Odkryć piękno męskości i kobiecości
4. Obdarowani płodnością
Z męskością i kobiecością nierozerwalnie związana jest płodność, będąca zdol-nością do przekazywania życia. Ujawnia się ona dopiero w czasie pokwitania, na skutek przestrojenia hormonalnego organizmu. Początki tego rozwoju sięgają życia prenatalnego, kiedy kształtują się narządy, które w przyszłości będą umożliwiały spełnianie zadań prokreacyjnych. W okresie dziecięcym układ rozrodczy jest wy-łączony z funkcjonowania27.
W okresie pokwitania u chłopców uruchomiona zostaje produkcja męskich ko-mórek rozrodczych – plemników, decydujących o płodności biologicznej. Może się ona utrzymywać aż do starości, na skutek stabilnego wydzielania hormonów oraz ciągłego procesu produkcji plemników28. Plemniki do spełnienia ich podstawowej funkcji, jaką jest ich udział w poczęciu nowego życia, wymagają odpowiedniego środowiska wytworzonego w organizmie kobiety29.
Także u dziewcząt w okresie pokwitania pojawia się zdolność biologiczna do przekazywania życia. Jednak zdolność ta nie występuje w sposób ciągły, ale pojawia się w każdym cyklu owulacyjnym wtedy, gdy uwolniona zostanie komórka jajowa30. Proces ten jest kierowany przez cykliczne wydzielanie hormonów podwzgórza 25 W. Fijałkowski, Niewykorzystany dar płci, WAM, Kraków 1997, s. 27.
26 Por. tamże, s. 25-28.
27 Por. A. Błogowska, Płodność w okresie dojrzewania, w: Płodność i planowanie rodziny, red. Z. Szy-mański, Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Medycznej, Szczecin 2004, dz. cyt., s. 140.
28 Por. Z. Szymański, Płodność mężczyzny, w: Płodność i planowanie rodziny, s. 16.
29 Por. G. Rybak, Płodność – radość czy utrapienie?, Wyd. „Duc in altum”, Warszawa 2010, s. 29.
30 Komórka jajowa żyje zaledwie 24 godziny, a zdolna jest do zapłodnienia maksymalnie 12 godzin. Plemniki natomiast, w sprzyjających warunkach mogą przeżyć w organizmie kobiety od 3 do 5 dni. Okres płodny w całym cyklu kobiecym liczy zaledwie kilka dni - jest to czas, w którym może dojść do poczęcia dziecka (por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, LMM, Piaseczno 2002, s. 54).
i przysadki mózgowej31. Produkowany w sposób pulsacyjny32 i cykliczny w pod-wzgórzu hormon uwalniający gonadotropiny – gonadoliberyna (GnRH) drogą krą-żenia wrotnego przysadkowego dociera do przedniego płata przysadki mózgowej, stymulując wydzielanie hormonów gonadotropowych – folitropiny (FSH) i luto-tropiny (LH). Zmienne stężenia tych dwóch hormonów wpływają na przemiany w jajniku. FSH powoduje wzrost i rozwój dominującego pęcherzyka jajnikowego. Na początku swego rozwoju pęcherzyk ten uwalnia dwie substancje białkowe, zwiększające wydzielanie FSH w przysadce mózgowej – aktywinę A oraz TGF-beta. Wraz z dojrzewaniem pęcherzyka jajnikowego wzrasta poziom estrogenów w krwi. Pod koniec dojrzewania, dominujący pęcherzyk jajnikowy wydziela inhibinę B, która wraz z wysokimi stężeniami estrogenów hamuje wydzielanie FSH z przysadki mózgowej. Objawem kończącym wzrost pęcherzyka jajnikowego jest załamanie się w nim syntezy estrogenów i obniżenie ich poziomu w surowicy krwi. Następuje wtedy wyrzut LH, wyzwalając mechanizm owulacji, czyli uwolnienia komórki jajowej33. W okresie dojrzałości płciowej kobiety w każdym cyklu miesiączkowym do pełnej dojrzałości dochodzi zazwyczaj jeden pęcherzyk jajnikowy. Gdy osiągnie on dojrzałość, pęka, a uwolniona z niego komórka jajowa zostaje wychwycona przez strzępki jajowodu i wprowadzona do jego światła. Dojrzała komórka jajowa otoczona jest osłonką przeźroczystą, pełniącą funkcję ochronną oraz komórkami wieńca promienistego. Komórka ta zawiera 23 chromosomy, czyli zredukowaną do połowy ich liczbę, w stosunku do wszystkich innych komórek ciała ludzkiego. Jej średnica po owulacji wynosi 0,15 mm. Jest wielokrotnie większa od plemnika. Różnica wielkości jest spowodowana zawartością dużej ilości substancji odżywczych, niezbędnych do przeżycia zarodka w pierwszym tygodniu jego życia, zanim nastąpi implantacja w macicy34.
