AKCJA WYBORCZA SOLIDARNOŚĆ

(1)

PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ W PŁOCKU

AKCJA WYBORCZA SOLIDARNOŚĆ

Centroprawica w poszukiwaniu modelu współpracy

Arkadiusz Lewandowski

PŁOCK 2016

(2)

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWA PAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ

W PŁOCKU

REDAKTOR NACZELNY prof. zw. dr hab. Jacek Grzywacz

SEKRETARZ REDAKCJI mgr Katarzyna Atemborska

RECENZENCI:

prof. dr. hab. Antoni Dudek dr hab. prof. US Tomasz Sikorski

PROJEKT OKŁADKI:

Łukasz Bieńkowski ISBN 978-83-61601-03-6

Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku Plac Dąbrowskiego 2

09-402 Płock

www.wydawnictwo.pwszplock.pl

Skład, druk i oprawa:

Białystok, ul. Zwycięstwa 10 tel. 85 653-78-04 e-mail: biuro@partnerpoligraﬁa.pl

UCHODŹCY W POLSCE OKIEM POLAKÓW ...

SPIS tREŚCI ...4 UCHODŹCY W POLSCE OKIEM POLAKÓW ...

Rozdział I ...21 StRUKtURY zŁOżONE PARtII POLItYCzNYCH ...21

2. 1. Wprowadzenie 21

3. 2. Struktura organizacyjna partii

politycznych 26

4. 3. Instytucjonalizacja partii

politycznych w Polsce 33

5. 4. Ugrupowanie o złożonej

strukturze według podstawowych typologii partii politycznych 38

6. 5. Wewnątrzfrakcyjność partii

politycznych 45

7. 6. Historyczne przykłady

ugrupowań koalicyjnych 49

8. 7. Podsumowanie 58

ROzDzIAŁ II ...61 Polska centroprawica – od dezintegracji do Akcji Wyborczej Solidarność

(3)

książkę tę dedykuję

(4)

SPIS tREŚCI

WStęP ... 7

ROzDzIAŁ I Struktury złożone partii politycznych ... 21

1. Wprowadzenie ... 21

2. Struktura organizacyjna partii politycznych ... 26

3. Instytucjonalizacja partii politycznych w Polsce ... 33

4. Ugrupowanie o złożonej strukturze według podstawowych typologii partii politycznych ... 38

5. Wewnątrzfrakcyjność partii politycznych ... 45

6. Historyczne przykłady ugrupowań koalicyjnych ... 49

7. Podsumowanie ... 58

ROzDzIAŁ II Polska centroprawica – od dezintegracji do Akcji Wyborczej Solidarność (w poszukiwaniu modelu współpracy) ... 61

2. Główne środowiska centroprawicowe w Polsce lat 90. XX wieku ... 69

2.1. Nurt Chrześcijańsko-Demokratyczny ... 69

2.2. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” ... 77

2.3. Nurt Chrześcijańsko-Narodowy ... 80

2.4. Nurt konserwatywny ... 84

2.5. Inne ... 88

3. Próby współpracy partii centroprawicowych po 1993 roku do powstania Akcji Wyborczej Solidarność ... 90

3.1. Sekretariat Ugrupowań Centroprawicowych ... 90

3.2. Przymierze dla Polski ... 92

3.3. Porozumienie 11 Listopada ... 94

3.4. Konwent Św. Katarzyny – wybory prezydenckie... 95

3.5. Referendum uwłaszczeniowe ... 99

4. Koncepcje jednoczenia centroprawicy do powstania Akcji Wyborczej Solidarność ... 101

ROzDzIAŁ III Akcja Wyborcza Solidarność – powstanie, struktura, działalność ... 115

2. Powstanie Akcji Wyborczej Solidarność ... 118

3. Opinie na temat kształtu Akcji Wyborczej Solidarność do wyborów 1997 roku ... 124

4. Struktura organizacyjna Akcji Wyborczej Solidarność ... 136

4.1. Rada Krajowa ... 136

4.2. Zespół Koordynacyjny ... 137

4.3. Prezydium Akcji Wyborczej Solidarność ... 138

4.4. Obsada personalna centralnych organów Akcji Wyborczej Solidarność ... 139

(5)

5. Ruchy scaleniowe w Akcji Wyborczej Solidarność ... 143

6. Wewnętrzne zmiany w strukturach koalicji ... 153

7. Defragmentacja Akcji Wyborczej Solidarność... 161

8. Akcja Wyborcza Solidarność w praktyce działania ... 167

8.1. Akcja Wyborcza Solidarność w wyborach parlamentarnych ... 167

8.2. Akcja Wyborcza Solidarność w rządzie Jerzego Buzka ... 177

8.3. Klub poselski ... 188

ROzDzIAŁ IV Synkretyzm jako cecha programu Akcji Wyborczej Solidarność ... 199

2. Program zjednoczonej prawicy ... 200

3. Konserwatywna wizja państwa ... 205

3.1. System wartości ... 205

3.2. Ustrój państwa ... 208

3.3. Samorząd terytorialny ... 215

3.4. Ustrój gospodarczy ... 217

3.5. Polityka zagraniczna ... 222

4. zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe wobec wyzwań transformacji ... 227

5. Polska chadecja – w poszukiwaniu podstaw programowych ... 239

6. Nurt związkowy (Ruch Społeczny, Niezależny Samorządny związek zawodowy „Solidarność”) ... 264

zAKOńCzENIE ... 281

WYKAz SKRÓtÓW ... 287

spis TABel ... 289

BIBLIOGRAfIA ... 290

indeKs nAZWisK ... 313

(6)

(7)

Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) była wyjątkową konstrukcją na polskiej scenie politycznej. Ta ekstraordynaryjność przejawiała się nie w wielkości tej koalicji, nie w jej specyfice programowej, ale w roli, jaką odegrała na tej scenie, szczególnie dla polskiej centroprawicy. Przed powstaniem AWS cen- troprawicę stanowił konglomerat kilkudziesięciu, w większości małych partii, które niejednokrotnie programowo zbieżne, odróżniały się od siebie przyjętą przez liderów taktyką i ich wzajemnymi animozjami. Po 1996 roku ten stan rzeczy nieodwracalnie się zmienił.

Wydaje się, że Akcja Wyborcza Solidarność była projektem, który w pe- wien sposób pozwolił polskiej centroprawicy przejść instytucjonalną trans- formację. Czteroletnia kadencja parlamentu i pięć lat funkcjonowania Akcji odmieniły krajobraz po prawej stronie polskiej sceny politycznej. Dwie główne partie, które powstały na gruzach AWS, czyli Platforma Obywatelska (PO) oraz Prawo i Sprawiedliwość (PiS), funkcjonują w systemie partyjnym do chwili obecnej. W 2016 roku, gdy obchodzono 15-lecia obu tych partii, rzadko który polityk wspomniał jednak o tym właśnie momencie przemiany polskiej prawicy.

Sama AWS odeszła niejako w niepamięć. Być może fakt ten jest spowodowany negatywnymi opiniami społeczeństwa, jakie podsumowywały funkcjonowanie Akcji, jak i rządu Jerzego Buzka, którego AWS była zapleczem.

Mimo społecznej amnezji dotyczącej Akcji, dla nauk o polityce wydaje się to temat nader interesujący. Tomasz Żukowski we wstępie do opracowania poświęconego działalności Klubu Parlamentarnego AWS konstatował: „Czy w takiej sytuacji warto wracać do kilkuletnich losów Akcji i czteroletniej pracy klubu AWS? Sądzę, że tak. Jak mówi przysłowie, historia to nauczycielka życia (…) Warto więc przyjrzeć się wzlotom i ostatecznemu upadkowi Akcji Wy- borczej Solidarność, by wyciągnąć z tego wnioski. Przydadzą się one zarówno polskiej centroprawicy, jak i wszystkim pozostałym nurtom”¹.

Politycy prawicy wyciągnęli wnioski z okresu zjednoczenia, jakim były lata 1996–2001. Nie popełnili już później błędów, które zdefragmentowały Akcję.

Z pewnością zwrócili uwagę na prawidłowość, która została zauważona dużo wcześniej przez Wiesławę Jednaką (jak również Antoniego Dudka), która po- zwalała mówić o stabilnym, szacowanym na 30%, poziomie poparcia dla partii reprezentujących elektorat centroprawicowy². Od polityków zależało jednak, czy to poparcie zostanie rozproszone na małe partie, czy też będzie zagregowane przez jedno ugrupowanie.

1 T. Żukowski, Wstęp, [w:] Akcja Wyborcza Solidarność. Klub parlamentarny. Zapis czterech lat 1997–2001.

Społeczne notowania, kalendarium wydarzeń, inicjatywy ustawodawcze, głosowania, red. T. Żukowski, Warszawa 2001, s. 3.

2 Vide W. Jednaka, Wybory parlamentarne 1989–2001, [w:] Demokratyzacja III RP, red. A. Antoszewski, Wrocław 2002, s. 90; A. Dudek, Wystąpienie podczas konferencji Prawica w Polsce 1989–2005, [w:]

Prawica w Polsce 1989–2005, red. M. Migalski, Katowice 2005, s. 8–11.

