 r. krajowe zbiory stanowiły jedynie 20% całości kolekcji⁴. Natomiast ekspozycja muzealna przypominała bardziej magazyn demonstracyjny w dzisiejszym rozumienia tego określenia i prezen-towała ciągi rozwojowe obiektów pochodzących z różnych stron świata. Dobór obiektów do takich

1 J. Bujak, Znaczenie regionalizmu i krajoznawstwa dla rozwoju muzeów i zbiorów etnograficznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Etnograficzne” 1971, z. 5, s. 76–108.

2 J. Święch, R. Tubaja, Szkoły i kierunki w etnologii a muzealnictwo etnograficzne w Polsce [w:] Przeszłość etnologii polskiej w jej teraźniejszości, red. Z. Jasiewicz, T. Karwicka, Poznań 2001, s. 135–142.

3 J. Bujak, Muzealnictwo etnograficzne w Polsce (do roku 1939), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Etnograficzne” 1975, z. 8, s. 39–41.

4 Ibidem, s. 42.

94

_

prezentacji był właściwie dowolny, nastawiany raczej na intrygowanie zwiedzających niezwykłością formy niż na prezentację konkretnej konceptualizacji zjawiska kulturowego⁵.

Owa odtwórcza formuła ekspozycyjna Muzeum Etnograficznego w Warszawie zmieniła się diame-tralnie w 1921 r., kiedy to kierownictwo placówki objął Eugeniusz Frankowski. Ten uznany etnograf oraz muzeolog – zwolennik kierunku kulturowo-historycznego w etnologii⁶ – zaproponował nową koncepcje wystawy opartej na modelowym wręcz wyłożeniu wizji kreowania kultury przez wspo-mniany naukowy wykład⁷. I tak oficjalnie hasło nowo otwartej wystawy brzmiało: „Aby zrozumieć i poznać kulturę ludu polskiego, należy poznać i zrozumieć kulturę całego świata”. W tym celu Frankowski pogrupował i uszeregował eksponaty na wystawie w taki sposób, aby uzyskać z jednej strony monograficzne ujęcie poszczególnych zagadnień w kraju, z drugiej zaś, aby ten zasadniczy wątek ciągnął się wzdłuż całej wystawy prezentującej również obiekty z innych części świata. Stelaż stanowiły szafy. Na półkach jednej z nich, w linii pionowej, umieszczone były obiekty pochodzące z różnych regionów etnograficznych Polski; w szafach stojących obok prezentowano natomiast okazy z innych regionów świata, posiadające analogiczne cechy lub funkcje. Sam Frankowski konstatował zalety ekspozycji następująco: „Pragnąc na przykład zapoznać się z garncarstwem, znajduje się wszystkie te okazy skupione na tym samym poziomie. Dzięki takiemu układowi z łatwością można dokonać przeglądu całego dorobku kulturowego i wyróżnić cechy znamienne dla poszczególnych dzielnic. Dzba-ny ze względu na swój kształt, zostały umieszczone na półkach w połowie wysokości szaf. Zwrócone dziobkiem w jednym kierunku, zestawione z uwzględnieniem pokrewieństwa typu, kształtu, polewy, ozdoby, warsztatu, gdzie zostały wykonane, umożliwiają najsubtelniejszą analizę różnic profilu. Wycho-dząc z dzieła polskiego do obcego, […] odnajdujemy na tym samym poziomie szaf wyroby garncarskie oraz odpowiednie im, rozwojowo poprzedzające naczynia z tykwy, z łupiny i kokosu, z rogu, z muszli itp. Służące do tego samego użytku u ludów z różnych części świata. Na odrębnych tablicach została zobrazowana technika garncarstwa ludowego u nas, oraz innych ludów ziemi. W myśl tej idei zespół przedmiotów muzealnych, fotografii życia i opisów może dać pojęcie o całokształcie zagadnienia, pokazać np. sztukę garncarską jako dorobek cywilizacyjny w jego najróżniejszych przejawach u ludów całego świata, zaznaczając przynależność naszego garncarstwa do wielkich kompleksów ogólnoludzkich, oraz wykazać cechy charakterystyczne, tworzące znamiona naszej odrębności grupowej”⁸. Przytoczony przykład dotyczący garncarstwa to tylko jeden z elementów interesującej nas wystawy. W podobny sposób eksponowano obiekty z zakresu gospodarki podstawowej, obrzędów, budownictwa, sztuki itp.