Po owulacji, czyli uwolnieniu komórki jajowej z pękniętego pęcherzyka jajni-kowego, komórki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, produkujące duże ilości progesteronu i estrogenów. Hormony te zwalniają częstotliwość pulsacyjnego 31 Por. G. Rybak, Płodność …, dz. cyt., s. 38.
32 W pierwszym tygodniu cyklu pulsy mają niską amplitudę, ale pojawiają się częściej co 60 minut, w drugim tygodniu występują co 90 minut. Po owulacji częstotliwość ich występowania obniża się do trzech godzin, natomiast wzrasta ich amplituda (por. T. Hilgers, Reproductive Anatomy and Physiology, Pope Paul VI Press, Omaha 2002, s. 36).
33 Por. Z. Szymański, Endokrynologiczne uwarunkowania płodności kobiety, w: Płodność i planowanie
rodziny, s. 47-55.
34 Por. Z. Szymański, Anatomia i fizjologia układu płciowego żeńskiego, w: Naturalne planowanie
rodziny, Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny, red. M. Troszyński,
wydzielania GnRH oraz LH, blokując wyrzut GnRH i gonadotropin, a zarazem uniemożliwiają wystąpienie dodatkowej owulacji35. Faza ciałka żółtego zaczyna się po owulacji i trwa do ostatniego dnia przed wystąpieniem kolejnej miesiączki. Jeżeli nie doszło do poczęcia dziecka, to ciałko żółte zanika po 12-16 dniach.
W czasie cyklu menstruacyjnego pod wpływem oddziaływania hormonów jaj-nikowych następują wyraźne reakcje tkanek narządów płciowych kobiety na różne stężenia tych hormonów. W okresie okołoowulacyjnym pojawia się zespół charak-terystycznych objawów, które zostały nazwane głównymi wskaźnikami płodności. Kobieta obserwując pojawienie się tych objawów łatwo może rozpoznać początek i koniec fazy płodności w swoim cyklu miesiączkowym36. Do tych objawów zalicza się zmiany konsystencji, wyglądu i odczucia śluzu szyjkowego, pojawiającego się w przedsionku pochwy, zmiany położenia, konsystencji i rozwarcia szyjki maci-cy oraz zmiany podstawowej temperatury ciała, która w maci-cyklu owulamaci-cyjnym ma przebieg dwufazowy.
4.1. Zmiany śluzu szyjkowego
Najbardziej istotnym wskaźnikiem płodności jest śluz szyjkowy. Szyjka macicy jest bardzo czuła na zmieniające się stężenia estrogenów i progesteronu, w związ-ku z tym w całym cyklu miesiączkowym wytwarza śluz szyjkowy, który różni się jakością i ilością w zależności od fazy cyklu. Śluz szyjkowy jest hydrożelem zawie-rającym 90 procent wody. Podczas stymulacji estrogenowej zawartość wody wzrasta do 96-98 procent. W różnych fazach cyklu aktywne stają się różne krypty szyjki macicy i wytwarzają śluz szyjkowy typu L, S, P i G w zróżnicowanych proporcjach, zależnie od fazy cyklu miesiączkowego i zawartości hormonów jajnikowych w krwi. Po miesiączce, przy niskim stężeniu estrogenów, dominuje gęsty i lepki śluz typu G, zamykający ujście szyjki macicy. Na ogół kobieta nie może zaobserwować jego obecności. W miarę wzrostu poziomu estrogenów w krwi pojawia się śluz typu L. Jest on obserwowany przez kobietę w przedsionku pochwy jako mętny, lepki, białawy, nierozciągliwy, dający odczucie wilgotności. Jest to tak zwany śluz gorszej jakości lub śluz typu mniej płodnego37. Następnie, wraz ze zbliżającą się owulacją, przy wysokim poziomie estrogenów następuje wydzielanie śluzu typu S i P. Jest 35 Por. tamże.
36 Por. M. Kinle, M. Szymaniak, Fazy cyklu miesiączkowego i objawy płodności w cyklu miesiączkowym, w: Rozpoznawanie płodności, red. M. Troszyński, Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Naturalnego Planowania Rodziny, Warszawa 2009, s. 60.
on wodnisty, śliski, przezroczysty, bardzo rozciągliwy. Daje odczucie śliskości, „na-oliwienia”. Śluz o takich cechach określany jest jako śluz dobrej jakości, albo śluz wysoce płodny. Około dnia owulacji jakość śluzu zaczyna się zmieniać. Traci on cechy śluzu typu bardziej płodnego i staje się nierozciągliwy, lepki, gęsty i bardziej mętny, aż wreszcie całkiem zanika38.
