Obraz Republiki Białoruś w świetle wywiadów jakościowych z liderami społeczności

Celem niniejszego podrozdziału jest przybliżenie obrazu Republiki Białoruś, jaki wyłania się z analizy wywiadów jakościowych z liderami społeczności lokalnych. Wśród liderów znalazły się m.in. osoby narodowości białoruskiej, co traktuję jako wartość dodaną badania.

Lokalni liderzy opinii zostali zapytani podczas pierwszego z pytań o skojarzenia, jakie budzi w nich Republika Białoruś. W większości odpowiedzi skojarzenia, jakie badani wymieniali, można zakwalifikować jako skojarzenia nacechowane pozytywne oraz neutralne.

313

Wywiad numer 5, lider duchowy, powiat białostocki 314 Wywiad numer 7, lider polityczny, powiat bielski

184

Przez wszystkich liderów narodowości białoruskiej (25% wszystkich badanych) Białoruś była kojarzona przede wszystkim z duchową ojczyzną, krajem biskim sercu, z którym czują się przede wszystkim związani emocjonalnie.

Prawie połowie badanych (45%) Republika Białoruś kojarzy się z terenami, z których pochodzą ich przodkowie: „ (…) moi dziadkowie i mój ojciec urodzili się na terenach dzisiejszej Białorusi. Kiedy oni się rodzili – była to Polska, kiedy ja się rodziłam – była to już Białoruś315”. Badani argumentowali, że w wyniku zawirowań historycznych losy ich rodzin związane są także z terenami obecnej Białorusi.

20% liderów z hasłem Białoruś utożsamiało sąsiednie państwo, znajdujące się w środkowej Europie, rządzone przez prezydenta Łukaszenkę, z kulturą białoruską, w tym także kulturą mniejszości białoruskiej zamieszkującej na terenie województwa podlaskiego oraz z krajem atrakcyjnym pod względem turystycznym.

15% badanych w swoich skojarzeniach wskazało na Grodno należące kiedyś do terytorium Polski, Polaków na Grodzieńszczyźnie oraz Kresami Wschodnimi. Badani Ci zadeklarowali narodowość polską oraz wyznanie katolickie. Dodatkowo są to liderzy religijni wyznania rzymskokatolickiego.

10% badanych liderów uznało, że państwo białoruskie to sztuczny twór powstały dzięki układowi o utworzeniu Związku Radzieckiego, a Białorusini to jedynie grupa osób, często powiązana więzami rodzinnymi, zamieszkująca teren województwa podlaskiego oraz samych siebie nazywająca Białorusinami. Liderzy Ci zadeklarowali narodowość polską oraz wyznanie katolickie. Liderzy Ci sympatyzują oraz są związani z organizacjami narodowymi działającymi na terenie województwa podlaskiego.

Liderzy wymieniali także takie skojarzenia jak: tanie paliwo białoruskie, biedę panującą na wsiach oraz wspólną historię polsko-białoruską w ramach Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Jednym z ważnych źródeł poznania sąsiada są wyjazdy i pobyt w sąsiednim kraju. To wówczas można poznać specyfikę kulturową danego kraju, wtedy też dochodzi do bezpośrednich kontaktów z sąsiednim narodem na największą skalę. Wrażenia i odczucia z takich wyjazdów bezpośrednio wpływają na obraz sąsiedniego państwa i jego mieszkańców.

Badani zapytani podczas wywiadu o wrażenia i obserwacje, jakie wynieśli z pobytu w Białorusi, wskazywali głównie (50% badanych) na panujący w miastach ład i porządek, jakiego nie da się zauważyć w miastach zachodniej Europy oraz bardzo dobre drogi:

185

„(…)bardzo podobał mi się panujący tam ład i porządek, czystość na ulicach, dobre drogi oraz brak przestępstw. Zdaję sobie sprawę z tego, że ktoś to twardą ręką trzyma i po prostu tego pilnuje. Policjantów i służb porządkowych widać dużo na ulicach. Przez Polaków jest odczuwane jako działania państwa policyjnego, jednak Białorusini nie widzą w tym nic złego i czują się z tym bezpiecznie316”, „Bardzo podoba mi się estetyka białoruska, czystość miast i przestrzeni miejskiej. W miastach nie funkcjonują bilbordy i aż tak duża ilość reklam, jak w Polsce. Co jest uderzające to brak w dużych miastach graffiti na murach317”.

Liderzy narodowości białoruskiej zwracali uwagę także na fakt braku języka białoruskiego w przestrzeni publicznej i posługiwanie się przez Białorusinów językiem rosyjskim oraz na marność polityki białoruskiej i związane z tym trudności z załatwianiem formalności: „Jak chcę zaprosić studentów do nas to trwa to dwa lub trzy miesiące. Rektor czy dziekan nie podejmie decyzji, jeśli ministerstwo nie wyrazi zgody. W Polsce jest to znacznie prostsze i bardziej klarowne³¹⁸”.