O ile nowatorska koncepcja Eugeniusza Frankowskiego eksponowania kultury ludowej nie zna-lazła naśladowców w Polsce przede wszystkim ze względu na ubogie zbiory większości placówek etnograficznych, o tyle wzorowały się na niej muzea etnograficzne w krajach Europy Zachodniej, dysponujące odpowiednio bogatymi zbiorami. Stanowi ona zatem istotny wkład w rozwój pawilo-nowych ekspozycji etnograficznych w skali europejskiej, zaś Muzeum Etnograficzne w Warszawie zyskało wówczas status czołowej tego typu placówki Starego Kontynentu⁹.

Na szczególną uwagę i przypomnienie zasługują również trzy projekty wzorcowych modeli pawi-lonowych muzeów etnograficznych. Powstały one w trzech pierwszych dekadach XX w. i wspólną ich cechą była programowa deklaracja o naukowym charakterze tych placówek, a co za tym szło,

5 Ibidem, s. 49.

6 A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wspomnienie o profesorze Eugeniuszu Frankowskim, „Etnografia Polski” 1963, t. 7, s. 425–435.

7 T. Dziekoński, Profesor dr Eugeniusz Frankowski, „Lud” 1963, t. 48, s. 563–569.

8 E. Frankowski, Muzeum etnograficzne [w:] Pięćdziesięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1925, Warszawa 1926, s. 55–56.

9 T. Dziekoński, Profesor…, op. cit., s. 569.

tworzenie kolekcji, realizacja wystaw i programów edukacyjnych miały być pochodną działalności naukowej. Koncepcje te miały ogromny wpływ na kształtowanie się krajowego muzealnictwa etno-graficznego, ale podkreślić należy również ich oddziaływanie na obraz tego typu muzeów w krajach słowiańskich, o czym będzie jeszcze mowa.

I tak pierwszy wzorcowy model muzeum etnograficznego przedstawił w 1913 r. Bronisław Piłsudski.

Był to memoriał w sprawie urządzenia działu ludoznawczego w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, skierowany do zarządu tej placówki¹⁰. W preambule tego wyjątkowo starannie przygotowanego do-kumentu jednoznacznie zaznaczono, że: „ muzeum musi być instytucją naukową, stojącą na poziomie współczesnej wiedzy pracownią, w której mogliby zawodowi etnografowie pracować nie dorywczo, ale systematycznie nad wszechstronnym poznaniem ludu podhalańskiego”¹¹. Ową naukowość miały podbudowywać: specjalistyczna biblioteka, archiwum, katalog kart naukowych obiektów oraz fotografii i materiałów terenowych, a także niezbędny w prowadzeniu badań sprzęt: fotograficzny, antropome-tryczny oraz fonograficzny¹², a także „ojcowska opieka” utworzonej przy muzeum stacji naukowej Akademii Umiejętności w Krakowie¹³.

Piłsudski przedstawił też projekt pierwszej w polskim muzealnictwie karty katalogu naukowego.

Komentarz do karty określał niezbędne rubryki metrykalne oraz wskazywał sposób opisu naukowe-go obiektu, który włączono do muzealnej kolekcji¹⁴. Sporo uwagi poświęcono również profilaktyce i praktyce konserwatorskiej obiektów oraz ich właściwemu przechowywaniu w magazynach zbiorów¹⁵. Wymienione powyżej pryncypia miały być podstawą do budowania podhalańskiej etnograficznej kolekcji w postaci 28 działów-zagadnień¹⁶, grupujących przedmioty konieczne dla perspektywy histo-rycznej, społecznej, obyczajowej i geograficznej, uwzględniając również (co warte podkreślenia) kontekst etniczny zamieszkującej Podhale ludności romskiej i żydowskiej oraz narodowy ludności słowackiej¹⁷. W końcu bardzo dokładnie określono zasadę budowania pawilonowej ekspozycji stałej oraz wystaw czasowych, które miały być realizowane kolejno przez mieszkańców poszczególnych gmin Podhala,

