Pojęcie odradzania się zakłada, że kiedyś w przeszłości podobne zjawisko wy-stępowało już i było oceniane pozytywnie. Obecna analiza nie ma charakteru hi-storycznego. Nie zajmuję się tymi zagadnieniami, chociaż istnieje wiele opracowań 10 E. Zierkiewicz, Czasopisma life-stylowe dla mężczyzn – (pozorna) opozycja dla prasy kobiecej, „Studia Socjologiczne”, nr 1/2008
autorów zarówno zagranicznych11, jak i polskich. Dużą siłę inspiracji posiada artykuł Agnieszki Brzezińskiej, która pisze: „Dotychczasowa historiografia, zarówno polska, jak i powszechna rozpatrywała mężczyznę głównie jako polityka, dowódcę wojsk, obywatela itp., pomijając prawie zupełnie jego rolę jako ojca w rodzinie. A przecież rola wychowawcza ojca musiała być znacząca, gdy uwzględnimy specyfikę dawnych czasów”12. Przedmiotem obecnej analizy jest to, co w naszych czasach dzieje się z dziećmi na skutek braku lub aktywnej obecności ojca w rodzinie.
Kanadyjscy naukowcy przeprowadzili badania, które potwierdziły, że zachodzi ścisły związek między zaangażowaniem ojców a rozwojem ich dzieci. „Wyniki dowodzą, że w przypadku wyłącznie dziewczynek obecność ojca w dzieciństwie zapowiada mniej problemów internalizowanych w okresie poprzedzającym dojrze-wanie. W przypadku chłopców i dziewczynek pozytywna kontrola rodzicielska ojca zapowiada wyższe wyniki IQ i mniejszą liczbę problemów uwewnętrznianych do sześciu lat później. Wyniki te w szybko rosnącej literaturze dodają twierdzenie, że ojcowie wnoszą zasadniczy wkład w aktywność poznawczą i w zachowanie swoich dzieci i potwierdzają, że politycy powinni zachęcać ojców do spędzania więcej czasu ze swoimi dziećmi (…).”13.
W tym kontekście nasuwają się pytania: na czym polega zaangażowanie ojców i kto może im w tym pomóc.
Za przykład pozytywnego zaangażowania na rzecz trafnego diagnozowania i szukania rozwiązań kryzysu ojcostwa może służyć Donald Miller. Jedną z książek poświęcił problematyce fikcji ojca i pokolenia „bezojcostwa”. Uważa on, że kiedy w rodzinie nie ma ojca, dzieci w zastępstwie tworzą sobie kolejnych fikcyjnych oj-ców w postaci idoli, które wydają się przez pewien czas pozornie doskonałe. Brak realnego ojca skazuje zatem dzieci na życie fikcją. Autor podpowiada, jak dzieci mogą podjąć się trudu przezwyciężenia braku realnego ojca14.
Z punktu widzenia potrzeb zaangażowanych ojców można wyróżnić trzy ro-dzaje badań: krytyczne, neutralne i pozytywne. Inspirowane ideologicznie badania 11 Por. J. Delumeau, D. Roche (red.), Historia ojców i ojcostwa, Warszawa 1995; J.-L. Flandrin, Historia
rodzin, Oficyna Wydawnicza Volumen LR, Warszawa 1998.
12 A. Brzezińska, Rola ojca w wychowaniu religijnym dzieci według pamiętników arystokracji i szlachty
polskiej z I poł. XIX wieku, w: Kornas-Biela D. (red.), Ojcostwo dzisiaj, wyd. Fundacja Cyryla i Metodego.
Inicjatywa Tato.net, Lublin 2014.
13 E. Pougnet, L. A. Serbin, D. M. Stack, A. E. Schwartzman, Fathers’ Influence on Children’s
Co-gnitive and Behavioural Functioning: A Longitudinal Study of Canadian Families, „Canadian Journal
of Behavioural Science” 2011, Vol. 43, No. 3, s. 181. Por. https://www.apa.org/pubs/journals/features/ cbs-43-3-173.pdf
14 Por. D. Miller, Father Fiction: Chapters for a Fatherless Generation, Publisher: Howard Books, 2011 (ISBN-13: 9781439190531).
są z reguły krytyczne wobec mężczyzn i ojców. Neutralne mogą służyć diagnozie, natomiast w mniejszym stopniu rozwiązywaniu istniejących problemów. Nasuwa się pytanie, co można rozumieć przez tzw. badania pozytywne, które nie są ideolo-giczne, a jednak ich wyniki służą pomocą dzieciom i rodzinom.