Pojawienie się pierwszego śluzu bez względu na jego właściwości jest oznaką rozpoczęcia się fazy dojrzewania pęcherzyka. Śluz stwarza środowisko sprzyjające plemnikom. Jest więc on naturalnym i niezbędnym elementem wspomagającym poczęcie dziecka. Obecny w drogach rodnych kobiety, zmienia kwaśne środowisko pochwy oraz odżywia plemniki, umożliwiając im przeżycie od trzech do pięciu dni. W obecności płodnego śluzu szyjkowego plemniki mogą się poruszać oraz przechodzą przez proces kapacytacji, uzdalniający je do wnikania przez osłonkę przejrzystą do komórki jajowej. Ponadto zadaniem śluzu szyjkowego jest selekcja i eliminacja uszkodzonych plemników. W przypadku braku śluzu szyjkowego lub w obecności śluzu niepłodnego plemniki giną po kilku godzinach39.
Obserwacja śluzu szyjkowego polega na określeniu przez kobietę odczucia w przedsionku pochwy oraz określeniu przy pomocy wzroku i dotyku charaktery-stycznych jego cech. Obserwacje prowadzi się w ciągu całego dnia, za każdym razem przed i po skorzystaniu z toalety, używając białego, gładkiego papieru toaletowego. Na początku cyklu, po miesiączce, w fazie przedowulacyjnej większość kobiet nie obserwuje żadnej wydzieliny w przedsionku pochwy. U niektórych zaś występuje w tym czasie stale taka sama, niezmieniająca się wydzielina i towarzyszy jej stale to samo odczucie wilgotności. Wzrastający poziom estrogenów w fazie okołoowu-lacyjnej powoduje pojawienie się śluzu szyjkowego. Początkowo ma on cechy śluzu mniej płodnego – jest mętny, lepki, kleisty, dający odczucie wilgotności. Wraz ze zbliżaniem się owulacji, a jednocześnie wzrostem poziomu estrogenów we krwi staje się rozciągliwy, przejrzysty, szklisty i daje w przedsionku pochwy odczucie naoliwienia, śliskości, mokrości. Ostatni dzień, w którym śluz ma jakąkolwiek cechę śluzu płodnego określa się jako szczyt objawu śluzu. Jego wystąpienie potwierdzają trzy kolejne dni bez pojawienia się śluzu wysoce płodnego. W fazie niepłodności poowulacyjnej u kobiet, które nie stwierdzały żadnej wydzieliny w przedsionku pochwy po miesiączce, na ogół również nie pojawia się żadna wydzielina. Z kolei
38 Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, dz. cyt., s. 73.
39 Por. K. Kosmala, H. Krzysteczko, Odpowiedzialne rodzicielstwo, Wydawnictwo „Powiernik Rodzin”, Katowice 1996, s. 167.
kobiety, u których po miesiączce nie występuje odczucie suchości, także i w fazie poowulacyjnej najczęściej obserwują i odczuwają to samo40.
Obserwacje zmian w obrazie śluzu należy zapisywać na karcie obserwacji codziennie wieczorem, przed położeniem się spać. Zanotować należy tę cechę śluzu, która świadczy o większej płodności. Zdrowa kobieta nie ma trudności z obserwacją śluzu szyjkowego. Problemy mogą być spowodowane między inny-mi zaburzeniainny-mi hormonalnyinny-mi, niewydolnością jajników, stanainny-mi zapalnyinny-mi szyjki macicy lub uszkodzeniem szyjki macicy. Obserwacje może utrudniać także stosowanie pewnych leków, na przykład wykrztuśnych oraz stosowanie środków antykoncepcyjnych41.
4.2. Zmiany szyjki macicy
Kolejnym ważnym objawem wskazującym na płodność są zmiany zachodzące w szyjce macicy. Na początku cyklu, gdy stężenie estrogenów jest niskie, szyjka macicy położona jest nisko w pochwie, w dotyku daje się odczuć twardość porów-nywalną do koniuszka nosa, natomiast jej ujście jest zamknięte. Wzrost poziomu estrogenów w krwi sprawia, że szyjka unosi się, jej koniec staje się miękki i rozwarty na szerokość koniuszka palca. Zmianom tym towarzyszy obfity śluz, nadający szyjce większą śliskość. Otwartość szyjki oraz jej wyższe położenie w czasie płodnym sprzy-jają plemnikom w ich wędrówce. Po owulacji zauważa się szybki powrót szyjki do stanu sprzed okresu płodnego. Ujście szyjki zamyka się, jej koniec staje się bardziej twardy, a położenie jest niskie. Nie obserwuje się wówczas śluzu, a jego nieobecność powoduje odczucie suchości. To zamknięcie się szyjki, a także zagęszczony śluz szyjkowy uniemożliwiają dotarcie plemników do jajowodów42.
