To, co stałe i to, co zmienne: obraz Muzeum Narodowego w Poznaniu z perspektywy

badań i projektów związanych z kolekcją

Nazwa Muzeum Narodowe w Poznaniu nadana została poznańskiej instytucji, spadkobierczyni i kontynuatorce przedwojennego Muzeum Wielkopolskiego, w 1950 r. Oznacza to, że niniejszy tekst, którego celem jest przedstawienie aktywności w obszarze badań nad kolekcją lub nią inspirowanych, odnosi się do powojennej historii placówki, natomiast badania dotyczą z jednej strony dostarczania rzetelnej wiedzy o gromadzonych obiektach, czyli ich naukowej dokumentacji, z drugiej natomiast wszelkich rozpraw i przede wszystkim projektów wystawienniczych. O ile pierwszy obszar jest stałą i fundamentalną aktywnością muzeów (wyrażającą się także w tworzeniu katalogów rozumowa-nych), o tyle drugi – zależny od wielu czynników, takich jak aktualna polityka muzeum, otwarcie się na nowe problemy czy też zainteresowania kuratora – można postrzegać jako element zmienny.

I chociaż obydwa obszary niejednokrotnie współistnieją lub nakładają się na siebie, to ich rozdzielenie w tytule tekstu ma zwrócić większą uwagę na procesy stricte dokumentacyjne, stanowiące warunek

001 _ Muzeum Narodowe w Poznaniu; fot. G. Machowiak, 2021

184

_

tworzenia i nadawania znaczenia kolekcji muzealnej oraz zapewnienia jej właściwej ochrony, z czego nie zawsze zdajemy sobie sprawę¹.

Zanim przejdziemy do głównego tematu, warto pochylić się nad powojenną historią instytucji. Przy-pomnijmy więc, że główny gmach Muzeum Narodowego w Poznaniu (il. 1 ), także przedwojennego Muzeum Wielkopolskiego, mieści się w budynku dawnego Kaiser-Friedrich-Museum (niemieckiej placówki otwartej w stolicy Wielkopolski w 1904 r.), który w czasie II wojny światowej ponownie przejęli Niemcy, usuwając polskie kolekcje i polskich muzealników. Szczęśliwie w marcu 1945 r., niespełna miesiąc po wyzwoleniu Poznania, część pracowników MW wróciła (Przemysław Michałow-ski, Romana Szymańska, bibliotekarka Zofia Kutzner, a także Marian GumowMichałow-ski, dyrektor w latach 1919–1932). Do nich dołączyli nowi historycy sztuki, przede wszystkim Aniela Sławska, Teresa Rusz-czyńska, Anna Dobrzycka, Joanna Eckhardt oraz muzykolog kolekcjoner, Zdzisław Szulc². Ten zespół będzie filarem większości znakomitych osiągnięć instytucji w następnych latach, a nawet dekadach³. Dzięki wysiłkom załogi i pierwszego dyrektora, Gwidona Chmarzyńskiego, mianowanego na to stanowisko w kwietniu 1945 r.⁴, już 3 czerwca możliwe było oficjalne otwarcie placówki ze stałymi ekspozycjami sztuki średniowiecznej i malarstwa obcego, przede wszystkim holenderskiego, hiszpań-skiego, z Madonną Różańcową adorowaną przez kartuzów Zurbarána, i włoskiego⁵, a od lipca także malarstwa polskiego⁶. Bardzo wcześnie, bo już w 1946 r. powstała pracownia konserwacji malarstwa⁷. W kwestii kolekcjonerstwa muzeum kontynuowało przedwojenną koncepcję wielotorowego zbierac-twa, od malarszbierac-twa, rzeźby, rzemiosła artystycznego i zbiorów gabinetowych, graficzno-rysunkowych i numizmatycznych, po zbiory etnograficzne i wojskowe. Powojennym uzupełnieniem było włączenie w swe struktury Muzeum Historii Miasta Poznania⁸ oraz działu instrumentów muzycznych⁹, który w sposób szczególny do dzisiaj wyróżnia poznańską placówkę. Stopniowo dochodziły również od-działy-rezydencje w Rogalinie, Gołuchowie i Śmiełowie, a powstała w 1968 r. sekcja plakatu przy Gabinecie Rycin, obecnie autonomiczny i aktywny dział, również wyróżniała działalność instytucji na tle innych polskich placówek. Mimo poważnych strat, jakich doznał zbiór w czasie wojny, zaraz