(8)

Temat niniejszej książki, wymaga określenia przestrzeni i przedmiotu badań³. Ogólnie można stwierdzić, że pole badawcze dla interesującego mnie tematu stanowi utworzona w 1996 roku koalicja wyborcza Akcja Wyborcza Solidarność. Ponieważ nie jest to praca o charakterze opisowym poświęcona tejże partii, ale opracowanie o charakterze problemowym, to wyznaczanie granic pola badawczego przebiegać powinno poprzez ograniczanie bardzo szerokiego fragmentu rzeczywistości politycznej. Punktem wyjścia dla rozważań tu czynionych był zatem polski system partyjny, jako naturalne środowisko dla funkcjonowania politycznych ugrupowań. Na jego gruncie z kolei nastąpiło ograniczenie czasowe oraz problemowe.

W przypadku cezury czasowej bezproblemowa wydaje się tylko górna granica rozważań. Moje zainteresowania swój kres osiągnęły wraz z całko- witym upadkiem badanego przeze mnie ugrupowania, czyli na początku 2002 roku, kiedy to po porażce wyborczej w wyborach parlamentarnych 2001 roku faktycznie przestało ono istnieć. O wiele więcej kłopotu sprawia wyznaczenie cezury początkowej dla badań. Wydaje się jednak, iż temat tu rozpatrywa- ny należy zacząć analizować od momentu pojawienia się w obrębie polskiej centroprawicy idei, które w 1996 roku zmaterializowały się w postaci AWS.

W mojej opinii za taki moment należałoby przyjąć czas po wyborach parlamentarnych 1993 roku, w wyniku których ugrupowania szeroko rozumianej centroprawicy (oprócz Konfederacji Polski Niepodległej oraz Bezpartyjnego Bloku Wspierania Reform) nie znalazły miejsca w parlamencie. Stało się tak z powodu m. in. wprowadzenia do ordynacji wyborczej 5-cio procentowego progu wyborczego i jednoczesnego współistnienia na scenie politycznej wielu ugrupowań o podobnym charakterze ideowym. Wizja czteroletniej „banicji”

poza parlamentem z pewnością miała wpływ na zaistnienie procesu koncentracji w obrębie centroprawicowych ugrupowań politycznych. Cezura początkowa nie została określona przez same wybory 1993 roku, ale oznaczona przez pojawienie się pierwszej inicjatywy, mającej jednoczyć ugrupowania centroprawicowe (przełom lat 1993 i 1994), będącej wynikiem wspomnianych powyżej wyborów. Dolna granica czasowa nie będzie jednak uznawana za sztywną.

W ramach prezentowania poszczególnych partii politycznych wybiegać będę do początków III Rzeczypospolitej.

O wiele łatwiejsze jest dookreślenie przedmiotowych granic pola badawczego. Tworzą je: całe spektrum aktywności ugrupowań politycznych, które uczestniczyły w formułowaniu się AWS, koncepcje polityków odnoszące się do przyszłości centroprawicy oraz myśl polityczna polskiej centroprawicy. Jedno- cześnie pole badawcze zostało wyznaczone przez procesy scaleniowe, mające miejsce w interesującym mnie czasie i uczestniczące w nim siły polityczne.

Poszczególne ugrupowania były bowiem szeregowane według przynależności

3 Janusz Sztumski uznaje, iż przedmiot badań w naukach społecznych może obejmować zarówno materialne, jak i idealne (idee, przesądy wierzenia) twory życia społecznego. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005, s. 18.

(9)

do czterech głównych nurtów powstałych wewnątrz AWS w procesie krystali- zowania i centralizowania się jej struktury.

W określeniu przedmiotu badań istotne jest również doprecyzowanie konkretnych pojęć, które będą się pojawiać w pracy, w szczególności kategorii „prawicy” oraz „myśli politycznej”.

Przed zdefiniowaniem terminu „prawica”⁴, jako kategorii określającej dok- trynę, program czy ruch polityczny, należy poczynić kilka zastrzeżeń. Pojęcie

„prawica” (podobnie jak i „lewica”) współcześnie uznawane jest niekiedy za nieadekwatne do opisu rzeczywistości politycznej. Główne kierunki tej krytyki, według Waldemara Wojtasika, skierowane zostały na nieprawidłowość samego podziału lewica–prawica, zbytnią ogólność tych pojęć i wzajemne przenikanie się elementów je różnicujących oraz konieczność zwiększania kategorii po- działu dla jego większej koherentności⁵.

Roman Bäcker dodaje, że niemożliwym jest stworzenie „takiej definicji prawicy i lewicy, która obejmowałaby wszystkie przypadki ugrupowań, które są tak nazywane albo się autoidentyfikują jako takie”⁶. Co więcej, pojęcia te należałoby ujmować jako kontekstualne oraz ograniczone tak czasowo, jak i terytorialnie, co oznacza, że nie mogą być wykorzystywane jako kategorie teoretyczne. Konstatując można za autorem tej koncepcji stwierdzić: „Ich uży- wanie (pojęć „prawica” i „lewica” – przyp. A.L.) jest sensowne tylko w sytuacji określania wobec siebie relacji ugrupowań parlamentarnych w danym systemie politycznym i danym czasie”⁷.

Obok negatywnych opinii w dyskursie naukowym funkcjonują również głosy zwolenników aktualności diady lewica–prawica. Aleksander Hall sugeruje, że podział na te kategorie jest nadal aktualny w opisie rzeczywistości, choć nie do końca jest on taki sam jak kiedyś⁸. Zwolennikiem utrzymania aktualności tych pojęć był również Norberto Bobbio, który stwierdzał, że „prawica i lewica to dwa terminy antytetyczne, od ponad dwóch stuleci używane powszechnie w celu wskazania sprzeczności pomiędzy ideologiami i ruchami, na jakie podzielone jest głęboko skonfliktowane uniwersum myśli i działań politycznych”⁹. W znaczącej dla omawianego tu zagadnienia pracy Bobbio przedstawia również opinie Marcela Gaucheta, który twierdził, że co prawda lewica i prawica „wiodą teraz żywot niezależny w stosunku do źródeł, z których w sposób organiczny wyrosły” jednak stały się uniwersalnymi kategoriami

4 Za początek pojęcia uznaje się sposób usadowienia sił politycznych podczas pierwszego posiedzenia francuskich Stanów Generalnych w 1789 r. Popierający króla arystokraci zajęli prawą stronę izby, podczas gdy radykałowie ze stanu trzeciego zasiedli po lewej. W. Wojtasik, Lewica i prawica w Polsce. Aspekty ekonomiczno-społeczne, Sosnowiec 2011, s. 11–12.

5 Vide Ibidem, s. 31–34.

6 R. Bäcker, Nietradycyjna teoria polityki, Toruń 2011, s. 146.

7 Ibidem.

8 A. Hall, Historia francuskiej prawicy, Kraków 2009, s. 10.

9 N. Bobbio, Prawica i lewica, Kraków 1996, s. 25.

(10)

politycznymi, wchodząc w skład podstawowego „zestawu pojęć, które w sposób ogólny informują o funkcjonowaniu współczesnego świata”¹⁰.

Na odmienny aspekt żywotności diady: lewica-prawica zwrócili uwagę Mirosława Grabowska oraz Tadeusz Szawiel. Korzystali oni z argumentacji socjologicznej, upatrując w omawianej dychotomii wyjaśnienia dla trwałości i niesłabnącej funkcjonalności „symboliki lewicowo-prawicowej”¹¹. Autorzy, nie mają wątpliwości, że pojęcia lewica i prawica są określeniami ideologicz- nymi, i jako tego typu etykiety mogą „spełniać funkcje orientujące w stosunku do posługujących się nimi jednostek właśnie w sytuacji elementarnego, uprosz- czonego rozumienia tych etykiet”. Kategorie lewicowości i prawicowości, re- dukując złożoność świata polityki i szybkość zachodzących w nim zmian, nadają sens zjawiskom i umożliwiają jednostkom orientację i komunikację w przestrzeni politycznej¹².

Określając pojęcie prawicy można za Wojtasikiem powiedzieć, że jest ono niedookreślone, co wynika ze zmieniających się sposobów jego pojmowania na przestrzeni rozwoju politycznego i społecznego¹³. Niemniej jednak prawicowość partii wiąże się z katalogiem wyrażanych prze nie postulatów¹⁴. Dzięki niemu możemy określić, co to pojęcie tak naprawdę oznacza.