Otóż w roku 2011 przeprowadziłem takie próbne „pozytywne” badania w Lubli-nie i Kraśniku. Miały one na celu przede wszystkim weryfikację metody, która po-legała na zastosowaniu pytań pozytywnych. O ile w badaniach krytycznych pytania sprawdzały hipotezy oskarżające mężczyzn, o tyle w tych badaniach zastosowałem pytania zawierające propozycje pozytywnych przykładowych ról mężów i ojców. Zestawy takich pozytywnych propozycji miały być lustrami, w których mężczyźnie mogli się przeglądać i skonfrontować z nimi własne wybory, cele i zachowania. Największe znaczenie przywiązuję nie do wyników merytorycznych, ale do uwag ankieterów, którzy odnotowali, że respondenci (mężczyźni między 20 i 55 rokiem życia) stosunkowo często po przeczytaniu różnych pytać komentowali: „Rzeczywi-ście!”, „Nigdy o tym nie pomyślałem!” „Coś takiego!” Oznacza to, że ojcostwo nie należy do spraw przemyślanych, dyskutowanych, jasno uświadomionych. Ale ich odpowiedzi na ankietowe pytania prowadzą do ciekawych wniosków ukazujących nie tylko pewien deficyt świadomości, ale także pozytywną praktykę.
W odpowiedzi na pytanie, co stanowi podstawę udanego życia rodzinnego, respondenci tradycyjnie najczęściej wymienili miłość. Najbardziej zaskakuje mała liczba wskazań wartości propagowanych w mediach takich, jak seksapil, kariera jako wartość mająca znaczenie dla rodziny, poczucie humoru, sprawiedliwość i tolerancja. Warto natomiast zauważyć zaskakująco wysoką pozycję silnej decyzji o związku na całe życie niezależnie od przeciwności losu, ponieważ wybór ten idzie pod prąd medialnej modzie na rozwody. W sposób spontaniczny upowszechnia się wysoka ocena partnerstwa.
Tabela nr 1. Podstawa udanego życia rodzinnego
Lublin Kraśnik Razem
1 Bycie przystojnym mężczyzną i piękną kobietą 6
2 Partnerstwo 12 35 47
3 Szacunek 10 16 26
4 Pieniądze 2 14 16
5 Seksapil 0 3
6 Silna decyzja o związku na całe życie niezależnie od przeciwności losu 6 28 34
Lublin Kraśnik Razem
8 Kariera jako wartość mająca znaczenie dla rodziny 0 1 1
9 Wierność 4 14 18
10 Poczucie humoru 0 0 0
11 Wyrozumiałość 1 16 17
12 Dzieci 6 11 17
13 Cierpliwość 3 07 10
14 Wspólnota rodzinna, udział wszystkich w obowiązkach domowych odpowiednio do możliwości (wiekowych, zdrowotnych itp.): 7 11 18
15 Sprawiedliwość 0 5 5
Tolerancja 0 0 0
Własne mieszkanie 0 17 17
Źródło: Badania własne (respondenci dokonywali wyborów, którym przypisywali określoną wartość. W tabeli podano liczbę punktów określających nie tylko liczbę, ale także wartość wyborów).
Odpowiedzi na kolejne pytanie o to, jaki stosunek do dzieci mają najczęściej ci małżonkowie, których respondenci znali osobiście, dowodzą, że miłość bar-dziej jest kojarzona z małżeństwem niż z dziećmi. Tylko o czterech mężczyznach respondenci powiedzieli, że kierują się tzw. ofiarną miłością do dzieci. Można ich uznać za typ ojców w pełni aktywnych i zaangażowanych. Obok nich respondenci wymienili największą liczbę mężczyzn (32 osoby), którzy chcą wykonywać solidnie obowiązki rodzicielskie wobec minimalnej liczby dzieci. Można tych ojców nazwać połowicznie zaangażowanych. Wskazani zostali także tacy mężczyźni (13 osób), którzy faktycznie są niezaangażowani.
Tabela nr 2.
Liczba wyborów Lublin Kraśnik Ogółem
1 Starają się mieć możliwie dużą liczbę dzieci i są zdecydowani dla nich się poświęcić 1 3 4
2 Mają małą liczbę dzieci, chcą je dobrze wychować, ale mieć także swoje prywatne życie 10 22 32
3 Mają dzieci, ale stwarzają wrażenie, jakby mieli je z przypadku i nie troszczą się o nie w wystarczającym stopniu: 0 13 13
4 W ogóle nie chcą mieć dzieci, więc z góry wybrali małżeństwo bezdzietne 0 2 2
5 Brak odpowiedzi 1 12 13
Źródło: Badania własne (respondenci dokonywali tylko jednego wyboru spośród propozycji odpowiedzi).
Odpowiedzi na trzecie pytanie napawają optymizmem. Na pytanie: co ojciec powinien zapewnić dzieciom, respondenci wykazali, że poczuwają się do odpo-wiedzialności za bezpieczeństwo (81 punktów) i przygotowanie dzieci do życia.