Samobadanie szyjki macicy przeprowadza się raz dziennie, wieczorem, od na-stępnego dnia po skończonej miesiączce. Należy je przeprowadzać zawsze w tej samej pozycji: leżąc z nogami podciągniętymi do tułowia, kucając lub stojąc z jedną nogą opartą na krześle. Kobieta wprowadza jeden lub dwa palce wzdłuż tylnej ściany pochwy, dotykając szyjki macicy ocenia jej cechy charakterystyczne, a następnie zapisuje na karcie obserwacji43.
40 Por. M. Kinle, M. Szymaniak, Fazy cyklu miesiączkowego…, dz. cyt., s. 63-64; por. A. Deluga, Z. Szymański, Metodyka samoobserwacji objawów cyklu miesiączkowego, w: Płodność i planowanie
rodziny., s. 67-68.
41 Por. M. Kinle, M. Szymaniak, Fazy cyklu miesiączkowego…, dz. cyt., s. 64-65.
42 Por. J. Kippley, S. Kippley, Sztuka naturalnego planowania rodziny, dz. cyt., s. 73.
4.3. Zmiany podstawowej temperatury ciała
Trzecim podstawowym wskaźnikiem płodności jest wzrost temperatury ciała (PTC), uwarunkowany wzrostem stężenia progesteronu we krwi po owulacji. W każdym owulacyjnym cyklu miesiączkowym można wyróżnić dwie fazy tem-peratur – fazę temperatur niższych oraz fazę temperatur wyższych. Fazie niższych temperatur odpowiada faza dojrzewania pęcherzyka, czyli faza przedowulacyjna, natomiast fazie wyższych temperatur, odpowiada faza ciałka żółtego, czyli faza lutealna44.
Podstawowa temperatura ciała powinna być mierzona codziennie, tym samym termometrem, po kilkugodzinnym śnie (co najmniej 3-godzinnym), o tej samej porze – dopuszczalne są półgodzinne odchylenia. Pomiary powinny być doko-nywane w jamie ustnej pod językiem, w pochwie lub w odbycie. Po zmierzeniu należy temperaturę zapisać na karcie. Ponadto na karcie należy zaznaczyć wszelkie zakłócenia. Utrzymujący się wzrost temperatury po skoku będzie potwierdzeniem dokonanej owulacji45.
4.4. Dodatkowe objawy płodności
Oprócz omówionych trzech podstawowych objawów płodności istnieją tak zwane wskaźniki dodatkowe, czyli drugorzędne. Mogą one spełniać rolę pomocni-czą w ustaleniu popomocni-czątku i końca okresu płodności. Do najczęściej występujących dodatkowych objawów płodności należą: ból owulacyjny, plamienie okołoowula-cyjne, uczucie napięcia lub bolesności piersi, zmiany skórne, powiększenie węzłów chłonnych, uczucie napięcia w zewnętrznej okolicy pochwy, bóle pleców, zaburzenia w trawieniu lub w układzie moczowym. Mogą wystąpić również objawy natury psychicznej, takie jak wahania nastrojów, zwiększone lub zmniejszone libido46. Kiedy kobieta systematycznie i dokładnie obserwuje zmiany, jakie zachodzą w jej cyklu, odnotowuje główne i dodatkowe objawy, może bardzo precyzyjnie określić czas płodnych i niepłodnych dni w każdym cyklu.
44 Por. M. Kinle, M. Szymaniak, Fazy cyklu miesiączkowego…, dz. cyt., s. 65.
45 Por. A. Deluga, Z. Szymański, Metodyka samoobserwacji…, dz. cyt., s. 67. Wyjątek będzie stanowiło zaburzenie luteinizacji w postaci tzw. zespołu niepękniętego pęcherzyka jajnikowego – LUF. Będzie wtedy zachowana czynność ciałka żółtego mimo braku owulacji (por. M. Szczawińska, Zakłócenia
samoobserwacji oraz zaburzenia cykli miesiączkowych kobiety, w: Płodność i planowanie rodziny, s. 85).