Według Jacka Bartyzela wspominany katalog tworzą: uznanie nadprzyro- dzonego źródła władzy oraz prawno-naturalnego fundamentu społeczeństwa, państwa i prawa; instytucje, takie jak małżeństwo, rodzina, własność prywatna oraz ograniczona wobec nich rola państwa jedynie do funkcji ochronnych, silna władza i ograniczony rząd; poszanowanie dla tradycji i patriotyzmu¹⁵. Z kolei Aleksander Hall za Rogerem Scrutonem upatruje minimum prawicowości w takich elementach, jak: poparcie i wiara w tradycję, wierność jako podstawa więzi społecznych, związek prawa i moralności, konserwatyzm kulturowy, zasada dziedziczności, własność prywatna jako naturalne uprawnienie i niezbędny filar życia społecznego, wolność jednostki względem zbiorowości, wolny rynek i wolna przedsiębiorczość¹⁶.

Waldemar Wojtasik natomiast sedno prawicowości łączy z wartościami religijnymi, tradycyjnymi normami obyczajowymi, wartościami narodowymi, personalizmem, znaczącą rolą rodziny z autorytetem rodziców, niskimi podat- kami, wolnym rynkiem, silną armią i policją¹⁷. Niemniej jednak, jak zauważa

10 Ibidem, s. 10.

11 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji, Warszawa 2001, s. 220.

12 Ibidem, s. 220-221.

13 W. Wojtasik, op. cit., s. 35.

14 Ł. Tomczak, Lewica i prawica w polskim systemie partyjnym 1989–2009, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009: próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Katowice 2009, s. 107.

15 J. Bartyzel, Prawica, [w:] Encyklopedia polityczna, red. J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Radom 2007, s. 321–323.

16 R. Scruton, Słownik myśli politycznej, Poznań 2002, przeł. T. Bieroń, s. 301–302, za: A. Hall, Historia francuskiej prawicy, Kraków 2009, s. 14–15.

17 W. Wojtasik, op. cit., s. 38–39.

(11)

Wojtasik, prawica jest wewnętrznie podzielona i nie wszystkie te elementy muszą stanowić w konkretnym przypadku o prawicowości¹⁸.

Według Aleksandra Halla ideowy i polityczny wizerunek prawicy w róż- nych krajach wyrasta nie tylko z powszechnych prawicowych wartości, ale również ze specyfiki narodowej i historii¹⁹. W przypadku polskim rzeczywiście prawica charakteryzuje się swoistą oryginalnością²⁰, dlatego też przy jej defi- niowaniu warto pamiętać i o tym aspekcie.

Rafał Matyja charakteryzował polską prawicę jako wielonurtową chrze- ścijańską demokrację z wyraźnymi podziałami na tle stosunku wobec integracji europejskiej i atlantyckiej oraz wobec rozwiązań gospodarczych. Główne nurty jakie wyróżnia to: liberalno-konserwatywny, narodowy, związkowy, ra- dykalny i chadecko-konserwatywny. Spoiw polskiej prawicy upatrywał w po- wszechności akceptacji dla wiary katolickiej, silnym poczuciu narodowym i patriotyzmie²¹.

Tomasz Bojarowicz z kolei, uznał za charakterystyczne dla polskiej prawicy następujące cechy: aprobatę hierarchii społecznej, tradycjonalizm, per- sonalizm, idee silnego państwa opartego na autorytecie prawa, antykomunizm (dążenie do lustracji i dekomunizacji), akceptowanie wartości chrześcijańskich lub narodowych. Uznawał również, że polską prawicę od klasycznego modelu zachodnioeuropejskiego odróżnia chęć dokonywania szybkich zmian a także ekonomiczne elementy lewicowości (etatyzm i interwencjonizm). Pro- ponował on podział polskiej prawicy na nurty: chadecki, liberalny, konserwatywny, narodowo-katolicki, niepodległościowy, prawicy modernistycznej, tradycjonalistyczno-etatystyczny²².

O ile nie było większych wątpliwości w uznaniu przez poszczególne nurty prawicowe w Polsce jednolitych wyznaczników w sferze tożsamościowej, w postaci wartości chrześcijańskich, roli rodziny czy nawet antykomunizmu, to jednak najsilniejsze podziały miały miejsce w ramach koncepcji gospodarczych (od etaty- stycznych po silnie wolnorynkowe) oraz roli związków zawodowych w państwie²³. Propozycję wyjaśnienia specyfiki polskiej prawicy przedstawił wspomnia- ny już R. Matyja. Pisał on w 2010 roku, że w Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej nie istniała tradycja prawicowa sięgająca XIX wieku, a jedynie powstawały prawice jako projekty polityczne. To doprowadziło do sytuacji, że najsilniejszą

18 Ibidem.

19 A. Hall, op. cit., s. 13.

20 Na podział lewica–prawica nakłada się podział postkomunistyczny opisany przez Mirosławę Grabowską.

Vide M. Grabowska, Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2004, s. 163 i nast.

21 R. Matyja, Jak nazwać polską prawicę, „Nowe Państwo” 1996, nr 48, s. 5.

22 T. Bojarowicz, Partie i ugrupowania prawicowe w Polsce po 1989 roku, Toruń 2013, s. 22, 119-165.

23 Idem, Partie i ugrupowania prawicowe w III RP, [w:] Partie i system partyjny III RP, red. K. Kowalczyk, Toruń 2011, s. 155; T. Szawiel, Zróżnicowanie lewicowo-prawicowe i jego korelaty, [w:] Wybory parlamentarne 1997.

System partyjny, postawy polityczne, zachowania wyborcze, red.R. Markowski, Warszawa 1999, s. 119–122;

K. A. Wojtaszczyk, Prawica i lewica na polskiej scenie politycznej, [w:] Wybory parlamentarne 1991 i 1993, red. S. Gebethner, Warszawa 1995, s. 92; Ł. Tomczak, op. cit., s. 114–115.

(12)

prawicę zbudowano na bazie związku zawodowego²⁴. Miało to swoje przeło- żenie na profil programowy polskiej prawicy, której główne idee stanowiły:

antykomunizm (z czasem antypostkomunizm), obrona postulatów społecznych Kościoła oraz obrona praw ludzi pracy (wsparte retoryką antyprywatyzacyjną i niechęcią wobec liberalizmu)²⁵.

Drugim pojęciem wymagającym operacjonalizacji jest „myśl polityczna”, której poświęcony został IV rozdział pracy. Myśl polityczna w literaturze naukowej znajduje szereg definicji i zasadnym wydaje się powtórzenie za Tomaszem Sikorskim, że nie ma obecnie zgodności w debacie naukowej, co do znaczenia i zakresu pojęciowego tego terminu²⁶. Za punkt wyjścia tych rozważań należy uznać opinię Waldemara Parucha, który twierdzi, że polityka jako przedmiot badań politologicznych posiada „dwa związane ze sobą wymiary: praktyki i refleksji.

W obu zaś istnieje myślenie polityczne, którego owocem jest myśl polityczna”²⁷. Szeroką definicję pojęcia „myśl polityczna” podają m.in. Andrzej Zyber- towicz, który rozumiał ją jako „wyartykułowane pojęciowo wypowiedzi doty- czące sfery polityki”²⁸, czy też Michał Śliwa, uznający za myśl polityczną każdą refleksję ludzką (indywidualną bądź grupową) nad rzeczywistością polityczną²⁹. Również w tym duchu formułowana jest definicja myśli politycznej autorstwa Jana Jachymka oraz Waldemara Parucha, dla których oznacza ona „wszelką formę refleksji nad rzeczywistością polityczną, niezależnie od stopnia rozwoju, wewnętrznej spójności i systematyzacji oraz teoretyzowania i konkretyzacji”³⁰.

Przedmiotowo ujmując kategorię myśli politycznej, można powiedzieć za Ewą Maj i Alicją Wójcik, że obejmuje ona swoim zasięgiem kwestie wartości politycznych, celów politycznych, wzorców postaw, stylów myślenia i zachowania politycznego. Zawierają się w niej również: analiza zagadnień społecz- nych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych³¹. Michał Strzelecki dodaje natomiast, że w obszarze zainteresowania myśli politycznej „rozwijającej się zawsze na gruncie pewnego systemu wartości, znajdują się m.in. problemy związane z kształtowaniem postaw i zachowań członków danej zbiorowości, wizje pożądanego ładu moralnego, społecznego i ekonomicznego, a także środ- ki służące ich urzeczywistnieniu”³².

24 R. Matyja, Prawica w Polsce: przypadek czy projekt, „Rzeczy Wspólne” 2010, nr 2, s. 145–146.

25 Ibidem, s. 146.

26 T. Sikorski, O kształt polityki polskiej. Oblicze ideowo-polityczne Ruchu Młodej Polski (1979–1989), Toruń 2011, s. 15.

27 W. Paruch, Myśl polityczna – refleksje metodologiczne o pojęciu, „Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska Lublin – Polonia, Sectio K, 1999, vol. VI, s. 28.

28 A. Zybertowicz, Kategorie do badania polskiej myśli politycznej (rozważania wstępne), [w:] Studia z dziejów polskiej myśli politycznej, t. II, red. S. Kalembka, Toruń 1990, s. 10.