Tabela nr 3. Najważniejsze wartości zapewniane przez ojców
Najważniejsza wartość zapewniana przez ojca: Lublin Kraśnik Razem
1 Pieniądze 1 28 29 2 Wspólny czas 11 19 30 3 Dyscyplinę 0 16 16 4 Formację duchową 0 7 7 5 Wsparcie emocjonalne 7 24 31 6 Relaks i zabawę 1 18 19 7 Bezpieczeństwo 27 54 81 8 Ognisko domowe 8 23 31 9 Przygotowanie do życia 15 40 55
10 Inne zadanie: dobry przykład 2 0 2
11 Brak odpowiedzi
Źródło: Badania własne (respondenci dokonywali wyborów, którym przypisywali określoną wartość. W tabeli podano liczbę punktów określających nie tylko liczbę, ale także wartość wyborów).
Organizacje i stowarzyszenia. Przykład Tato.net
Wiele danych wskazuje na to, że kryzys ojcostwa zaczął się w USA. Nic więc dziw-nego, że w tym właśnie kraju pojawiło się najwięcej nie tylko badań tego problemu, nie tylko publikacji z propozycjami rozwiązań, ale także organizacji i stowarzyszeń, które rozpoczęły działania praktyczne w postaci warsztatów, konsultacji, spotkań terapeutycznych. Kiedy w Europie nie było tego typu organizacji, w USA działało już kilkaset stron internetowych organizacji, które niosły pomoc zainteresowanym mężczyznom. Tytułem przykładu wymienię dwie dziesiątki stron internetowych z działu ojcostwo (fathering):
All Pro Dad!; America 4 Faithful Fathers; Center For Successful Fathering; Chri-stian Fatherhood; Dynamic Dads; Family Man; Fatherhood Initiative (U.S. Dept of HHS); Fatherhood on About.com; fatheringforum.com; Fatherville.com; For Dads!; Great Dads; Interactive Dad Magazine; Me and My Dad; National Center on Fathers and Families (NCOFF); National Family Preservation Network (NFPN); National Fatherhood Initiative (NFI); Nurturing Fatherhood: Report by U.S. Dept of HHS; Radio Dad; Watch D.O.G.S. Across America.
Dziesiątki stron internetowych funkcjonuje w takich dziecinach, jak: źródła oparte na wierze, ojcowie nowi i oczekujący na narodziny dzieci, dorastający nastolatkowie, dziadkowie, wychowanie córek, wychowanie synów, rady i wydarzenia dotyczące re-lacji: ojciec–dziecko, praca i rodzina, edukacja, ojczym i rodziny, ojcowie w domu „na pełnym etacie”, samotni ojcowie, ojcowie „na odległość”, prawa ojców, dzieci specjalnej troski, bezpieczeństwo, zapobieganie, media i kultura młodzieżowa, bliźnięta, adopcja, mentoring, inne sytuacje specyficzne, grupy wg lokalizacji, międzynarodowe strony internetowe, dotyczące ojcostwa, rodzicielstwo – ogólnie, strony dotyczące działalności i rekreacji rodzinnej, małżeństwo, matki, prawna obrona dzieci. Setki stron interneto-wych zaangażowanych w pomoc świadczoną mężczyznom w ich dążeniu do aktyw-nego ojcostwa ukazuje wielki potencjał USA, który nie jest szerzej w Polsce znany. Także w Polsce istnieją coraz liczniejsze organizacje działające na rzecz mężczyzn. Ograniczę się do przykładu Tato.net. Inicjatywa ta zrodziła się jako jedna z pierw-szych w Europie. Jej przedstawiciele nawiązali bliską współpracę z amerykańskim Narodowym Centrum Ojcostwa (ang. National Center for Fathering).
Tato.net ma wyjątkowy charakter dlatego, że główna aktywność tego środowiska wyraża się nie w poszukiwaniach teoretycznych, ale w warsztatach. Mężczyźni sami poszukują i budzą w sobie świadomość ojcostwa i rozwijają się w duchu efektywnego ojcostwa. Dlatego wypracowują nie ogólne koncepcje, ale praktyczne rady i zasady działania. Jedną z nich jest 7 zasad aktywnego ojcostwa Kena Canfielda (National Center for Fathering). Uważa on, że ojcostwa trzeba się uczyć przez naśladowanie określonych wzorów. Wyróżnia siedem sekretów efektywnego ojca15:
1. Zaangażowanie (przyznawanie się do swoich dzieci, bycie ojcem dla swojego dziecka, zobowiązanie i zaangażowanie jako wyzwanie na co dzień, profesjo-nalizacja swojego ojcostwa, pewność siebie wynikająca z godności ojcowskiego powołania, sprawdzanie swojego oddania).