1 CIDOC believes that collections without adequate documentation cannot be considered to be true museum collections. This is because: • they cannot be adequately safeguarded and cared for • the museum cannot demonstrate legal accountability • their value for research and interpretation is greatly reduced. CIDOC Principles of Documentation, ICOM Rio 2013 https://www.bad.pt/eventos/wp-content/uploads/2013/11/1_

ICOM_-Nicholas_Issues-in-museum-documentation-b.pdf [dostęp: 22.01.2022].

2 Warto też wspomnieć o Stanisławie Błaszczyku, historyku sztuki oddanym sprawom kultury ludowej Wielkopolski, który pracował w muzeum od połowy roku 1949 jako wolontariusz, a w 1950 etatowo zajął się Działem Kultury Ludowej, zob. https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-dr_stanislaw_blaszczyk [dostęp:

2.02.2022].

3 Marian Gumowski (1881–1974) odszedł do UMK w Toruniu.

4 Gwidon Chmarzyński (1906–1973) skierowany został do Poznania jako pełnomocnik rządu ds. muzealnictwa w województwie poznańskim.

5 Kolekcję Atanazego Raczyńskiego władze polskie przejęły 29 kwietnia 1945 r. i przekazały ją do Muzeum Wielkopolskiego, zob. M.P. Michałowski i in., Galeria Atanazego Raczyńskiego. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 9, Poznań 2005, s. 24–25 i 43.

6 Galerię malarstwa polskiego zainstalowano po likwidacji wystawy poznańskich plastyków, która trwała od 3 czerwca do lipca 1945 r. A. Dobrzycka, K. Malinowski, Muzeum Narodowe w Poznaniu w latach 1945–1952, „Studia Muzealne” 1953, 1, s. 240.

7 Kierownikiem pracowni malarstwa był Paweł Pogowski, który w czasie wojny zajmował się kolekcją Atanazego Raczyńskiego w posiadłości rodzinnej w Gaju Małym i Obrzycku. M.P. Michałowski i in., Galeria Atanazego Raczyńskiego…, op. cit., s. 25; A. Dobrzycka, K. Malinowski, op. cit., s. 240.

8 Przed wojną było to odrębne muzeum, które znajdowało się przy obecnej ul. Głogowskiej.

9 Oddział powstał z inicjatywy Zdzisława Szulca, którego kolekcja stanowiła rdzeń zbioru.

po jej zakończeniu zaczął wzrastać w wyjątkowym tempie. Działo się tak w wyniku „zwózek”

obiektów ze składnic, kolejnych rewindykacji, zabezpieczania zasobów podworskich, komasacji drobnych kolekcji oraz intensywnej akcji zakupów, rozszerzonej o twórczość współczesnych polskich artystów. Tak szeroki zakres gromadzenia i tempo nowych wpływów powodowały, że tematem, który angażował niemal wszystkich powojennych dyrektorów, była konieczność rozbudowy instytucji.