29 M. Śliwa, Polska myśl polityczna w I połowie XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993, s. 6.

30 J. Jachymek, W. Paruch, Wstęp, [w:] Więcej niż niepodległość. Polska myśl polityczna 1918–1939, red. J. Jachymek, W. Paruch, Lublin 2001, s. 11.

31 E. Maj, A. Wójcik, Wstęp, [w:] Myśl polityczna w Polsce po 1989 roku. Wybrane nurty ideowe, red. E. Maj, A. Wójcik, Lublin 2008, s. 7.

32 M. Strzelecki, Wizje wychowania społecznego w polskiej myśli politycznej lat 1918–1939, Bydgoszcz 2008, s. 10.

(13)

Z kolei Joanna Sanecka-Tyczyńska precyzując zakres przedmiotowy terminu „myśl polityczna” uważa, że zawierają się w nim zarówno polityka ro- zumiana jako działalność społeczna związana ze sprawowaniem władzy, której celem jest wdrożenie własnego ładu politycznego i zaspokojenie określonych interesów, jak i „opisy i oceny wszelkich faktów i związków faktów, uznawa- nych za polityczne w danym historycznym czasie i kontekście kulturowym”³³. Istotą myśli politycznej jest natomiast wizja idealnego ładu, która powstaje z inspiracji i w konfrontacji z subiektywnie opisywaną rzeczywistością³⁴.

Wyjaśnienia wymagają również pojęcia „partia polityczna” i „struktura złożona partii politycznej”. Zostały one szerzej przedstawione i omówione w rozdziale I.

Oprócz zaprezentowanych powyżej kategorii warto również w tym miejscu wyjaśnić sposób zapisu zwrotu Akcja Wyborcza Solidarność. Do grudnia 1999 roku stosowano skrót AW„S”, jednak po decyzji Związku o wycofywaniu się z działalności politycznej nastąpiła jego zmiana. W pracy stosowany będzie zwrot AWS bez względu na czas, do którego będzie się odnosił. Z kolei w przypadku zapisu Związek wielką literą (jak również użycie zwrotu „Solidarność” lub „S”) rozumieć będziemy Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

Celem niniejszej pracy³⁵ jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jakie bariery uniemożliwiły Akcji Wyborczej Solidarność przekształcenie się w jednolite ugrupowanie polityczne i czy ów proces był w ogóle możliwy? Określam je jako główny problem badawczy. Aby w pełni przeanalizować to zagadnienie i doszukać się konkretnych przyczyn oraz uwarunkowań wyjaśniających, okre- śliłem również problemy szczegółowe:

a) Jakie przyczyny leżały u podstaw powołania AWS i jak wpływały one na funkcjonowanie koalicji?

b) Jakie były konsekwencje wyborów prezydenckich w roku 2000 dla funkcjonowania AWS?

c) Jaki zakres miał proces scalania się wewnętrznych nurtów Ak- cji Wyborczej Solidarność i jaki to miało wpływ na zmiany struktur organizacyjnych?

d) W jakim stopniu program AWS stanowił połączenie koncepcji politycznych poszczególnych ugrupowań składowych?

e) Jaki był stopień podziałów w AWS odnośnie takich kwestii jak: integracja europejska, modernizacja państwa (lustracja, dekomunizacja), czystość życia publicznego, rola związków zawodowych?

f) Jak była recepcja koncepcji przekształcenia AWS w jednolite ugrupowanie w ramach poszczególnych nurtów wewnątrz Akcji?

33 J. Sanecka-Tyczyńska, Państwo obywatelskie i wspólnota polityczna. Studium o myśli Prawa i Sprawiedliwości, Lublin 2011, s. 9.

34 Ibidem.

35 Za cel badania należałoby, według W. Phillipsa Shivelya, uznać dostarczenie odpowiedzi na konkretne pytanie, odkrycie nowych faktów, lub znalezienie nowego spojrzenia na stare fakty. W. Phillips Shively, Sztuka prowadzenia badań politycznych, Poznań 1997, s. 17.

(14)

W odniesieniu do przestawionych powyżej problemów badawczych sfor- mułowane zostały hipotezy, które odpowiadają poszczególnym pytaniom. Hi- poteza główna brzmi zatem następująco: Przekształcenie Akcji Wyborczej Soli- darność w jednolite ugrupowanie uniemożliwiły zarówno bariery wewnętrzne, wynikające z funkcjonowania ugrupowania, jak i bariery zewnętrzne (otocze- nie). Do pierwszej grupy przyczyn należy zakwalifikować różnice programowe, spory personalne, ambicje poszczególnych, rosnących w siłę ugrupowań, brak zorganizowania prawyborów prezydenckich w obrębie AWS, brak instytucjo- nalizacji Akcji.

Do przyczyn zewnętrznych zaliczyć z kolei trzeba: spadek notowań AWS przed wyborami parlamentarnymi, powstanie Prawa i Sprawiedliwości, Plat- formy Obywatelskiej oraz Ligi Polskich Rodzin – partii i ruchów politycznych, które częściowo przejęły elektorat Akcji. Przyczynami zewnętrznymi były rów- nież: przegrana Mariana Krzaklewskiego w wyborach prezydenckich 2000 roku oraz załamanie poparcia dla rządu Jerzego Buzka, wynikające w znacznym stopniu z negatywnej oceny reform państwa wprowadzanych przez ten gabinet.

Hipotezę główną uzupełniają hipotezy szczegółowe.

g) Powołanie AWS wynikało z konieczności posiadania dużego ugrupowania politycznego, mającego szansę uzyskać reprezentację parlamentarną, któ- rej ugrupowania centroprawicowe po 1993 roku nie miały. Taka przyczyna powodowała, iż część członków AWS po spełnieniu podstawowego zadania, czyli wejścia do parlamentu, nie upatrywała już w Akcji przyszłości dla własnego środowiska politycznego, przez co funkcjonowanie koalicji nie było scentralizowane ani stabilne.

h) Wybory prezydenckie w 2000 roku rozpoczęły proces faktycznego rozpadu AWS. Przegrany w nich przywódca Akcji, Marian Krzaklewski, utracił dotychczasową pozycję lidera (oraz legitymizację o charakterze chary- zmatycznym oraz w konsekwencji legalnym), z kolei powstanie PO (bę- dące niejako wynikiem wyborów prezydenckich) spowodowało pierwszy rozłam (wyjście SKL). Impulsem do defragmentacji Akcji była również kwestia wyłaniania kandydata na prezydenta w środowiskach AWS.

i) Scalanie się poszczególnych nurtów wewnątrz AWS doprowadziło do ograniczenia liczby udziałowców Akcji do czterech głównych sił politycznych w miejsce blisko 40 małych i średnich ugrupowań i organizacji.

Zmiany te ułatwiły mobilność funkcjonowania AWS, jednocześnie przy- czyniły się do jej destrukcji, poprzez zwiększenie potencjału samodzielnej działalności politycznej nowo powstałych nurtów.

j) Program polityczny AWS miał charakter ogólny, mający formę platformy programowej, unikający spraw mogących prowadzić do konfliktów. Ce- lem tak skonstruowanego programu było umożliwienie akceptacji przez wiele ugrupowań politycznych. Zawierał elementy proponowane przez poszczególne partie i organizacje, ale tylko te, które były akceptowane przez całe spectrum udziałowców Akcji.

(15)

k) Główne podziały koncepcyjne w ramach AWS przebiegały na płaszczyźnie poparcia dla integracji europejskiej, roli związków zawodowychw systemie politycznym oraz kierunków reformy państwa.

l) Mimo pojawiania się pomysłów na stworzenie na bazie AWS jednolitego ugrupowania, w rzeczywistości szanse na realizację owego projektu były znikome. Co prawda wśród członków AWS ścierały się dwie główne koncepcje co do przyszłości Akcji: chęć utworzenia jednolitej partii oraz idea funkcjonowania federacji ugrupowań politycznych. Im dłużej jednak AWS funkcjonowała, tym mniejszym poparciem cieszyła się idea jednolitego ugrupowania.

Podjęte w tej pracy badanie to swoistego rodzaju studium przypadku³⁶. Przedmiotem rozważań nie było standardowe ugrupowanie polityczne, ale koalicja kilkudziesięciu ugrupowań i organizacji. Ta specyfika przedmiotu badań powodowała, że zadaniem autora było wszechstronne jego przeanalizowanie, z uwzględnieniem szerokiego spectrum zmiennych i zależności między nimi³⁷. Moim zamiarem było uchwycenie specyfiki ewolucji struktury Akcji Wyborczej Solidarność na tle wydarzeń politycznych.

Dla odpowiedniego przeprowadzenia badania kluczowe znaczenie miało przyjęcie odpowiednich metod badawczych, które pozwoliły skutecznie roz- patrywać i określić przemiany oraz funkcjonowanie wnętrza AWS. W ramach szczegółowych analiz korzystano z metody analizy treści, metody historycznej oraz metody komparatystycznej.