Badani, którym Białoruś kojarzyła się głównie z Kresami Wschodnimi, Grodzieńszczyzną oraz Polakami mieszkającymi w Białorusi wynieśli głównie negatywne wrażenia z pobytu w sąsiednim kraju (15%). Wrażenia te dotyczyły przede wszystkim biedy panującej na wsiach białoruskich: „Odwiedziłem Grodzieńszczyznę jakieś 10 lat temu z wizytą pielgrzymkową. (…) Domy wyglądały obskurnie, bez podstawowych środków, toalet itd., ale mimo to oni chętnie nas przyjmowali. Te same informacje przekazują dzisiaj parafianie, którzy idą na pielgrzymkę do Wilna przez Białoruś319”. Liderzy Ci także porównują Białoruś do Polski z okresu PRL-u: „Ludzie tam żyją tak jak u nas za czasów realnego socjalizmu, po prostu się przystosowali, muszą jakoś żyć320”.

Elementy obrazu Białorusi wyłaniające się z skojarzeń i wrażeń opisanych przez liderów odnoszą się głównie do przestrzeni publicznej Białorusi- wyglądu miast i wsi oraz do kwestii społeczno-kulturowych takich jak pochodzenie rodzinne, duchowa ojczyzna czy źródło kultury białoruskiej. Skojarzenia rodzinne stanowią pozytywną część obrazu białoruskiego. Odpowiedzi badanych zawierają także ekonomiczne elementy obrazu sąsiedniego państwa – czyste i zadbane miasta oraz biedna i zacofana wieś. W porównaniu do wyników badania ilościowego przeprowadzonego wśród mieszkańców wschodnich powiatów

316

Wywiad numer 11, lider społeczno-kulturalny, powiat białostocki 317 Wywiad numer 9, lider społeczno-kulturalny, powiat bielski 318 Wywiad numer 6, lider społeczno- kulturalny, powiat bielski 319

Wywiad numer 4, lider religijny, miasto Białystok 320 Wywiad numer 18, lider religijny, powiat sokólski

186

województwa podlaskiego, widoczny jest marginalny udział w obrazie Białorusi elementów politycznych i geograficzno-terytorialnych.

Liderzy opinii poproszeni zostali w ramach uzupełnienia elementów ekonomicznych obrazu Białorusi o ocenę tego państwa pod względem atrakcyjności gospodarczej dla polskich inwestorów. Ponad połowa (60%) uznało, że pod kątem procedur, obowiązującego tam prawa, podatków oraz uzależnienia gospodarki od państwa nie jest to kraj atrakcyjny dla polskich inwestorów. Jeden z liderów politycznych zapytany o szanse inwestycji w Białorusi, komentuje je słowami: „Nieprzewidywalność białoruskich służb podatkowych i centralnych sprawia, że jest to kraj niebezpieczny. Nikomu absolutnie nie doradziłbym inwestowania pieniędzy na Białorusi. Możliwe, że czas jest dobry, ale władza nie321”.

Liderzy wymieniali także mentalność sowiecką oraz obyczaje białoruskie jako bariery dla polskich biznesmenów. Dodatkowo liderzy mówili o różnicach w rozwoju i mentalności mieszkańców między miastem, a wsią białoruską, które mogą być problemem w rozwoju biznesu.

W ocenie 40% badanych liderów wschodni sąsiad Polski to kraj posiadający potencjał inwestycyjny. Badani przywoływali przypadki swoich znajomych, którzy chcąc wejść na rynek wschodni, m.in. do Rosji czy Kazachstanu, zakładali firmy bądź filie firm w Białorusi. Bliskość tego kraju oraz wielkość była także argumentem za tym, że jest to dobry dla Polaków rynek zbytu towarów. Badani zwracali także uwagę na fakt silnie działającego w Białorusi przemysłu maszynowego: „Białoruski przemysł maszynowy świadczy o tym, że tam myśl technologiczna ciągle się rozwija i nie ma się czego bać. (…) Białoruski pracownik może być też atrakcyjny jako dobrze wykształcona tania siła robocza322”.

Istnieje zależność między oceną gospodarki białoruskiej, a deklarowanym wyznaniem, narodowością oraz działalnością prowadzoną przez liderów. Negatywną ocenę atrakcyjności gospodarczej Białorusi przedstawiali głównie liderzy narodowości polskiej, wyznania katolickiego oraz działający w sferze politycznej. Opinie potwierdzające atrakcyjność gospodarki białoruskiej oraz jej potencjał wyrażali głównie liderzy społeczno-kulturowi oraz religijni. Brak zależności miedzy zamieszkaniem badanego na terenie wybranego powiatu, a deklarowanymi opiniami.