Rozpoczęte już w czerwcu 1945 r. zabiegi doprowadziły w 1949 r. do zabezpieczenia terenów na ten cel¹⁰. Jednak mimo wcześnie podjętych działań, muzeum pozostawało przez wiele dekad „w klesz-czach” najniższego w Polsce standardu przechowywania i eksponowania zbiorów¹¹, co bardzo kom-plikowało funkcjonowanie instytucji. Sytuację nieco polepszało pozyskiwanie nowych budynków i rezydencji, w czym szczególne zasługi miał dyrektor Kazimierz Malinowski. I tak 24 lipca 1949 r.

oficjalnie otwarto pałac w Rogalinie, w 1951 r. przejęto (z Ministerstwa Leśnictwa) zdewastowany zamek w Gołuchowie¹², w następnym roku przeniesiono ekspozycję instrumentów muzycznych do własnej siedziby (kamienica Grodzickich przy Starym Rynku 54), a dwa lata później otwarto oddział Muzeum Historii Miasta Poznania w odbudowanym ratuszu¹³. Ówczesny dział Kultury i Sztuki Ludowej (obecnie Muzeum Etnograficzne) otrzymał w 1961 r. budynek byłej loży masońskiej, jednak jego zły stan powodował, że otwarcie stałej ekspozycji nastąpiło dopiero w 1987 r.¹⁴ W roku 1963 powołano Muzeum Broni¹⁵ i udostępniono ekspozycję w Gołuchowie¹⁶, a 27 lutego 1965 r.

otwarto oddział Rzemiosł Artystycznych w zamku Przemysła. Ostatnią pozyskaną rezydencją był pałac w Śmiełowie, w którym otwarto (27 lipca 1975 r.) Muzeum Adama Mickiewicza. Zesta-wienie to pokazuje, jak bardzo w ciągu szesnastu lat Muzeum Narodowe w Poznaniu rozrosło się i poszerzyło zakres swej działalności, jakkolwiek ciągle doskwierał brak wyraźnych perspektyw na rozbudowę głównego gmachu. W tym kontekście warto uzmysłowić sobie, że pion straży muzealnej został powołany dopiero w 1966 r.¹⁷ i także to, że przez szereg dekad instytucja miała pod opieką liczne muzea regionalne. Pomimo piętrzących się trudności, w pierwszych powojennych dekadach poznańskie środowisko było bardzo aktywne na gruncie badawczo-wystawienniczym, pełniąc (obok Warszawy) rolę głównego inspiratora wielu poważnych projektów w polskim muzealnictwie¹⁸, co bez wątpienia przyczyniło się do przyznania instytucji zaszczytnego miana Muzeum Narodowego¹⁹.

10 Chodzi o teren przy Al. Marcinkowskiego 7 i 8 (obecny Nowy Gmach) oraz wzgórze Przemysła.

Tak naprawdę problemy z brakiem przestrzeni pojawiły się już od 1924 r., po komasacji zbiorów PTPN.

O planach i rozbudowie: T.I. Grabski, Rozbudowa Muzeum Narodowego w Poznaniu. Cz. I. Historia starań i koncepcje rozbudowy, „Studia Muzealne” 1993, 17, s. 110–111.

11 Wniosek o przyznanie dotacji na projekt z 1 marca 1962 (MNPA 144 k.41-43), o tym także ibidem, s. 114.

12 Remont trwał w latach 1958–1962. Niestety w 1972 r. konieczne były ponowne prace, po których oficjalne otwarcie nastąpiło 27 kwietnia 1977. Przemówienie Malinowskiego z tej okazji zamieszczono w: „Studia Muzealne” 1982, 13, s. 9.

13 Uroczystość przekazania odbudowanego ratusza dla publiczności miała miejsce 22 lipca 1954 r.

14 Muzeum etnograficzne w Poznaniu. Oddział Muzeum Narodowego. Historia, zbiory, działalność,

red. H. Kondziela, Poznań 1987, s. 6. W latach 1949–1957 stała ekspozycja działu znajdowała się w pałacu w Rogalinie. Sytuacja zmieniła się ze względu na tworzoną tam od 1956 r. galerię obrazów. Dział nie zaprzestał jednak organizowania wystaw czasowych.

15 Obecna nazwa to Wielkopolskie Muzeum Wojskowe. Oddział otrzymał budynek w 1966 r.

16 15 maja 1966 r. uroczyście otwarto Muzeum Regionalne w Gołuchowie.