Analiza treści służyła identyfikacji i odpowiedniej interpretacji zawartości dokumentów. Dla możliwie jak najskuteczniejszego przeprowadzenia badania konieczne było zestawienie treści z kontekstem sytuacyjnym³⁸. Kluczowe było również wyselekcjonowanie materiałów oraz oddzielenie wiadomości w nich zawartych od opinii i komentarzy autorów. Wybór poszczególnych artykułów przebiegał w oparciu o kryterium opisu funkcjonowania AWS.

Drugą metodą, jaka została użyta podczas badania, była historyczna, po- zwalająca prowadzić badania biograficzne nad partiami politycznymi³⁹. Miała ona charakter uzupełniający (sekundarny) i wykorzystywana była do odtwarza- nia losów Akcji Wyborczej Solidarność. Zgodnie z opinią Franciszka Ryszki podejście historyczne było dla mnie: „jako tworzywo da całej rodziny nauk społecznych, bądź jako zbiór twierdzeń szczegółowych, które dopomagają w wyjaśnianiu rzeczywistości w danym czasie i w danym miejscu”⁴⁰.

Metoda komparatystyczna została użyta w rozdziale poświęconym myśli politycznej. Jej zastosowanie pozwoliło dokonać pełnej analizy i zestawienia

36 Studium przypadku w znaczeniu monografii o charakterze problemowym. Vide J. Sztumski, op. cit., s. 120–122.

37 J. Kowalik, W. Szostak, Metodologiczne problemy nauk o polityce, Kielce 2007, s. 115.

38 R. Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, przeł. W. Lipnik, Warszawa 1985, s. 193–194.

39 A. Łuszczyński, Podstawy metodologiczne badań politologicznych, Rzeszów 2005, s. 46–47.

40 F. Ryszka, Nauka o polityce. Rozważania metodologiczne, Warszawa 1984, s. 310–311.

(16)

myśli politycznej poszczególnych nurtów ideowych prawicy oraz wyznaczenie podstawowych podobieństw i różnić w jej obrębie.

W ramach prac nad książką wykorzystano również technikę badawczą jaką jest wywiad swobodny. Przeprowadzone zostały rozmowy z politykami i działaczmi partii i stowarzyszeń współtworzących AWS⁴¹: Wiesławem Chrzanowskim, Henrykiem Goryszewskim, Marianem Krzaklewskim, Jackiem Rybickim, Leszkiem Moczulskim oraz Tadueszem Wroną. Niestety nie udało się przeprowadzić kilku zaplanowanych wywiadów, m. in. z Jerzym Buzkiem oraz Maciejem Płażyńskim.

Przedmiot badań oraz cel badania determinowały podejście badawcze.

Zgodnie ze strukturalną orientacją badania partii politycznych traktowałem ją (partię) „przede wszystkim jako strukturę w której ujawniają się określone wzorce aktywności”, a nie ze względu na rolę, jaką partie odgrywają czy cele, jakie sobie stawiają⁴². Maria Wincławska zwraca uwagę, że przyjęcie tej optyki kieruje badacza ku analizie wewnętrznej partii, na dalszy plan spychając jej interakcje z otoczeniem (system partyjny, szerzej system polityczny). Podsta- wowym założeniem tego podejścia jest postrzeganie partii politycznej jako dobrowolnego stowarzyszenia z wewnętrzną organizacją i nastawionego na realizację określonych celów i interesów. „W tym ujęciu analizuje się zazwyczaj takie kwestie jak: struktura wewnętrzna partii, relacja między elitą partii (przy- wódcami, reprezentacja parlamentarną) a członkami i aktywistami, ideologia partii i jej program oraz historia partii jako organizacji”⁴³.

Przyjętą heurystykę można również scharakteryzować przy użyciu pojęć charakterystycznych dla metody systemowej⁴⁴, gdzie wnętrze AWS (ujmowane jako wnętrze systemu) określić można mianem „przezroczystej skrzynki”⁴⁵ co oznaczałoby uwypuklenie funkcjonowania wnętrza badanego obiektu, czyli np. zmienności relacji pomiędzy wewnętrznymi elementami koalicji jaką była AWS. Jak podaje Piotr Sztompka, relacje te (elementów systemu) mogą przybrać formę wzajemnych, jednostronnych, harmonijnych, jak też konflikto- wych. Metoda ta pozwoliła również uzyskać odpowiedzi na pytania związane

41 Materiał badawczy stanowiły nagrania rozmów, które zostały w całości przepisane i poddane analizie.

42 R. Herbut, Partia polityczna – między funkcjonalnym a strukturalnym sposobem interpretacji, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2001, nr 1, s. 38–39.

43 M. Wincławska, Unia Wolności. Partia polityczna w okresie transformacji, Warszawa 2010, s. 16. Znaczenie tej orientacji podkreśla Łukasz Tomczak, który sugeruje, że struktury partii odzwierciedlają jej charakter oraz środowisko, z jakiego dana partia wyrasta. Podejście to pozwala posiąść wiedzę na temat sprawności działania danej partii, procesu podejmowania decyzji oraz pozycji liderów w ugrupowaniu, Ł. Tomczak, Lewicowe partie polityczne w Polsce. Programy organizacja strategie, Szczecin 2012, s. 185.

44 Metoda ta, jak sugeruje chociażby Kazimierz Łastawski, pozwala na „osadzenie faktów i zjawisk w ramach większych całości, stanowiących zintegrowane układy o swoistych właściwościach i relacjach. Ponadto stosowanie metody systemowej „pozwala uwzględnić różnorodne aspekty badanego obiektu, głównie genetyczny, strukturalny i funkcjonalny”. K. Łastawski, Metoda systemowa w badaniach politologicznych,

„Athenaeum” 2008, nr 19, s. 179, 183.

45 P. Sztompka, Analiza systemowa w naukach politycznych, [w:] Metodologiczne i teoretyczne problemy nauk politycznych, red. K. Opałek, Warszawa 1975, s. 100; J. Kowalik, W. Szostak, op. cit., s. 216.

(17)

z funkcjami (dysfunkcjami) poszczególnych elementów, stopniem ich autono- mii, jak też relacją funkcjonalności do dysfunkcjonalności wewnątrz systemu⁴⁶. Na temat Akcji Wyborczej Solidarność, mimo jej znaczenia na polskiej scenie partyjnej, nie powstała dotychczas żadna praca monograficzna ani z zakresu nauk o polityce, ani historyczna. Opracowania w postaci monografii lub prac pod redakcją doczekały się natomiast m.in.: współkoalicjant Akcji Unia Wolności⁴⁷, Platforma Obywatelska⁴⁸, Prawo i Sprawiedliwość⁴⁹, Unia Demokratyczna⁵⁰, Polskie Stronnictwo Ludowe⁵¹ oraz partie polskiej lewicy⁵². Na temat AWS powstały jedynie pojedyncze artykuły, takie jak: Krzysztofa Kalinki (Kryzys i upadek Akcji Wyborczej Solidarność), Leszka Graniszewskiego (Akcja Wybor- cza Solidarność – sojusz prawicy demokratycznej), Jacka Raciborskiego (Uwagi o przyczynach upadku rządów AWS i SLD) oraz Arkadiusza Nyzio (Komunizm i postkomunizm jako przedmioty sporów pomiędzy Akcją Wyborczą Solidarność a Unią Wolności w latach 1996-2001)⁵³. AWS była też bohaterem (ale jednak drugoplanowym) prac Eugenii Dabertowej Od drużyny Lecha Wałęsy do Akcji Wyborczej Solidarność. „Solidarność” w parlamencie 1989–2001⁵⁴ oraz Bo- gusława Jagusiaka OPZZ i NSZZ „Solidarność” w systemie politycznym Polski w latach 1989-2001⁵⁵ podejmujących zagadnienie udziału związku zawodowego w polityce. Wyjątkiem od tej reguły było opracowanie pod redakcją Tomasza Żukowskiego Akcja Wyborcza Solidarność. Klub Parlamentarny. Zapis czterech lat⁵⁶, z tym, że stanowiło ono raczej statystyczne podsumowanie działalności Klubu Parlamentarnego AWS.

W ramach szczegółowej analizy problemu badawczego wykorzystane zostały źródła, które można podzielić na pięć kategorii:

– dokumenty partyjne (programy polityczne), tak samej Akcji Wyborczej Solidarność, jak i ugrupowań je współtworzących z lat 90. XX wieku;

46 P. Sztompka, op. cit., s. 107.

47 M. Wincławska, op. cit.; D. Szczepański, Unia Wolności: założenia programowe i działalność (1994-2005), Rzeszów 2013.

48 Platforma Obywatelska, red. M. Migalski, Toruń 2009.

49 Prawo i Sprawiedliwość, red. M. Migalski, Toruń 2010.

50 A. Nyzio, Rządzić znaczy służyć? Historia Unii Demokratycznej (1991-1994), Kraków 2014.

51 Polskie Stronnictwo Ludowe, red. M. Migalski, Toruń 2013.

52 Ł. Tomczak, Lewicowe partie partie polityczne…; Idem, Polskie partie socjaldemokratyczne w latach 1990–1997, Szczecin 2003; D. Sieklucki, Partie lewicy i centrolewicy w Polskim systemie partyjnym:

aktywność SLD, PSL i UP na polskiej scenie politycznej, Kraków 2006; Sojusz Lewicy Demokratycznej, red. M. Migalski, Toruń 2011.