10 B. Piłsudski, W sprawie Muzeum Tatrzańskiego. (O urządzeniu działu ludoznawczego), „Rocznik Podhalański” 1914–1921, t. 1, s. 147–188. Staraniem Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zabytków wydano w formie książkowej opracowanie: B. Piłsudski, Muzeum Tatrzańskie im T. Chałubińskiego w Zakopanem: zadania i sposoby prowadzenia działu ludoznawczego, Warszawa 2020. Książka ta zawiera pełny tekst projektu Piłsudskiego oraz szeroki komentarz J.M. Roszkowskiego.

11 B. Piłsudski, W sprawie Muzeum…, op. cit., s. 153.

12 Ibidem, s. 153.

13 Ibidem, s. 186.

14 Ibidem, s. 160–163. Tzw. ministerialna karta katalogu naukowego, wprowadzona jako obowiązkowa w polskim muzealnictwie Rozporządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 kwietnia 1964 r., wzoruje się na etnograficznej karcie B. Piłsudskiego, patrz: J. Święch, Uwagi o podstawowej dokumentacji naukowej obiektów etnograficznych w praktyce muzealnej, „Rocznik Muzealny Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej”

1994, t. 5, s. 39–42.

15 B. Piłsudski, W sprawie Muzeum…, op. cit., s. 162–170.

16 Ibidem, s. 170–180. Wymienione działy to: zajęcia ludu, rolnictwo, pasterstwo, gospodarstwo leśne, przemysł rękodzielniczy, transport, zabudowania ludowe, sprzęty domowe, pieczywa i potrawy, ubiór i stroje, sztuka ludowa, muzyka i śpiew, gry i zabawy ludowe, obrzędy i zwyczaje, religia i wierzenia, prawo i administracja, zjawiska ekonomiczne i społeczne, medycyna i higiena, antropologia fizyczna, antropologia geograficzna, dział historyczny, kultura etnograficznych grup sąsiedzkich – Orawy, Spisza i Liptowa, kultura narodowych grup Słowaków, historia rozwoju Zakopanego, kultura współegzystujących grup etnicznych Romów i Żydów, dział depozytów prywatnych kolekcji, ekspozycja na otwartym powietrzu wzorowana na sztokholmskiej.

17 Ibidem, s. 179–180.

96

_

aby „opowiedzieli” o swojej swojskości kulturowej (sic! to przecież formuła muzeum partycypacyj-nego)¹⁸. Pod rozwagę poddano również potrzebę utworzenia przy muzeum ekspozycji na wolnym powietrzu wzorowanej na sztokholmskiej¹⁹. Jasno też wyłożono przymioty kadry kierowniczej, merytorycznej i edukacyjnej muzeum²⁰.

Muzeum miało być platformą spotkań negocjacyjnych członków wszystkich lokalnych towarzystw społecznych – Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Tatrzańskiego, elit Zakopanego, których celem była nauka nie tylko o przeszłości, ale i przyszłości Podhala²¹.

Istotna rolę w edukacji miały odgrywać drukowane przewodniki po ekspozycjach muzealnych, zaś wyniki badań miały być publikowane w periodyku – „Podhalańskim Roczniku Naukowym” – którego dokładny projekt, łącznie z kosztorysem wydawnictwa, przygotował Piłsudski w 1915 r.²² Wczytując się w znakomity projekt działu etnograficznego Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, podzi-wiamy wizjonerstwo myśli Bronisława Piłsudskiego, które wyprzedziło o blisko 80 lat przynajmniej część z koncepcji tzw. nowej muzeologii, tak często cytowanych przez polskich muzealników²³. Tymczasem pro-jekt Piłsudskiego został zrealizowany w całości. Urzeczywistnił go Juliusz Zborowski i kolejni jego następcy.