17 Oddział straży przemysłowej, obejmujący 11 strażników, powstał na mocy Zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 6.09.1966 r., zob. L. Talarowska, Muzeum Narodowe w Poznaniu w roku 1966. Sprawozdanie,

„Studia Muzealne” 1968, 6, s. 195.

18 K. Malinowski, 25 lat muzeów wielkopolskich, „Studia Muzealne” 1970, 8, s. 8–9.

19 Dokładna data przemianowania muzeum to 18 lipca 1950 r.

186

_

W 1972 r. jej działalność została doceniona także przez lokalne władze, które przyznały dyrektorowi Malinowskiemu nagrodę za zasługi w dziedzinie upowszechniania kultury, za rozwinięcie szerokiej akcji wystawienniczej, reaktywowanie służby oświatowej, powołanie sekcji plakatu i działu inwentarzy oraz za wysiłki poczynione w dziele odzyskania dla Wielkopolski słynnych waz gołuchowskich²⁰. Były to faktyczne osiągnięcia Muzeum Narodowego w Poznaniu. W odniesieniu do waz chodziło o historię związaną z drugą falą rewindykacji (październik 1956 r.), kiedy wróciła z ZSRR znaczna część zbiorów Muzeum Wielkopolskiego (obiekty ukryte przez Niemców na Śląsku i na terenach wschodnich Niemiec) wraz z wazami wywiezionymi z Gołuchowa pod koniec wojny. Muzeum, będące już w posiadaniu zamku gołuchowskiego, miało moralne argumenty za włączeniem cennej antycznej kolekcji do swego zbioru. Niestety, stało się to polem ostrej walki między Poznaniem a Warszawą, w którą zaangażowani byli nie tylko dyrektorzy muzeów (wówczas ze strony MNP był to Zdzisław Kępiński), ale i sfery rządowe oraz sejmowe. Aktywnie uczestniczyło w tych wydarze-niach także społeczeństwo Poznania, manifestując, składając petycje i walcząc na łamach lokalnej prasy. Ostatecznie wazy zdeponowano w Muzeum Narodowym w Warszawie, a Malinowskiemu udało się, po powrocie na stanowisko dyrektora MNP, odzyskać pewną ich część²¹. W 1974 r.

Prezydia Wojewódzkiej Rady Narodowej i Rady Narodowej m. Poznania przyznały kolejną nagrodę, tym razem załodze muzeum za całokształt prac związanych z opracowaniem zbiorów oraz za działalność wystawienniczą i upowszechniającą dobra kultury narodowej. Przywołanie tych faktów uzmysławia rolę, jaką na własnym terenie odgrywało wówczas Muzeum Narodowe i wysoką ocenę prowadzonych w nim prac nad kolekcją. Zaskoczeniem może być fakt, że do 1974 r. działało ono na podstawie przedawnionego statutu z 1899 r., czyli z czasów niemieckiego Provinzial Museum w Poznaniu.

Śmierć Kazimierza Malinowskiego w listopadzie 1977 r. i trudne lata 80. spowolniły wiele działań, zarówno w sferze ulepszania infrastruktury, jak i w rozwoju badań i projektów wystawienniczych.

Na szczęście nie zaniechano prac nad żadnym z tych obszarów i odbyło się kilka znakomitych wyda-rzeń, w tym wystawy sprowadzone z zagranicy²². W następnej dekadzie powołana została Fundacja im. Raczyńskich obejmująca majątek i kolekcję Edwarda Aleksandra (1847–1926). Dokonał tego dyrektor Konstanty Kalinowski, który doprowadził do sfinalizowania umowy w 1991 r. oraz do dołączenia kilka lat później do fundacji kolekcji Atanazego Raczyńskiego²³. Był to milowy krok w działalności instytucji, który zabezpieczył prawnie znakomitą część zbioru, otwierając jednocze-śnie nowe perspektywy badań, prac konserwatorskich oraz ambitnych realizacji wystawienniczych

20 Nagrodę Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego przyznano Malinowskiemu 22 lutego 1972 r.

21 Wystawę waz gołuchowskich otwarto 4 lutego 1969 r. w sali waz w Muzeum w Gołuchowie. Kronika MNP 1955–1956, MNPA 2318.

