Nurt konserwatywny

Środowiska zachowawcze, biorące udział w Akcji Wyborczej Solidarność, stanowiły jeden z nurtów szeroko pojmowanego konserwatyzmu w III RP⁹⁹. Warto charakterystykę ugrupowań konserwatywnych poprzedzić umiejscowie-niem ich w krajobrazie polskiego współczesnego konserwatyzmu politycznego.

Konrad Wandowicz polski konserwatyzm po 1989 roku dzieli na neokon-serwatyzm (Partia Konserwatywna Aleksandra Halla oraz Koalicja Konserwa-tywna Kazimierza M. Ujazdowskiego) oraz konserwatywny liberalizm (Unia Polityki Realnej)¹⁰⁰. Substytucyjny podział na konserwatystów o orientacji zmodernizowanego tradycjonalizmu (Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe), konserwatystów liberalnych (Unia Polityki Realnej) oraz nurt konserwatyw-no-narodowy (ZChN) stosuje Stefan Stępień¹⁰¹ (Rafał Matyja nadaje miano konserwatyzmu również Zjednoczeniu Chrześcijańsko-Narodowemu¹⁰²). Trój-dzielną typologię stosuje także Antoni Dudek, który wyróżnia konserwatyzm demokratyczno-państwowy (PK), liberalny (UPR) oraz elitarystyczno-inte-gralny (Klub Zachowawczo-Monarchistyczny)¹⁰³.

Jacek Bartyzel z kolei dzieli myśl zachowawczą na konserwatyzm inte-gralny (tradycjonalistyczny, monarchistyczny) działający raczej w intelektu-alno-formacyjnych i ideowo-wychowawczych środowiskach klubowych oraz konserwatyzm liberalny. Ten drugi z kolei dzielił na radykalno-prawicowy odłam konserwatywno-libertariański (UPR) oraz umiarkowany i centroprawi-cowy konserwatyzm demoliberalny¹⁰⁴.

Podziały o charakterze raczej problemowym zaproponowała z kolei: Gra-żyna Sordyl wyróżniająca ze względu na proponowany system sprawowania władzy nekonserwatystów popierających system parlamentarno-gabinetowy, liberalnych konserwatystów optujących za systemem prezydenckim oraz monarchistów¹⁰⁵.

Nurt konserwatywny w AWS współtworzyli politycy, których zakwalifi-kować można do neokonserwatyzmu (według typologii Wandowicza). Bogdan Borowik zauważa, że nurt ten, obok UPR, był najbardziej reprezentatywny, jeżeli mówimy o aktywności stricte partyjno-politycznej¹⁰⁶. W niniejszym

99 Przekrojową charakterystykę konserwatyzmu w III RP dokonał R. Matyja, Konserwatyzm po komunizmie, Warszawa 2009.

100 K. Wandowicz, Współczesny konserwatyzm polityczny w Polsce, Wrocław 2000, s. 212–214.

101 S. Stępień, Konserwatyści wobec zagadnień gospodarczych III RP, [w:] Konserwatyzm. Historia i współczesność, red. S. Stępień, Lublin 2003, s. 421.

102 R. Matyja, Konserwatyzm po komunizmie…, s. 235.

103 A. Dudek, Konserwatyzm, [w:]. Główne nurty współczesnej polskiej myśli politycznej, t.1, Kraków 1996, red. B. Bankowicz, A. Dudek, J. Majchrowski, s. 121–122.

104 J. Bartyzel, Konserwatyzm bez kompromisu. Studium z dziejów zachowawczej myśli politycznej w Polsce XX w XX wieku, Toruń 2001, s. 232.

105 G. Sordyl, Spadkobiercy Stańczyków. Doktryna konserwatyzmu polskiego w latach 1979–1989, Kraków 1999, s. 164.

106 B. Borowik, op. cit., s. 22.

opracowaniu do konserwatystów nie zaliczamy jednak UPR-u. Decydujące znaczenie ma fakt, że UPR nie znalazł się ostatecznie w AWS. Pobocznym argumentem może być też ten, że w literaturze UPR zaliczana jest zarówno do grona ugrupowań konserwatywnych¹⁰⁷, jak i liberalnych¹⁰⁸.