Paradoks polega na tym, że nawet w środowisku polskich muzealników nie zawsze się o tym pamięta.

Drugi wzorcowy model muzeum etnograficznego opracował i opublikował w 1928 r. Kazimierz Moszyński²⁴. Książka Etnografja w muzeach regionalnych kierowana była zasadniczo do środowiska regionalistów, którego potencjał organizacyjny Moszyński dostrzegał i cenił, pisząc: „Spośród tych wszystkich korzyści jakie regionalizm powinien oddać etnografii, tworzenie zbiorów regionalnych na prowincji może stać się najważniejszą”²⁵. Ten najwybitniejszy badacz kultury ludowej Słowiańszczyzny, a zarazem ewolucjonista krytyczny, zdawał sobie sprawę, że inicjatywa utworzenia muzeów regio-nalnych i gromadzenia zbiorów będzie najczęściej prowadzona w latach 30. XX w. przez etnografów amatorów. W preambule do wspomnianego opracowania zaprezentował znakomity wykład na temat tego, czym jest etnografia i jakie naukowe procedury obowiązują przy doborze obiektów do kolekcji i ich opisie. Wskazywał też na konieczność tworzenia przy tych placówkach bibliotek oraz archiwów²⁶. Główny nacisk w kolekcjonerstwie etnograficznym kładł na kulturę materialną. Pisał on mianowicie:

„Nie należy sądzić, aby wyłącznie normy etyczne lub prawne, obrzędy i zwyczaje, wierzenia i przesądy albo religijne praktyki ludowe stanowiły wartościowy materiał etnograficzny. Bynajmniej. Narzędzia pracy, budowle, odzież posiadają wartość nie mniejszą. Każdy przecież wytwór kultury materialnej nie jest w gruncie rzeczy niczem innym, jak tylko rozwiązaniem pewnego zadania, wcielonem w okre-ślony fizyczny kształt. Jest jakby zakrzepłą myślą ludzką. Pod pewnym względem wytwory kultury materialnej posiadają nawet dla badacza niejaką wyższość nad wytworami rodzaju pieśni i wierzenia.

Nie są mianowicie płynne i nieuchwytne. Nie podlegają tak łatwo zmieszaniu, ani deformacji pod wpływem nieobliczalnych czynników psychicznych w rodzaju fantazji itp. […] Gromadzenie tego

18 Ibidem, s. 184.

19 Ibidem, s. 180–181.

20 Ibidem, s. 181–182.

21 Ibidem, s. 183–184.

22 Rękopis, Archiwum Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem.

23 The New Museology, red. P. Vergo, Londyn 1989.

24 K. Moszyński, Etnografja w muzeach regjonalnych, Warszawa 1928.

25 K. Moszyński, Regionalizm wobec etnografii, „Ziemia” 1925, r. 10, s. 11–16.

26 K. Moszyński, Etnografja…, op. cit., s. 5–37.

materiału stanowi najistotniejsze zadanie każdego etnograficznego muzeum”²⁷. W dalszej części pracy Moszyński podpowiada, jak prezentowana ma być kultura ludowa danego regionu etnograficznego.

Z niezwykłą precyzją przedstawiono też zespoły obiektów, które miały dokumentować 15 działów kultury materialnej, duchowej i społecznej, niezbędnych do ekspozycyjnej prezentacji tradycji i obycza-jowości określonego regionu etnograficznego²⁸. Ponadto przy każdym z działów zamieszczono zestaw literatury pomocny we właściwej kwalifikacji i opisie naukowym poszczególnych obiektów.

Jak już wspomniano, ów wzorcowy model kierowany był zasadniczo do muzeów regionalnych i stał się podstawą organizacji większości tego typu instytucji i działów etnograficznych w placówkach wielodziałowych oraz ekspozycyjnych prezentacji kultury ludowej w kraju w okresie przed- i powojen-nym²⁹. Spotykany jest nadal w muzeach regionalnych we wszystkich krajach słowiańskich.