22 Spośród ponad dwudziestu wystaw zagranicznych, goszczonych w MNP, do najważniejszych należały:

w 1971 r. „Ferdynand Léger 1881–1955” prace z Musée Fernand Léger à Biot, w 1977 r. z norweskich muzeów rzeźby Gustava Viegelanda oraz prace Edvarda Muncha, a także „Mihály Munkácsy 1844–1900” z Magayr Nemzeti Galeria w Budapeszcie. W 1979 prezentowano „Die Künstlergruppe «Brücke»” z Lehmbruck Museum w Duisburgu, a w początkach lat 80. dwukrotnie pokazywano grafiki Picassa: w 1981 z Peter Ludwig Sammlung w Akwizgranie i w 1983 ze Sprengel Museum w Hannowerze. To ostatnie prezentowało w MNP także wystawę

„Wnętrza mieszczańskie w Hannowerze” (1989) oraz dzieła graficzne Maxa Ernsta (1991).

23 W 1991 r. przedłużono umowę depozytową z Józefem Raczyńskim (kolekcja Atanazego), po czym 19 grudnia 1991 r. Edward Bernard Raczyński podpisał umowę dotyczącą powołania Fundacji

im. Raczyńskich, obejmującej kolekcję Edwarda Aleksandra i zespół pałacowy w Rogalinie. W 1997 r. decyzją spadkobierców Zygmunta Raczyńskiego także kolekcja Atanazego została włączona do fundacji. M. Gołąb, A. Ławniczakowa, M.P. Michałowski, Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, red. A. Ławniczakowa, t. 5, Poznań 1997, s. VIII; M.P. Michałowski i in. Galeria Atanazego Raczyńskiego…, op. cit., s. 43.

zarówno na gruncie wspomnianych kolekcji, jak i rezydencji rogalińskiej. Znakomicie rozwijała się współpraca zagraniczna, która zaowocowała wystawami sprowadzanymi do MNP, a także wysy-łanymi poza granice kraju²⁴. Kolejny etap, który zaczynał się otwarciem w 2001 r. galerii Nowego Gmachu, mimo różnych niedoskonałości budynku, pozwolił wreszcie na zaprezentowanie bogactwa kolekcji poznańskiego muzeum, co nade wszystko dotyczyło malarstwa polskiego²⁵. Obecnie i te przestrzenie, szczególnie magazynowe, stały się niewystarczające, stawiając przed instytucją kolejne zadania dotyczące powiększenia przestrzeni do przechowywania dzieł.

W sferze badań i wystawiennictwa już w pierwszych powojennych latach muzeum wyznaczyło sobie wysokie standardy realizowane w wystawach z ambitnymi katalogami, z których wiele miało rangę ogólnopolskich wydarzeń i wielu towarzyszyły konferencje²⁶. Naukowy rozwój, w tym prace badawcze nad kolekcją, wspomagały znakomite periodyki publikowane w MNP: rocznik „Muzeal-nictwo” (od 1952 r.) i nade wszystko „Studia Muzealne” (od 1953 r.), w których zamieszczano teksty dotyczące przede wszystkim własnej kolekcji. W 1968 r. uzupełniła to seria „Monografie Muzeum Narodowego w Poznaniu” z rozprawami podejmującymi tematy dotyczące muzealnictwa. Należy podkreślić, że w muzeach u podstaw takich działań stoją prace inwentaryzacyjno-dokumentacyj-ne, których istota została wyjaśniona w „Studiach Muzealnych” z 1966 r. w następujący sposób:

„termin «inwentaryzacja» w muzeum oznacza nie tylko wpisy do ksiąg inwentarzowych i oznako-wanie zabytków, ale przede wszystkim ich opracoi oznako-wanie naukowe w formie kartotek i katalogów”²⁷. W powojennym okresie poznańskie muzeum miało z tym poważne problemy z powodu częstych peregrynacji działów, zbiorów, a nawet stałych ekspozycji, powodowanych problemami lokalowymi.