Podobnie jak dla ZChN-u, tak i dla ewolucyjnego konserwatyzmu w III RP kluczową instytucją był Ruch Młodej Polski. W przeciwieństwie do ZChN Aleksander Hall (lider środowiska młodopolskiego) oraz Kazimierz Michał Ujazdowski (także młodopolak) rozpoczęli proces budowy konserwatywnego ugrupowania o charakterze demoliberalnym¹⁰⁹.

Za instytucjonalny początek działalności konserwatystów w III RP może-my uznać powołanie w listopadzie 1989 roku Ruchu Polityki Polskiej z udzia-łem Aleksandra Halla, Tomasza Wołka oraz Kazimierza M. Ujazdowskiego.

Po półrocznym istnieniu środowisko to przekształciło się w Forum Prawicy Demokratycznej (24 października 1990 roku zostało zarejestrowane jako sto-warzyszenie, natomiast od 26 listopada 1990 roku działało jako partia poli-tyczna). W utworzeniu Forum udział wzięli oprócz członków Ruchu Polityki Polskiej, także przedstawiciele towarzystw gospodarczych, izb handlowych i przemysłowych, związków akademickich („Civitas Akademica” i Ligi Aka-demickiej), grupy „Własność i Demokracja”, utworzonego w 1984 roku Klubu Myśli Politycznej „Dziekania” oraz środowisk chrześcijańskich liberałów¹¹⁰. Oficjalnie w tworzeniu FPD nie wziął udziału Aleksander Hall (lider środowi-ska), wówczas minister w kancelarii Prezesa Rady Ministrów¹¹¹.

Od grudnia 1990 roku grupa FPD uczestniczyła w tworzeniu Unii Demo-kratycznej, współpracując z Ruchem Obywatelskim – Akcją Demokratyczną oraz komitetami wyborczymi Tadeusza Mazowieckiego¹¹². Jednak zdania co do zjednoczenia były w środowisku konserwatystów podzielone. Ostatecznie różnica zdań odnośnie zjednoczenia przyniosła rozłam w partii, który miał miejsce już podczas zjazdu zjednoczeniowego Unii Demokratycznej (11–12 maja 1991 roku). Blisko 20-osobowa grupa delegatów FPD opuściła zjazd.

Pozostali (50 osób) powołali wewnątrz UD Frakcję Prawicy Demokratycznej Unii Demokratycznej¹¹³. Ci, którzy opuścili zjazd latem 1991 roku, utworzyli nową partię Koalicję Republikańską¹¹⁴.

107 R. Matyja, Konserwatyzm po komunizmie.., s. 252–256; B. Borowik, op. cit., s. 73–94.

108 Ł. Danel, Koncepcje polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku w programach głównych partii nurtu liberalnego, [w:] Polskie ugrupowania liberalne, pod red. Ł. Tomczaka, Wrocław 2010, s. 84.

109 Szerzej na temat ideowej ewolucji środowiska skupionego wokół osoby Aleksandra Halla Vide: W. Turek, RMP, PK i SKL: od Ruchu narodowo katolickiego…, s. 97–110.

110 Vide A. Dudek, Konserwatyzm…, s. 53–55. B. Borowik, op. cit., s. 53–54, 57.

111 B. Borowik, op. cit., s. 57; A. Hall, Osobista historia…, s. 171.

112 K. A. Paszkiewicz, Unia Demokratyczna, [w:] Partie i koalicje polityczne III RP, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004, s. 191–192.

113 B. Borowik, op. cit. s. 67.

114 A. Hall. Osobista historia…, s. 207.

Różnice ideowe wewnątrz UD, szczególnie pomiędzy FPD UD a skrzy-dłem liberalnym, doprowadziły do kolejnego przetasowania na scenie politycz-nej z udziałem konserwatystów Halla. We wrześniu 1992 roku Frakcja Prawicy Demokratycznej opuściła szeregi Unii¹¹⁵. W tym czasie podjęta została decyzja o utworzeniu nowego ugrupowania. Zamiar ten był motywowany chęcią posia-dania własnej, nowoczesnej partii prawicowej, która według przywódcy, dążyć powinna do modernizacji kraju, z szacunkiem odnosząc się do tradycyjnych wartości w tym religijnych¹¹⁶.