53 K. Kalinka, Kryzys i upadek Akcji Wyborczej Solidarność, [w:] Druga i trzecia niepodległość. Dwa polskie dwudziestolecia 1918–1939, 1989–2009, red. R. Domke, Zielona Góra 2011, s. 293. L. Graniszewski, Akcja Wyborcza „Solidarność” – sojusz prawicy demokratycznej, [w:] Wybory 1997. Partie i programy wyborcze, red. S. Gebethner, Warszawa 1997; J. Raciborski, Uwagi o przyczynach upadku rządów AWS i SLD, „Myśl Socjaldemokratyczna” 2004, nr 3–4; A. Nyzio, Komunizm i postkomunizm jako przedmioty sporów pomiędzy Akcją Wyborczą Solidarność a Unią Wolności w latach 1996-2001, [w:] Letnia Szkoła Historii Najnowszej 2014: referaty, red. J. Szumski, Ł. Kamiński, Warszawa 2015.

54 E. Dubertowa, Od drużyny Lecha Wałęsy do Akcji Wyborczej „Solidarność”. „Solidarność” w parlamencie 1989–2001, Poznań 2005.

55 B. Jagusiak, OPZZ i NSZZ „Solidarność” w systemie politycznym Polski w latach 1989-2001, Toruń 2004.

56 Akcja Wyborcza Solidarność. Klub parlamentarny. Zapis czterech lat 1997–2001, red. T. Żukowski, Warszawa 2001.

(18)

– czasopisma ugrupowań tworzących Akcję Wyborczą Solidarność (np.

„Kwartalnik Konserwatywny”, „Sprawa Polska”, „Nowe Państwo” „Ty- godnik Solidarność”, „Tygodnik AWS”);

– ogólnopolskie dzienniki: „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”;

– opracowania naukowe.

– wywiady z politykami – uczestnikami omawianych wydarzeń.

Na potrzeby pracy przeprowadzone zostały kwerendy w Archiwum Partii Politycznych Instytutu Nauk Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Archi- wum Komisji Krajowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego

„Solidarność” oraz w pracowni Dokumentów Życia Społecznego Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Spośród literatury wykorzystanej w rozdziale pierwszym podstawę sta- nowiły prace poświęcone teorii partii politycznych, autorstwa m.in. Angela Panebianco, Moshe Maora, Petera Maira, Marii Wincławskiej, Johnatana Hop- kina, Ryszarda Herbuta oraz współautorstwa Katarzyny Sobolewskiej-Myślik, Barbary Kosowskiej-Gąstoł i Piotra Borowca⁵⁷.

Druga część pracy ukierunkowana na charakterystykę polskiej centroprawicy w latach 90. XX wieku oparta została zarówno na opracowaniach poświęconych wyborom parlamentarnym w Polsce i systemowi partyjnemu (autorstwa Marka Migalskiego Waldemara Wojtasika i Marka Mazura, Stanisła- wa Gebethnera oraz Andrzeja Antoszewskiego⁵⁸), jak i artykułach prasowych.

Wartościowe były również prace Krystyny Anny Paszkiewicz, Dominiki So- zańskiej, Bogdana Borowika i Aleksandra Halla⁵⁹.

W rozdziale trzecim, poświęconym już bezpośrednio Akcji, podstawową literaturę stanowiły artykuły prasowe oraz dokumenty partyjne uzupełnione o opracowania, m.in. Eugenii Dabertowej, Leszka Graniszewskiego oraz Toma- sza Żukowskiego⁶⁰. W tej części pracy pomocne okazały się również wywiady z uczestnikami wydarzeń, przeprowadzone przez autora a także publikowane na łamach prasy oraz w postaci wywiadów książkowych.

57 M. Maor, Partie, ich instytucjonalizacja, i modele organizacyjne, [w:] Władza i społeczeństwo, t. 2, red. J. Szczupaczyński, Warszawa 1998; A. Panebianco, Political Parties: Organization and Power, Cambridge 1988; P. Mair, Party Organizations: From Civil society to the State, [w:] How Parties Organize, red. R. Katz, P. Mair, London–Thousand Oaks–New Delhi 1994; M. Wincławska, op. cit, J. Hopkin, Party Formation and the Democratic Transition in Spain. The Creation and Collapse of Union of the Democratic Centre, London–New York 1999; R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002; K. Sobolewska-Myślik, B. Kosowska-Gąstoł, P. Borowiec, Struktury organizacyjne polskich partii politycznych, Kraków 2010.

58 S. Gebethner, Sejm rozczłonkowany: wytwór ordynacji wyborczej czy polaryzacji na polskiej scenie politycznej, [w:] Polska scena polityczna a wybory, red. S. Gebethner, Warszawa 1993; Idem, Osiemnaście miesięcy rozczłonkowanego parlamentu (listopad 1991–maj 1993), [w:] Polska scena polityczna a wybory, red. S. Gebethner, Warszawa 1993, s. 16. M. Migalski, M. Mazur, W. Wojtasik Polski system partyjny, Warszawa 2006, A. Antoszewski, Polska scena polityczna – system czy chaos, Bydgoszcz 2002, s. 25.

59 Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2004; D. Sozańska, Chrześcijańska demokracja w Polsce, Kraków 2011; B. Borowik, Partie konserwatywne w Polsce 1989–2001, Lublin 2011; A. Hall ,Osobista historia III Rzeczypospolitej, Warszawa 2011.

60 E. Dabertowa, op. cit.; L. Graniszewski, op. cit.; Akcja Wyborcza Solidarność. Klub parlamentarny. Zapis czterech lat 1997–2001, op. cit.

(19)

Przy omawianiu problematyki związanej z myślą polityczną, zawartej w ostatnim rozdziale pracy, wykorzystane zostały w głównej mierze dokumenty programowe polskich partii politycznych oraz prace naukowe poświęcone tej tematyce, autorstwa m. in. Bogdana Borowika, Pawła Łyżwy, Grzegorza Ku- charczyka czy pod redakcją Ewy Maj i Alicji Wójcik⁶¹.

Przyjęty temat rozprawy oraz przedmiot badań determinowały wybór konstrukcji pracy, która przybrała postać chronologiczno-problemową. Zasto- sowanie takiej struktury pozwoliło w sposób czytelny, i jak się wydaje zasadny, uchwycić problematykę przedmiotu badań. Praca składa się z czterech roz- działów – pierwszy stanowi rozważania teoretyczne na temat modelu struktury złożonej partii politycznej⁶², pozostałe trzy poświęcone są już zagadnieniu związanemu ściśle z tematem opracowania. Każdy z rozdziałów rozpoczyna się krótkim wprowadzeniem określającym zawartość treści. Dodatkowo po- szczególne części pracy zakończone zostały podsumowaniem. Całość pracy dopełniają: wstęp, zakończenie, spis treści, spis tabel, wykaz skrótów, bibliografia oraz indeks nazwisk.

Celem pierwszej części pracy było skonstruowanie kategorii, która po- służyłaby do charakterystyki przedmiotu badań. W ramach tego rozdziału sta- rałem się zbudować model partii o złożonej strukturze koalicyjnej przy użyciu dostępnych w naukach o polityce rozważań na temat partii politycznych.

Rozdział drugi – „Polska centroprawica od dezintegracji do Akcji Wy- borczej Solidarność” – poświęcony został charakterystyce sytuacji polskiej centroprawicy w pierwszej połowie ostatniej dekady XX wieku. W ramach tej części przedstawione zostały główne nurty polskiej prawicy, jakie rozwinęły się w tym czasie: chadecki, chrześcijańsko-narodowy, konserwatywny i związko- wy. W rozdziale tym przedstawione zostały również główne inicjatywy podjęte w celu zjednoczenia środowisk centroprawicowych, poprzedzające powstanie Akcji Wyborczej Solidarność. Starałem się w tej części pracy rozstrzygnąć, czy istniały wspólne cechy tych inicjatyw oraz czy miały one jakiekolwiek znaczenie dla skutków jednoczenia się tych grup. Całość uzupełniły opinie polityków na temat zjednoczenia centroprawicy przed powołaniem AWS. Treść tego rozdziału nakreśla kontekst, w jakim powstaje i realizuje się idea zjednoczenia prawicy pod auspicjami „Solidarności”.

Kolejną część pracy stanowi przedstawienie procesu powstania oraz funkcjonowania Akcji Wyborczej Solidarność. Jest to rozdział kluczowy ze

61 B. Borowik, Ustrój państwa w polskiej publicystyce konserwatywnej lat dziewięćdziesiątych XX w., [w:]

Między Europą naszych pragnień a Europą naszych możliwości, t. II, red. J. Faryś, T. Sikorski, P. Słowiński, Gorzów Wielkopolski 2007; P. Łyżwa, Myśl polityczna chrześcijańskiej demokracji w III RP, Toruń 2003;

G. Kucharczyk, Polska myśl polityczna po 1939 roku, Dębogóra 2009; Myśl polityczna w Polsce po 1989 roku. Wybrane nurty ideowe, red. E. Maj, A. Wójcik, Lublin 2008.