Początkowo galerie stałe i magazyny bywały likwidowane ze względu na konieczność zorganizo-wania wystawy czasowej. Równocześnie w obszarze inwentaryzacji i dokumentacji doskwierał brak dobrze opracowanego systemu prowadzenia, koordynacji oraz nadzoru tych prac i dopiero powołany w 1970 r. samodzielny Dział Inwentarzy, Katalogowania i Dokumentacji Naukowej²⁸ przyspieszył działania. Jednak zaległości były na tyle duże, że podstawowe spisy i organizacja zbiorów trwały nawet do początków lat 90. XX w. i do dzisiaj wiele spraw wymaga dalszego porządkowa-nia. Ważną częścią tego obszaru i w zasadzie jego nadbudową są rozumowane katalogi zbiorów (katalogi raisonnée), owe „katalogi, których nam brak” lub „katalogi, które są wydarzeniem”, jak pisała Bożena Steinborn²⁹. Takich sensu stricte krytycznych opracowań ujmujących stan aktualnej wiedzy, w tym rozpoznanie autorstwa, treści, historii dzieła i innych danych identyfikujących, z przedstawieniem każdego obiektu w osobnych tekstach monograficznych, opublikowano w MNP

24 Do najważniejszych zagranicznych prezentacji w MNP należała wystawa barokowych szkiców olejnych z kolekcji Reuschel z Bayerisches Nationalmuseum w Monachium (1996) oraz otwarta w 1998 r. „Ku nowej formie: sztuka holenderska 1885–1935 ze zbiorów Drents Museum w Assen”. Wystawy prezentowane za granicą wymienione są w tabeli dołączonej do tekstu.

25 Pierwszą wystawą w nowym budynku (bez przygotowanej jeszcze galerii stałej) była „Od Maneta do Gauguina:

impresjoniści i postimpresjoniści” z Musée d’Orsay w Paryżu, zorganizowana we współpracy z MNW.

26 Oprócz nich w MNP odbywały się również konferencje międzynarodowe: w 1960 r. goszczono taką pod patronatem ICOM, w której uczestniczył przewodniczący, prof. Georges Henri Rivière. Piętnaście lat później miało miejsce seminarium Międzynarodowego Komitetu ds. Działalności Oświatowej ICOM, poświęcone tematowi „Muzyka w muzeum”. Dużo później, bo w 2005 r. IMPACT-KONTAKT. Poznań–Berlin 2005, poświęcona artystom i teoretykom zajmującym się grafiką współczesną.

27 L. Talarowska, Muzeum Narodowe w Poznaniu w roku 1966…, op. cit., s. 197.

28 Wcześniej było to Biuro inwentarzy (schemat organizacyjny w: A. Dobrzycka, K. Malinowski, op. cit., s. 184), nieco później Inwentarze i magazyny (schemat organizacyjny w: K. Malinowski, Działalność Muzeum Narodowego w Poznaniu, w czasie od 1 lipca 1952 r. do 31 grudnia 1953 r., „Studia Muzealne” 1957, 2, s. 270).

29 B. Steinborn, Katalogi, których nam brak, „Muzealnictwo” 2008, t. 49, s. 389–396; eadem, Katalog, który jest wydarzeniem, „Kronika Zamkowa” 2008, 1–2, s. 226–234.