Kolejny wzorcowy model muzeum etnograficznego zaproponowała w 1926 r., a następnie urzeczywistniła Cezaria Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa³⁰. Ta nowatorska w działaniach placów-ka, pochylająca się nad fenomenem rzeczy jako nośników treści niematerialnych, była afiliowana przy Zakładzie Etnologii Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. Muzeum podzielono na dwie strefy.

I tak jedna, określana mianem „muzeum laboratorium”, przeznaczona była zasadniczo dla studentów i uczonych, badających zgromadzone obiekty i rozpoznających za ich pomocą fenomeny kultury. Druga strefa, nazwana „muzeum demonstracyjnym”, przeznaczona była dla szerokiego kręgu odbiorców.

Organizowane w tej placówce tematyczne wystawy czasowe obrazowały specyficzny rodzaj typologii etno-graficznej, który oparto na studiowaniu stosunków zachodzących między tworzywem, techniką wytwórczą, kształtem i funkcją ideologiczną przedmiotów w kontekście ich własnej historii, łańcucha przemian struk-turalnych, tworzenia filiacji typów, narastania nowych i zanikania starych wartości. Dla naszych rozważań ważniejsza jest pierwsza sfera, była ona bowiem miejscem głębokiej refleksji i weryfikacji nowych wykładni z zakresu teorii kultury. „Muzeum laboratorium” zakładało ścisłą współpracę muzealników z pracownika-mi akadepracownika-mickim, rotacyjną wypracownika-mianę kadr, możliwość zdobywania stopni naukowych, a wszystko po to, aby, jak podkreślała to Jędrzejewiczowa, „słowem, chcąc, ażeby z jednej strony Muzeum nie zmartwiało, z drugiej zaś, ażeby etnografowie książkowcy również nie kamienieli w fikcjach mózgowych, koniecznym jest zachowanie i w przyszłości jak najściślejszego kontaktu między Uniwersytetem a Muzeum”³¹. Zbiory podzielono na trzy główne działy: kultury technicznej, kultury duchowej i kultury spo-łecznej. Kolekcję budowali pracownicy naukowi i studenci Zakładu Etnologii Uniwersytetu w Wilnie. W dalszych planach uzupełnieniem muzeum pawilonowego miało być muzeum na wolnym powietrzu³². Przygotowanie jego projektu powierzono Marii Znamierowskiej-Prüfferowej. Opubliko-wana w 1934 r. koncepcja zachwyca nowatorstwem podejścia do tego typu ekspozycji³³. Zaproponowano

27 Ibidem, s. 11–12.

28 Ibidem, s. 38–69. Były to następujące działy: kultura materialna – zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo, hodowla zwierząt, pszczelarstwo, bartnictwo, uprawa roślin, przygotowanie strawy, obróbka surowców roślinnych

i zwierzęcych, obróbka surowców mineralnych, odzież, budowle, transport, komunikacja; kultura duchowa i społeczna – symbole władzy, lecznictwo, magia i religia, zwyczaje doroczne i przygodne, sztuka, zabobony, obrzędy rodzinne.

29 M. Znamierowska-Prüfferowa, Polskie muzealnictwo etnograficzne w okresie 25-lecia PRL, „Lud” 1968, t. 53, s. 419–450.

30 C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa, Wskazówki dla zbierających przedmioty dla Muzeum Etnograficznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Wilno 1926; eadem, Zakład Etnologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, „Balticoslavia” 1933, t. 1, s. 76–98.

31 Ibidem, s. 87–88.

32 Ibidem, s. 97.

33 M. Znamierowska-Prüfferowa, Muzeum na wolnym powietrzu w Wilnie, Wilno 1934.

98

_

tworzenie muzeum w oparciu o zakrojone na olbrzymią skalę badania terenowe, które miały być podstawą wyboru typowych obiektów architektury i do aranżowania ich wnętrz, odtwarzania struktur przestrzen-nych wsi, typowej zieleni, sposobów ożywiania ekspozycji poprzez wprowadzanie charakterystyczprzestrzen-nych ras zwierząt. Muzeum miało być również miejscem prezentacji różnych rzemiosł, przemysłu ludowego, występów zespołów folklorystycznych itp. Wszystko po to, aby uzyskać monograficzny obraz kultury wsi Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niestety, wojna przeszkodziła w pełnej realizacji obu tych projektów.