62 Model za Stefanem Nowakiem traktujemy jako ukierunkowany celowo opis pewnych elementów składowych i związków między nimi spełniający wymóg adekwatnego wyjaśnienia badanej własności.

Model powinien mieć walor eksplanacyjny oraz aspirować do miana uniwersalnego. Vide: S. Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 2007, s. 443–446.

(20)

względu na wyjaśnienie głównego problemu badawczego. Opisuję w nim struk- turę Akcji, jej rozwój i ewolucję oraz dezintegrację. Staram się przedstawić jej działalność parlamentarną z perspektywy znaczenia dla stabilności tegoż ugrupowania. Głównym celem tej części pracy było określenie stabilności Akcji w okresie jej działalności. Intencją autora było również zaznaczenie głównych słabości, jakie ujawniły się w ramach funkcjonowania koalicji, a ostatecznie przyczyniły się do jej upadku.

Rozdział czwarty, ostatnia część pracy, to zestawienie i komparatystyka myśli politycznej głównych nurtów politycznych obecnych w AWS i programu politycznego całej Akcji. W tej części moim zamiarem było znalezienie zbieżności oraz różnic w koncepcjach poszczególnych nurtów oraz określenie ich znaczenia dla potencjału integracyjnego głównych sił politycznych Akcji traktowanego jako czynnik wpływający na jej stabilność.

Całość pracy wieńczy zakończenie, w którym znajdują się odpowiedzi na postawione we wstępie pytania oraz odniesienie do zaproponowanych hipotez badawczych. Ostatnia część pracy jest podsumowaniem rozważań zawartych w książce.

Pisanie niniejszej książki było dla mnie olbrzymim wyzwaniem. Jej powstanie było możliwe dzięki wsparciu wielu osób. W pierwszej kolejności podzięko- wania należą się Profesorowi Witoldowi Wojdyle, któremu jestem wdzięczny za wszelką pomoc i wsparcie jakiego mi udzielił. Osobne podziękowania chciałbym skierować do recenzentów rozprawy doktorskiej: prof. Michała Śliwy, prof. Mi- chała Strzeleckiego, oraz recenzentów wydawniczych książki: prof. Antoniego Dudka oraz prof. Tomasza Sikorskiego, których uwagi merytoryczne wpłynęły na ostateczny kształt pracy. Pragnę również podziękować prof. Grzegorzowi Radomskiemu, dr. Arkadiuszowi Mellerowi, dr. Marcinowi Polakowskiemu oraz dr. Patrykowi Tomaszewskiemu za naukowe inspiracje i wszelką pomoc jaką od nich otrzymałem.

Na koniec chciałbym podziękować moim najbliższym: Rodzicom i Dziad- kom za trud wychowania i zaufanie jakim mnie obdarzyli; żonie Kindze i cór- ce Oliwii za cierpliwość, wyrozumiałość oraz oparcie w trudnych chwilach;

mojemu bratu Cezaremu i siostrom Małgorzacie i Renacie za wszelką pomoc i wsparcie, na które zawsze mogę z ich strony liczyć.

(21)

StRUKtURY zŁOżONE PARtII pOliTYCZnYCh

1. Wprowadzenie

Systemy partyjne, jak i nowo powstałe partie polityczne Europy Środ- kowej i Wschodniej, podlegały po 1989 roku ciągłym przemianom. Okres transformacji ustrojowej stanowił niewątpliwie korzystną okoliczność dla no- watorskich modyfikacji kształtu ugrupowań politycznych. Jak zauważył Kon- stanty Adam Wojtaszczyk, partie polityczne tego regionu na przestrzeni lat 90. XX wieku przechodziły przez ten sam proces, jaki miał miejsce w Europie Zachodniej na początku XX wieku oraz w Hiszpanii i Portugalii przełomu lat 70. i 80. XX wieku¹.

Zanim jednak powstały instytucje polityczne na kształt dojrzałych partii w Europie Środkowej, w okresie przemian, a przed pierwszymi wolnymi demokratycznymi wyborami parlamentarnymi, istniały protopartie (nazywane inaczej partiami embrionalnymi lub pseudopartiami²). W Polsce oraz Czechosłowacji dominowała z kolei organizacja typu forum. Obok nich swój byt kontynuowały, tyle że już w nowej, przekształconej formie, ugrupowania dotychczas komunistyczne oraz wobec nich satelickie (w Polsce: Polska

1 K. A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998, s. 129.

2 Za Katarzyną Sobolewską-Myślik należy stwierdzić, że za tymi określeniami kryje się ugrupowanie, które znajduje się w fazie organizowania struktur, określania linii programowych, selekcjonowania liderów, K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po 1989 roku, Kraków 1999, s. 35. Attila Agh stwierdza z kolei, iż funkcjonowanie w regionie partii politycznych poprzedzone było istnieniem „partii- ruchów” (movement parties), do których należeli aktywiści, niebędący jednocześnie członkami sensu stricte.

Instytucje tego typu działały w okresie, gdy niemożliwe było legalne istnienie partii politycznych oraz na początku transformacji systemowej. A. Agh, The Politics of Central Europe, Londyn–Thousand Oaks–New Dehli, 1998, s. 103–104. Ewa Nalewajko za Attilą Aghem podaje cztery fazy powstawania partii w Europie Środkowej. Pierwszy etap stanowiło pojawienie się partii „embrionalnych”, które w następnej fazie formowały się w postać protopartii. Trzeci etap to z kolei parlamentaryzacja głównych partii politycznych „zorientowanych na rywalizację i aktywność na forum parlamentu”. Ostatni etap to z kolei reorientacja „w ramach zewnętrznej płaszczyzny strategicznej i z końcem izolacja partii od społeczeństwa”. E. Nalewajko, Protopartie i protosysterm?

Szkic do obrazu polskiej wielopartyjności, Warszawa 1997, s. 15.

(22)

Struktury złożone partii politycznych

22

Zjednoczona Partia Robotnicza i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe oraz Stron- nictwo Demokratyczne)³.

Co prawda organizacje typu forum trudno nazwać pseudopartyjnymi, lecz na pewno można mówić o nich, iż były prepartyjne, czyli poprzedzające pojawienie się ugrupowań politycznych. Innymi słowy stanowiły one tak or- ganizacyjną, jak i personalną bazę dla powstawania nowych, już sensu stricto partii politycznych⁴.

Dopiero spośród wspomnianych powyżej organizacji wyłoniły się w procesie przemian partie polityczne. Przez pierwszą dekadę III Rzeczypospolitej Polskiej podlegały one jednak stałym fluktuacjom. Zmiany ordynacji wyborczej, parlamentaryzacja części ugrupowań, zmiana reguł finansowania – te i inne czynniki sprawiały, że polskie grupy polityczne zanikały, łączyły się oraz dzieliły. Nieustannie powstawały nowe ugrupowania, następowały zjednoczenie partii politycznych oraz ich podziały. Na arenie partyjnej miało miejsce to, co przez Ingrid Van Biezen zostało określone mianem dostosowywania się partii do otoczenia, czyli warunków zewnętrznych i środowiska społecznego⁵. Charakterystyczne dla tego czasu stawały się próby wytworzenia nowej struktury politycznej, opartej na współpracy i formalnej więzi związkowych organizacji zawodowych oraz partii politycznych (parakoalicje⁶). Jednym z takich projektów politycznych była interesująca mnie Akcja Wyborcza Solidarność, która powstała, co będę starał się wykazać, jako pewnego rodzaju stan pośredni pomiędzy partią polityczną a koalicją wyborczą.

Jak określiłem we wstępie, to właśnie AWS stanowić będzie jądro rozwa- żań. Przed przeprowadzeniem badania podejmę się jednak zadania wytworzenia kategorii politologicznej, która będzie adekwatna do opisywania przedmiotu badań. Postaram się zdefiniować, czym jest struktura złożona partii politycznej.

3 W okresie transformacji systemowej funkcjonowało kilka typów partii rozróżnianych ze względu na metodę powstania. Wojciech Sokół wyróżnia chociażby: a) partie postpeerelowskie, które charakteryzuje ciągłość z ugrupowaniami działającymi przed 1989 r.; b) partie postsolidarnościowe, powstałe podczas procesu rozpadu Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego; c) partie wywodzące się spoza solidarnościowej opozycji antykomunistycznej; d) partie historyczne; odwołujące się do okresu dwudziestolecia międzywojennego w swoich nazwach oraz programach; e) partie nowe; będące efektem nowych podziałów socjopolitycznych.