W Sejmie emanacją przemian wewnątrzpartyjnych było utworzenie Koła Poselskiego Prawicy Demokratycznej (przekształconego później w Koło Posel-skie Partii Konserwatywnej)¹¹⁷. Ostatecznie w październiku 1992 roku utwo-rzono, z inicjatywy Forum Prawicy Demokratycznej, Klub Parlamentarny Konwencja Polska. W jego skład wchodzili członkowie Stronnictwa Ludowo Chrześcijańskiego i Partii Chrześcijańskich Demokratów oraz pojedynczy po-słowie z takich ugrupowań jak: ZChN i Porozumienie Centrum, łącznie 28 posłów i 7 senatorów¹¹⁸. Współpraca z wymienionymi ugrupowaniami nie była przypadkowa. Lider PK uważał, że to właśnie z tymi partiami oraz Koalicją Republikańską i prawicową częścią UD będzie mógł budować nowoczesną prawicę¹¹⁹.

Zapowiadanym nowym ugrupowaniem będącym wynikiem rozłamu w Unii Demokratycznej była Partia Konserwatywna, która powstała 6 grudnia 1992 roku. W skład tego ugrupowania weszły trzy środowiska: Forum Prawicy Demokratycznej, Koalicja Republikańska oraz Górnośląski Okręg Kongresu Liberalno-Demokratycznego¹²⁰.

115 Nie cała frakcja opuściła Unię. Ostatecznie w UD pozostali: Tadeusz Syryjczyk, Bronisław Komorowski Jan Piskorski oraz Stanisław Żak, B. Borowik, op. cit., s. 120.

116 K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po 1989 roku, Kraków 1999, s. 139–140.

117 B. Borowik, Działalność posłów Partii Konserwatywnej w Sejmie I kadencji (grudzień 92 – maj 93), [w:]

Konserwatyzm. Historia i współczesność, red. S. Stępień, Lublin 2003, s. 400.

118 S. Gebethner, Osiemnaście miesięcy rozczłonkowanego…, s. 23–24; K. Knyżewski, op. cit., s. 107; M.

Stodolny, op. cit, s. 94-95.

119 B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce…, s. 121–122.

120 Ibidem, s. 124.

Tabela nr 5. Partie neokonserwatywne w III RP

Źródło: B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce 1989–2001, Lublin 2011, s. 21.

Podjęta przez Aleksandra Halla próba budowy prawicowego ugrupowa-nia o zabarwieniu konserwatywnym, zdolnym do bycia samodzielnym, sil-nym podmiotem na polskiej prawicy nie powiodła się. Jak trafnie zauważają Krzysztof Oksiuta oraz Tomasz Pichór, polski konserwatyzm instytucjonalny po roku 1989 powstawał z trudnościami¹²¹. Egzemplifikacją tej opinii są

wyni-121 Vide K. Oksiuta, T. Pichór, Czas konserwatystów, Elbląg 2000, s. 94.

ki wyborcze omawianego tu środowiska. Partia Konserwatywna nie potrafiła zdobyć na tyle silnej pozycji na scenie partyjnej, aby samodzielnie startować w wyborach 1993 roku. Podjęto wówczas decyzję o udziale w koalicyjnym Katolickim Komitecie Wyborczym „Ojczyzna”, który ostatecznie nie uzyskał żadnego mandatu.

Przegrane wybory parlamentarne zepchnęły PK na margines życia po-litycznego oraz doprowadziły do kryzysu funkcjonowania jej władz central-nych¹²². Wynikiem tego był rozłam środowiska ewolucyjnych konserwatystów, który nastąpił w lutym 1994 roku. Wówczas PK opuściła grupa Kazimierza M. Ujazdowskiego, która w kwietniu tego samego roku zarejestrowała nowe ugrupowanie: Koalicję Konserwatywną¹²³. Jak sugeruje Bogdan Borowik, przy-czyny konfliktu miały charakter personalny i taktyczny, a nie doktrynalny¹²⁴. Najostrzejszy spór dotyczył kierunku integracji prawicy (o czym w dalszej części rozdziału).