Formułę wileńskiego muzeum udało się jednak odtworzyć po wojnie w Toruniu dzięki staraniom Marii Znamierowskiej-Prüfferowej – uczennicy Jędrzejewiczowej i kustoszowi Muzeum Etnograficznego przy Za-kładzie Etnologii wileńskiego uniwersytetu. Niemal natychmiast po przybyciu transportem repatriacyjnym do Torunia w 1945 r., w nowo utworzonym Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Katedrze Etnologii i Etnografii, kierowanej przez prof. Bożenę Stelmachowską, podjęła ona próbę utworzenia uniwersyteckiego muzeum etnograficznego. Ta inicjatywa nie znalazła jednak zrozumienia u władz uniwersytetu oraz w ma-cierzystej jednostce organizacyjnej³⁴. Długoletnie zabiegi Znamierowskiej-Prüfferowej zostały uwieńczone sukcesem dopiero w 1959 r. Powołane zostało wówczas samodzielne Muzeum Etnograficzne w Toruniu. Jego koncepcja zakładała pełne udostępnianie tworzonych kolekcji. I tak obok wystaw pawilonowych i na wolnym powietrzu, udostępniane były również magazyny demonstracyjne i magazyny studyjne. Struktury organizacyjne muzeum umożliwiały nie tylko koncentrowanie się na dokumentowaniu dziedzictwa materialnego, ale też dziedzictwa niematerialnego [sic!] – działy folkloru muzycznego, ustnego i tańca, wiedzy i medycyny ludowej oraz zwyczajów i obrzędów były w zasadzie działami badawczymi. Prowadzono też szeroko zakrojone badania terenowe, ukierunkowane na opracowywanie syntez zjawisk kulturowych. Ostatecznie przygotowane realizacje wystawiennicze w części pawilonowej muzeum odbiegały od ewolucjonistycznego wykładu, a kierowały się ku fenomenologicznemu przedstawianiu rzeczywistości kulturowej, stąd niezbędna w takiej opcji jest ekspozycja – muzeum na wolnym powietrzu. Na wystawach pawilonowych zwiedzający delektowali się szczegółem, na ekspozycji typu skansenowskiego ów szczegół osadzony był w pełnym kontekście kulturowym³⁵.

Przedstawione w zarysie najciekawsze koncepcje polskiego muzealnictwa etnograficznego w jego począt-kach poświadczają z jednej strony ogromny wkład koncepcyjny naukowego środowiska w rozwój tego typu placówek w Polsce, z drugiej zaś, że zostały one urzeczywistnione, a ich niezwykłość i oryginalność były wzorem dla realizacji muzealnych w wielu krajach Europy.

34 E. Arszyńska, H. Muzalewska, Maria Znamierowska-Prüfferowa (1898–1990) [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy.

Sylwetki, szkice biograficzne, t. 1, red. E. Fryś-Pietraszkowa, A. Kowalska-Lewicka, A. Spiss, Kraków 2002, s. 326.

35 M. Znamierowska-Prüfferowa, Rola Muzeum Etnograficznego i Skansenu w Toruniu, Toruń 1959, s. 10–16;

W. Olszewski, Założenia Muzeum Etnograficznego przy Uniwersytecie Stefana Batorego i ich rozwinięcie w pracach Marii Znamierowskiej-Prüfferowej [w:] Przeszłość etnologii…, op. cit., s. 79–84; R. Tubaja, Prof. dr Maria Znamierowska-Prüfferowa (1898–1990), „Lud” 1991, t. 74, s. 335–345.

Prof. dr hab. Jan Święch

Etnolog, kustosz dyplomowany, pracownik naukowo-dydaktyczny Katedry Antropologii Dziedzictwa i Teorii Muzealnictwa w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Długoletni kierownik Podyplomowego Studium Muzeologicznego UJ. Autor wielu publikacji z zakresu budownictwa wiejskiego i muzealnictwa etnograficznego oraz scenariuszy wystaw muzealnych.

Hubert Kowalski

|