2. Poznawanie dziecka (wiedza praktyczna, umiejętność zaspokajania potrzeb specyficznych, radość i duma).
3. Stałość (ojciec konsekwentny, konsekwencja i czas, podbijanie świata z tatą, punkty odniesienia, sposoby na poprawę cnoty konsekwencji).
4. Bezpieczeństwo i troska (umiejętność reagowania w chwilach kryzysu, „tak robi mój tata”, dach nad głową, utrzymanie rodziny w czasach trudności ekonomicznych). 5. Miłość do matki dzieci (najlepszy z celów, tworzenie zespołu).
6. Aktywne słuchanie (znajdowanie właściwej metody), słuchanie wybiórcze, wyciszanie hałasu.
15 Por. K. Canfield, Siedem sekretów efektywnych ojców, Wyd. Fundacja Cyryla i Metodego Inicjatywa Tato.net, Lublin 2013.
7. Wyposażenie duchowe (duchowa niedoskonałość, w domu najlepiej, brakujące ogniwo duchowego łańcucha, formowanie samego siebie jako warunek formo-wania dzieci).
Canfield dodaje, że istnieje także ósmy sekret, który dla każdego ojca pozostanie zawsze sekretem. Polega bowiem na otwartości na to, co stanie się w efekcie siedmiu sekretów, czyli na otwartości na nieznane.
Tato.net przyjęło 7 sekretów Canfielda za punkt wyjścia i podstawę swej dzia-łalności. Oprócz tego posługuje się listą 10 zasad, czyli swoistym dekalogiem efek-tywnego ojca. Wykorzystuje w nim częściowo zasady Canfielda:
1. Okazuj szacunek matce swoich dzieci; 2. Daj dzieciom swój czas;
3. Zapracuj na autorytet; 4. Wymagaj z miłości; 5. Bądź wzorem; 6. Bądź nauczycielem;
7. Dbaj o wspólne, rodzinne posiłki; 8. Czytaj dzieciom;
9. Okazuj uczucia;
10. Rola ojca nigdy się nie kończy.
Takie praktyczne podejścia zdaje się dominować w polskiej literaturze poświę-conej mężczyznom. Przykładem może być Jacek Pulikowski, według którego: „do poważnie potraktowanego, odpowiedzialnego ojcostwa należą:
– wybór żony – matki dla swych dzieci i troska o stały jej rozwój, – stworzenie warunków do przyjęcia dziecka (założenie rodziny), – zaplanowanie poczęcia,
– udział w poczęciu,
– towarzyszenie w rozwoju dziecka do porodu, – udział w porodzie,
– udział w wychowaniu dzieci, – uczenie ich rozumienia świata,
– wprowadzenie dzieci w świat dorosłych,
– wprowadzanie w domu zasad dających poczucie bezpieczeństwa i – stabilności,
– przewodzenie rodzinie aż do wyjścia dziecka domu”16.
Na zakończenie należy podkreślić, że chociaż kryzys ojcostwa jest głęboki, większy na Zachodzie, mniejszy w Polsce, to jednak zwyciężyć powinien optymizm. Już obecnie działają bowiem liczne, a przede wszystkim praktyczne, inicjatywy na rzecz odrodzenia aktywnego i odpowiedzialnego ojcostwa. A zainteresowanie tą tematyką ma tendencję wzrostową, a nawet modną.
Bibliografia
Augustyn J., Ojcostwo. Aspekty pedagogiczne i duchowe, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011.
Badinter E., Tożsamość mężczyzny, Wydawnictwo WAB, Warszawa 1993. Bielat A., Ojcostwo po komunizmie, „Więź” 6/1996, s. 5-9.
Canfield K., Siedem sekretów efektywnych ojców, Wyd. Fundacja Cyryla i Metodego Inicjatywa Tato.net, Lublin 2013.
Delimeau J., Roche D. (red.), Historia ojców i ojcostwa, Warszawa 1995.
Kiley D., Syndrom Piotrusia Pana. O nigdy nie dojrzewających mężczyznach, Jacek Santorski & Co. Wyd. System, Warszawa 1993.
Kornas-Biela D. (red.), Ojcostwo dzisiaj, wyd. Fundacja Cyryla i Metodego. Inic-jatywa Tato.net, Lublin 2014.
Lewańska B., Wizerunek współczesnego męża i ojca, „W drodze” 9/1977. s. 93-98. Miller D., Father Fiction: Chapters for a Fatherless Generation, Publisher: Howard
Books, 2011 (ISBN-13: 9781439190531)
Pulikowski J., Warto być ojcem. Najważniejsza kariera mężczyzny, Poznań 2002. Rise C., Ojciec. Niezgoda na nieobecność, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2005.