Tendencja dezintegracji środowiska ewolucyjnych konserwatystów została odwrócona dopiero w ramach scalania się ugrupowań centroprawicowych w Ak-cji Wyborczej Solidarność.

Na obrzeżach nurtu konserwatywnego funkcjonowały: utworzona na prze-łomie 1994 i 1995 roku Partia Polityczna Republikanie¹²⁵, Ruch Stu (powstały w 1995 roku)¹²⁶ oraz Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie (partia którą należa-łoby scharakteryzować jako pośrednią między chadecją a konserwatyzmem). To ostatnie ugrupowanie powstało w maju 1992 roku na bazie PSL „Solidarności”, z nadzieją przekształcenia się w szerszą koalicję centroprawicową ¹²⁷. W latach kolejnych blisko współpracowało z Partią Konserwatywną¹²⁸.

2.5. inne

Poza głównymi nurtami funkcjonowało szereg pomniejszych ugrupowań, które „rozmyły” się pośród zjednoczonej prawicy lub w ostateczności opu-ściły szeregi Akcji. Do tego grona możemy zaliczyć takie partie jak: Partia

122 B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce…, 169. A. Hall, Osobista historia…, s. 277–278.

123 I Zjazd Krajowy Koalicji Konserwatywnej odbył się 20 marca 1994 roku. Status Koalicji Konserwatywnej przyjęty na I Zjeździe Krajowym Koalicji Konserwatywnej w dniu 20 marca 1994 roku., APP ISP PAN, zespół Koalicja Konserwatywnam. O procesie utworzenia Koalicji Konserwatywnej i podziale w Partii Konserwatywnej Vide: B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce…, s. 209–211. A. Hall, Osobista historia s. 276.

124 B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce…, s. 209; Idem, Myśl konserwatywna, [w:] Myśl polityczna w Polsce po 1989 roku, red. E. Maj, A. Wójcik, Lublin 2008, s. 68. R. Matyja, Konserwatyzm po komunizmie…, s. 248–249.

125 W. Gładkiewicz, Partia Polityczna Republikanie, [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red.

K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004, s. 71.

126 B. Sawicka, Ruch STU, [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2000, s. 143–144.

127 M. Stodolny, op. cit., s. 74; W. Gładkiewicz, Stronnictwo Ludowo-Chrześcijańskie, [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004, s. 178–179; S. Gebethner, Osiemnaście miesięcy rozczłonkowanego…, s. 24.

128 B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce…, s. 181.

Przymierza Narodowego, Polska Partia Ekologiczna Zielonych, Partia Victo-ria, Forum Polskie, Konfederacja Republikanów, Liga Krajowa, Ruch Opcji Ludowo-Agrarnych „Rola”, Nowa Polska, Ruch Solidarni w Wyborach czy Instytut Lecha Wałęsy.

Najsilniejszym ugrupowaniem, które nie zostało zakwalifikowane do któregokolwiek z nurtów, była Konfederacja Polski Niepodległej. Powołana 1 września 1979 roku dysponowała w III Rzeczypospolitej nieosiągalną dla innych partii tradycją i doświadczeniem¹²⁹. Oficjalnie zarejestrowana w sierpniu 1990 roku stała się znaczącym elementem sceny politycznej¹³⁰. Charakteryzując KPN trudno jednoznacznie określić czy można ją określić mianem partii centro-prawicowej. Prymarną cechą programową w tym przypadku był antykomunizm oraz nawiązania do myśli piłsudczykowskiej¹³¹. Tomasz Sikorski podkreśla, że od początku istnienia KPN charakteryzowała eklektyczność ideowa łącząca tradycję lewicy niepodległościowej jak i prawicy narodowej¹³².

KPN odnosił również sukcesy na arenie wyborczej. W przeciwieństwie do innych partii centroprawicowych zarówno w 1991, jak i w 1993 roku uzy-skała poparcie społeczne dające mandaty poselskie (1991 rok – 7,5%, czyli 46 mandatów;1993 rok – 5,77%, 22 mandaty).