W. Sokół, Partie polityczne w systemie partyjnym w Polsce w latach 1991–2001, [w:] Współczesne partie i systemy partyjne, red. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2003, s. 197–198. Z kolei Konstanty Wojtaszczyk dzieli nowopowstałe wówczas partie na: a) partie stanowiące kontynuację ugrupowań z okresu realnego socjalizmu, b) partie wywodzące się z antykomunistycznego bloku opozycyjnego, c) partie historyczne, d) partie okres transformacji systemowej. K. A. Wojtaszczyk, op. cit., s. 130–135. Najprostszy podział z kolei proponuje Katarzyna Sobolewska-Myślik, która partie funkcjonujące w systemie politycznym po czasie niedemokratycznym rozróżnia na te, które a) dostosowały się do nowych warunków, przechodząc modyfikacje, b) nowe partie powstałe od podstaw już w nowych warunkach oraz c) partie próbujące odnowić działalność po okresie funkcjonowania systemu niedemokratycznego. K. Sobolewska-Myślik, op. cit., s. 6.

4 K. Sobolewska-Myślik, op. cit., s. 36. Ryszard Herbut zwraca uwagę na znaczenie tego typu organizacji dla nowo tworzących się partii politycznych i formułuje tezę, iż mimo partiami one nie były to realizowały funkcje przewidziane dla ugrupowań politycznych. Confer R. Herbut, Partie polityczne i system partyjny, [w:] Polityka w Polsce w latach 90. Wybrane aspekty, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1999, s. 115-116.

5 I. Van Biezen, On the theory and practice of party formation and adaptation in New democracies, „European Journal of Political Research” 2005, nr 44, s. 158.

6 Vide szerzej: A. Antoszewski, System partyjny w Polsce, [w:] Partie i systemy partyjne Europy Środkowej, red.

A. Antoszewski, P. Fiala, R. Herbut, J. Sroka, Wrocław 2003, s. 151–156.

(23)

Struktury złożone partii politycznych ²³ Termin ten ze względu na poruszaną przeze mnie problematykę i specyfikę obiektu moich badań, aspiruje do miana głównej kategorii naukowej niniejszej pracy. W ograniczonym sensie można go zestawiać z kategorią ugrupowań wielopoziomowych, które w ostatnich latach coraz częściej stają się obiektem zainteresowania badaczy⁷.

Jest ono również konieczne dla skonstruowania modelu partii o koalicyjnej budowie, mającego cechy uniwersalności. Za model partii politycznej uznaję z kolei, zgodnie z opinią Ryszarda Herbuta, „kompleks strategii politycznych stosowanych przez partie polityczne na określonym poziomie ich organizacyj- nego rozwoju”. (…) Jednak jedną z zasadniczych zmiennych, określających model partii politycznej, (…) będzie charakter relacji między subsystemami organizacyjnymi w partii politycznej (subsystem członkowski, biurokratyczny oraz państwowo-publiczny). Jest to bez wątpienia podejście charakterystyczne dla orientacji strukturalnej”⁸. Do grona najbardziej popularnych modeli partii politycznych należy zaliczyć:

– model partii masowej;

– model partii wyborczej;

– model partii-kartel⁹.

W celu przejrzystego opisania głównej kategorii posłużę się dostępnymi w nauce o polityce rozważaniami na temat ugrupowań politycznych. Umiej- scawiając proponowaną kategorię należy od razu stwierdzić, iż poruszam się w przestrzeni strukturalnego spojrzenia na partię polityczną (co zostało za- znaczone we wstępie pracy). Oznacza to, że w przeciwieństwie do podejścia funkcjonalnego interesuje mnie w pierwszej kolejności szczególny model wewnętrznej organizacji partii i zależności wewnątrz niej występujących, nie natomiast zasady dotyczące funkcji partii w systemie politycznym¹⁰. Podejście strukturalne można odnaleźć m.in. w pracach takich autorów jak: Maurice Duverger, Robert Michels, Angel Panebianco, Kenneth Janda, Richard S. Katz oraz Peter Mair.

Wybór, jakiego dokonałem, niesie ze sobą pewne trudności wynikające z faktu, że badania nad strukturą organizacyjną partii politycznych w Polsce są nadal na etapie początkowym. Jak zauważają autorzy pracy o strukturach organizacyjnych polskich ugrupowań, brakuje kompleksowych opracowań, które

7 Vide K. Detterbeck, Multi-Level Party Politics in Western Europe, London 2012.

8 R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 12–13.

9 O modelach partii politycznych Vide: Kosowska-Gąstoł, Europejskie partie polityczne jako organizacje wielopoziomowe. Rozwój, struktury, funkcje, Kraków 2014, s. 45-49; R. Herbut, Teoria i praktyka…, s. 81- 100; K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne na świcie, Warszawa 2005, s. 29-45, R. Herbut, Partie polityczne [w:] Demokracje zachodnioeuropejskiej. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1997, s. 83-95; . S. Katz, P. Mair, Changing Models of Party Organization and Party Democracy,

„Party Politics” 1995, vol. 1, nr 1. R. Gunther, L. Diamond, Species of Political Parties Parties. A New Typology, „Party Politics” 2003, vol. 9, nr 2; S. Lipset, S. Rokkan, Osie podziałów, systemy partyjne, oraz afiliacje wyborów, [w:] Elity, demokracja, wybory, red. J. Szczupaczyński, Warszawa 1993, s. 120–144;

M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977, s. 58–150.

10 Szerzej na temat różnicy podejścia funkcjonalnego i strukturalnego Vide: R. Herbut, Teoria i praktyka…, s. 16–24.

B. Kosowska-Gąstoł, op. cit, s. 39-53.

(24)

ukazywałyby relacje pomiędzy poszczególnymi płaszczyznami organizacyjnymi, wyodrębnionymi wewnątrz partii, oraz funkcjami wypełnianymi przez nie w systemie politycznym¹¹. Luka ta jest tym bardziej zauważalna w przypadku badania takiego podmiotu jak AWS, którego strukturalna złożoność wykracza poza budowę zwykłej partii politycznej.

Wybór głównej kategorii, związany był ze specyfiką przedmiotu badań.

Struktura Akcji Wyborczej Solidarność nie była standardowa. O specyfice tego politycznego projektu świadczyło to, iż został od początku utworzony na potrzeby walki wyborczej i nie miał jasno sprecyzowanego celu funkcjonowania jako partia polityczna sensu stricto. Natomiast za elementy składowe swojej struktury organizacyjnej miał on, co istotne, inne organizacje, takie jak partie polityczne oraz stowarzyszenia. Kwestia ta miała również swoje inklinacje na płaszczyźnie programu politycznego, który siłą rzeczy musiał przybierać po- stać raczej syntezy politycznych propozycji prezentowanych przez „elementy składowe”, aniżeli szczegółowej i oryginalnej wizji polityki.

Nie można zatem stosować do opisu AWS wyłącznie kategorii charakterystycznych dla nominalnych modeli partii politycznych, takich jak np. partia masowa, partia kartel czy też partia wyborcza, gdyż w żadnym razie nie są one w pełni adekwatne dla interesującej mnie organizacji.

Wybór i stworzenie specjalnej kategorii jest również wynikiem tego, że przedmiot moich badań nie jest zjawiskiem powszechnym w najnowszej historii Polski (za porównywalną strukturę należałoby uznać jedynie Sojusz Lewicy Demokratycznej do 1999 roku, czyli do momentu powołania w miejsce lewicowej koalicji wyborczej jednolitej partii politycznej). Wydaje się, iż podobne fenomeny można z kolei znaleźć w Europie Środkowej, gdzie funk- cjonowały takie organizacje polityczne, jak chociażby rumuńska Konwencja Demokratyczna, bułgarskie Zjednoczone Siły Demokratyczne czy też Słowacka Koalicja Demokratyczna¹². Przykłady takich inicjatyw politycznych odnajdu- jemy także w najnowszej historii Europy Zachodniej (chociażby hiszpańska Unia Demokratycznego Centrum¹³ z przełomu lat 70. i 80. XX w. oraz włoska powojenna Chrześcijańska Demokracja). Niemniej jednak, jak wskazuje An- drzej Antoszewski, wzorce funkcjonowania takiej koalicji są zmienne i często podporządkowane doraźnym celom politycznym, co jednocześnie sprawia, że różnice ideologiczne zostają niejako spychane na drugi plan¹⁴. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest niemożność skonstruowania jednolitego, powszech- nego modelu ugrupowania o złożonej koalicyjnej budowie, o wysokim poziomie szczegółowości (szczególnie w przypadku doświadczeń środkowoeuro- pejskich), gdyż każdy przykład funkcjonowania ugrupowania koalicyjnego jest

11 K. Sobolewska-Myślik, B. Kosowska-Gąstoł, P. Borowiec, Struktury organizacyjne polskich partii politycznych, Kraków 2010, s. 20.

12 A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Toruń 2008, s. 68.

13 Szerzej na temat upadku tego ugrupowania Vide: J. Hopkin, Party Formation and the Democratic Transition in Spain. The Creation and Collapse of Union of the Democratic Centre, London–New York 1999.

14 A. Antoszewski, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej…, s. 68.