188

_

niezbyt wiele, bo około dwudziestu. Pierwsze cztery, wydane przed dekadą lat 80., były poświę-cone sztuce nowożytnej: malarstwu holenderskiemu XVII i XVIII w., flamandzkiemu tego czasu, pasom jedwabnym i gobelinom. W 1981 r. opublikowany został katalog portretów trumiennych (z numerem pierwszym w ramach Galerii Malarstwa i Rzeźby), natomiast kolejne publikowane były dopiero od lat 90. i po raz kolejny zaczynały nową numerację. W tej grupie pojawiły się obszerne pozycje, badawczo na bardzo wysokim poziomie jak Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego z 1997 r., Galeria Atanazego Raczyńskiego z roku 2005 (które towarzyszyły też wystawom) oraz tomy dotyczące grafiki dawnej. Pojawił się również katalog malarstwa polskiego z lat 1766–1945, obej-mujący wszystkie dzieła tego okresu znajdujące się w MNP. Pozostałe tomy objęły inne dziedziny, od spraw wojskowości, numizmatów po rzemiosło czy dzieła antyczne³⁰. Do publikacji Muzeum Narodowego w Poznaniu o tym charakterze należy jeszcze dodać katalog instrumentów muzycz-nych z 1949 r.³¹ oraz katalog malarstwa, rysunku lawowanego i rzeźby w zbiorze TPN³², funkcjo-nujących poza numeracją. Warto przy tym wspomnieć o dobrej praktyce poznańskiego muzeum dotyczącej ujmowania w wielu katalogach wystaw czasowych zestawień, które wykraczają poza listę eksponowanych obiektów. Zbiór tego rodzaju publikacji (z czasem zapewne także w formie odrębnych projektów w wersji on-line) wraz z podstawową dokumentacją całego zbioru, stanowi punkt wyjścia nie tylko dla dalszych badań, ale też dla projektów wystawienniczych, dlatego warto poświęcić temu obszarowi więcej uwagi.

Jeżeli chodzi o wystawy, to w ponad siedmiu dekadach działalności Muzeum Narodowego w Po-znaniu były ich setki, przy tym wiele z nich to wydarzenia większej rangi, w tym szereg o istotnym znaczeniu naukowym³³. Projekty będące wynikiem badań nad własną kolekcją lub nią inspirowa-nych, dotyczyły szeroko rozumianej sztuki polskiej oraz kilku odrębnych problemów, jak portret trumienny wraz ze sztuką sarmacką, twórczość Jacka Malczewskiego, Gołuchów czy kolekcje Atanazego oraz Edwarda Aleksandra Raczyńskiego, które nadały muzeum szczególnego prestiżu.

Pierwszy z tych problemów, odnoszący się do egzotycznego aspektu nowożytnej sztuki polskiej, ujawnił się w wystawie „Portret polski XVII i XVIII wieku”, gdzie pokazane zostały także portrety

30 Wszystkie numerowane katalogi zbiorów to: A. Dobrzycka, Malarstwo holenderskie XVII–XVIII wieku, t. 1, Poznań 1958; A. Dobrzycka, Malarstwo flamandzkie XVII–XVIII w., t. 2, Poznań 1967; A. Wasilkowska, Pasy jedwabne polskie i wschodnie, t. 3, Poznań 1967; A. Wasilkowska, Muzeum Narodowe w Poznaniu. Gobeliny, t. 4, Poznań 1971. Po tym z nową numeracją: J. Dziubkowa, Portrety trumienne, tablice inskrypcyjne i herbowe.

Katalogi zbiorów – Muzeum Narodowe w Poznaniu. Galeria Malarstwa i Rzeźby 1, Poznań 1981. Najnowsza seria, po raz kolejny z nową numeracją: M. Stahr, Plakiety renesansowe. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 1, Poznań 1994; M.T. Michałowska-Barłóg, Miniatury, t. 2, Poznań 1994; M. Warkoczewska, Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898–1939), t. 3, Poznań 1995; M. Skubiszewska, Malarstwo włoskie do 1600, t. 4, Poznań 1995; M. Gołąb, A. Ławniczakowa, M.P. Michałowski, Galeria rogalińska Edwarda Raczyńskiego. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, red. A. Ławniczakowa, t. 5, Poznań 1997;

J. Łuczak, Chorągwie weteranów Powstania Wielkopolskiego. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 6, Poznań 1999; Z. Dolczewski, Vitrea splendida. Kolekcja szkieł dawnych. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 7, Poznań 2002; D. Suchocka, Malarstwo polskie 1766–1945. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 8, Poznań 2005; M.P. Michałowski i in., Galeria Atanazego Raczyńskiego.

Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 9, Poznań 2005; H.A. Schlögl, Egipskie figurki grobowe.

Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 10, Poznań 2006; M. Stahr, Medale polskie i z Polską związane od XVI do XVIII wieku. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 11, Poznań 2008;

D. Rościszewska, Grafika niemiecka XV i XVI wieku. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 12, Poznań 2012; Jan Berdyszak. Horyzonty grafiki, t. 13, red. P. Ignaczak, Poznań 2014; D. Rościszewska, Grafika włoska XVI wieku. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, t. 14, Poznań 2020.

31 Katalog Instrumentów Muzycznych. Muzeum Wielkopolskie, oprac. Z. Szulc, Poznań 1949.

32 Katalog dzieł malarstwa, rysunku lawowanego i rzeźby ze zbiorów poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, red. D. Suchocka, Poznań 2009.

33 Te liczby będą znacznie wyższe, jeżeli dodamy do tego wystawy mniejsze i w różnych oddziałach.

trumienne, zaprezentowane później w autonomicznej wystawie w 1963 r. i uzupełnione (po czterech latach) o prezentację pasów kontuszowych³⁴. Tak więc muzeum wprowadziło do badań obszar kultury sarmackiej, a wspomniany katalog zbiorów Portret trumienny z 1981 r. dał podbudowę dalszej penetracji i nowym projektom wystawienniczym³⁵. Te rozwinęły się w latach 90. XX w.

w realizacjach „Duma i wolność” (1991), „Vanitas” (1996) i później w wystawie „Szlachetne dzie-dzictwo czy przeklęty spadek” (2004)³⁶, a uzupełniło je niebywałe przedsięwzięcie „Teatr i mistyka.

Rzeźba barokowa między Zachodem a Wschodem” z 1993³⁷. Wszystkie razem w spektakularny sposób pokazały różne oblicza barokowej sztuki regionu, przyznając Muzeum Narodowemu w Poznaniu rolę mentora, promotora i znawcy tematyki. Na podobny zaszczyt zapracowała insty-tucja w odniesieniu do twórczości Jacka Malczewskiego, eksponowanej w 1968 r., największego wówczas osiągnięcia ekspozycyjnego i naukowego MNP, poprzedzonego skrupulatnymi poszu-kiwaniami i zebraniem pełnej dokumentacji naukowej, nadto cieszącego się znakomitą recepcją³⁸. W konsekwencji już w 1969 r. muzeum prezentowało wystawę w São Paulo i z podobnie wielkim sukcesem w 1980 r. w Niemczech, od Württembergischer Kunstverein w Stuttgarcie, przez Kunst-halle w Kilonii po Wilhelm Lehmbruck Museum w Duisburgu i w innych ważnych miejscach.

Poczucie odrębności i wyjątkowości placówki poznańskiej wzmacniały również podejmowane od lat 50. badania dotyczące Gołuchowa i kolekcji Atanazego Raczyńskiego. Penetrowany przez Teresę Jakimowicz temat Gołuchowa, oparty o liczne kwerendy w kraju i za granicą, zaowocował nieocenionymi tekstami źródłowymi rozpracowującymi kwestię rezydencji oraz problem budowa-nia kolekcji. Drugi obszar był przedmiotem wnikliwych badań Anny Dobrzyckiej, owocujących

Poczucie odrębności i wyjątkowości placówki poznańskiej wzmacniały również podejmowane od lat 50. badania dotyczące Gołuchowa i kolekcji Atanazego Raczyńskiego. Penetrowany przez Teresę Jakimowicz temat Gołuchowa, oparty o liczne kwerendy w kraju i za granicą, zaowocował nieocenionymi tekstami źródłowymi rozpracowującymi kwestię rezydencji oraz problem budowa-nia kolekcji. Drugi obszar był przedmiotem wnikliwych badań Anny Dobrzyckiej, owocujących