Zanim jednak Konfederacja wzięła udział w zjednoczeniu prawicy, sama uległa rozpadowi. W 1994 roku część działaczy odeszła i utworzyła Konfede-rację Polski Niepodległej Prawica Polska. O wiele poważniejsze konsekwencje miał jednak podział z marca 1996 roku, który był konsekwencją braku zgody Adama Słomki na ponowny wybór Leszka Moczulskiego na prezesa partii.

W efekcie zwołanego przez Słomkę Kongresu Nadzwyczajnego partii, i nie-udanej próby przejęcia władzy w KPN w sierpniu tego samego roku powołana do życia Konfederację Polski Niepodległej – Obóz Patriotyczny¹³³.

Znaczącym podmiotem na scenie politycznej było również Polskie Stron-nictwo Ludowe – Porozumienie Ludowe. Powstało ono w 1991 roku, począt-kowo jako koalicja wyborcza trzech ugrupowań agrarnych: Polskiego Stron-nictwa Ludowego (Mikołajczykowskiego), Polskiego StronStron-nictwa Ludowego

„Solidarność” oraz „Solidarności” Rolników Indywidualnych¹³⁴. Po wyborach parlamentarnych 1991 roku i utworzeniu wspólnego klubu parlamentarnego na-stąpił jednak w PSL-PL rozłam. W jego wyniku na początku lutego 1992 roku

129 A. Dawidowicz, Myśl Niepodległościowa, [w:] Myśl polityczna po 1989 roku. Wybrane nurty ideowe, red.

E. Maj, A. Wójcik, Lublin 2008, s. 14. T. Sikorski, III Rzeczpospolita. Idea praworządnego państwa prawa w myśli politycznej Konfederacji Polski Niepodległej (1979-1989) [w:] Między aprobatą a odrzuceniem.

Demokracja polska w refleksji i praktyce politycznej XX i XXI wieku, red. M. Strzelecki, Olsztyn 2012, s. 123

130 B. Sawicka, Konfederacja Polski Niepodległej, [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red.

K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004, s. 33–34.

131 Wywiad z Leszkiem Moczulskim z dn. 9.03.2012 r. – w zbiorach autora. O myśli obozu piłsudczykowskiego Vide:

W. Paruch, Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego 1926–1939, Lublin 2005.

132 Confer T. Sikorski, III Rzeczypospolita. Idea praworządnego…, s. 123-125.

133 A. Dawidowicz, op. cit., s. 14; B. Sawicka, Konfederacja Polski Niepodległej…, s. 27. Eadem, Konfederacja Polski Niepodległej – Ojczyzna (Obóz Patriotyczny), [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004 s. 39–41.

134 Vide: M. Stodolny, op. cit, s. 26-28, 38-39.

formalnie powstało ugrupowanie PSL-PL, jednak na bazie tylko dwóch z trzech koalicjantów (bez PSL „S”). W parlamencie natomiast funkcjonować zaczęły dwa klub parlamentarne PSL-PL oraz PSL „S” (od listopada 1991 roku)¹³⁵.

Marginalnym, aczkolwiek interesującym przypadkiem prawicowej partii politycznej była zarejestrowana 15 grudnia 1995 roku Prawica Narodowa. Była jednym z założycieli Obozu Patriotycznego, jednego z sygnatariuszy AWS.

Specyfika PN polegała na oryginalnym wyrazistym tradycjonalistycznym pro-filu ideowym¹³⁶.

Oryginalnym podmiotem na polskiej scenie politycznej była również, po-wstała w 1993 roku, Liga Krajowa kierowana przez Tadeusza Wronę. Stanowiła ona organizację, której ideą, jak określił to jej Przewodniczący, była budowa państwa od dołu z wykorzystaniem dorobku odrodzonych samorządów oraz potencjału liderów wspólnot lokalnych. Wobec słabości partii politycznych

„w terenie”, Liga upatrywała w tym szansę na sukces środowisk centro-pra-wicowych wobec dominacji postkomunistów. Oddolna polityka łącząca cały obóz, była sprzeczna z wizją sterowanych odgórnie partii politycznych. Liga odwoływała się do wartości chrześcijańskich, tradycji niepodległościowej oraz idei „Solidarności”¹³⁷.

3. Próby współpracy partii centroprawicowych po 1993 roku do