Mimo braku wysuwających się na pierwszy plan w odpowiedziach liderów elementów politycznych obrazu Białorusi, ich znaczenie dla ogólnego obrazu potwierdzają badania

321

Wywiad numer 2, lider polityczny, miasto Białystok 322 Wywiad numer 5, lider religijny, powiat białostocki

187

ilościowe. Płaszczyzna historyczno-polityczna niejednokrotnie stanowi podłoże dla wzajemnych stosunków nie tylko politycznych, ale także ogólnoludzkich i międzygrupowych.

Z uwagi na fakt, że Republika Białoruś jest państwem od ponad dwudziestu lat rządzonym przez prezydenta Aleksandra Łukaszenkę, a podejmowane przez niego działania przyczyniają się do oceny państwa białoruskiego przez Polaków, badani liderzy zostali poproszeni o ocenę polityki Aleksandra Łukaszenki.

45% badanych politykę obecnego prezydenta Białorusi oceniło jednoznacznie negatywnie. Wśród negatywnych opinii powtarzają się takie sformułowania jak : „nieudolny przywódca”, „autorytarny reżim” czy „niedemokratyczny kraj”.

Krytyka białoruskiego prezydenta dotyczyła przede wszystkim braku wsparcia dla języka i kultury białoruskiej oraz braku demokracji. Jeden z liderów społeczno-kulturalnych politykę prezydenta Łukaszenki komentuje słowami: „(…) Jeśli chodzi o prześladowania ludzi, to taka polityka nie może istnieć, nie ma na to mojej zgody. Jest to dla mnie autorytarny reżim, a jego polityka narodowościowa prowadzi do zguby narodu białoruskiego i z tego względu jest to dla mnie polityk nieakceptowany. Dla narodu białoruskiego i Białorusi jego rządy są czasem ogromnej straty i porażki323”.

55% badanych uznało, iż jest to przede wszystkim polityk skuteczny, ponieważ przez ponad 20 lat udało mu się utrzymać na stanowisku jednocześnie realizując swoje interesy. Liderzy opinii, którzy udzielili takich odpowiedzi dodawali także (20% badanych), że Aleksander Łukaszenka podejmuje trudne decyzje będąc w rozdarciu pomiędzy wschodem a zachodem. Przy okazji tych opinii liderzy komentują także wpływ Rosji na państwo białoruskie: „Według mnie Białoruś to po części Republika Putina. (…) Łukaszenka jest uzależniony od gazu i ropy z Rosji i tak naprawdę on strasznie lawiruje, żeby był spokój, żeby być samodzielnym krajem i żeby Putin nie wszedł i nie zrobił aneksji jak na Krymie324”.

Liderzy opinii komentując kunszt polityczny prezydenta Białorusi dodawali także, że bardzo często jest on oceniany z perspektywy demokracji europejskiej, podejście to nie jest do końca trafne: „Z naszej perspektywy wolelibyśmy, by na Białorusi była demokracja na kształt europejski. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że sowietyzacja Białorusi zmieniła mentalność mieszkańców, a im bardziej na wschód tym silniejszą ręką trzeba rządzić. (…) Łukaszenka nie robi nic innego niż politycy w Europie- chce utrzymać się na stanowisku. Politycy europejscy robią to jedynie bardziej subtelnie i bez środków przymusu325”. Liderzy

323 Wywiad numer 1, lider społeczno-kulturalny, miasto Białystok 324

Wywiad numer 6, lider społeczno-polityczny, powiat bielski 325 Wywiad numer 8, lider społeczno-kulturalny, powiat białostocki

188

przy okazji oceny skuteczności polityki Łukaszenki negatywnie oceniali także stosowane przez niego sankcje oraz środki przymusu za brak poprawności politycznej.

Badani poproszeni zostali o odpowiedź na pytanie: „Czy Pani/Pana zdaniem możliwe są partnerskie stosunki polityczne między Polską a Białorusią ?”. 60% badanych liderów uznało, że poprawne stosunki polityczne między sąsiadami są możliwe i powinniśmy do nich dążyć. Uznali oni także, że na ten moment między Polską a Białorusią nie ma poprawnych stosunków politycznych, a władze obu krajów podchodzą do siebie z dystansem. Liderzy jako element niezbędny do takiej współpracy wymieniają przede wszystkim chęci i dobrą wolę ze strony państwa białoruskiego, przywołując m.in. temat małego ruchu granicznego, który został uzgodniony i ratyfikowany w 2010, a który to od strony formalnej nadal jest blokowany przez władze białoruskie.

Badani podkreślają, że partnerskie stosunki polityczne między Polską a Białorusią są niezbędne by wyeliminować wzajemne stereotypy, a we wzajemnych relacjach ważną do odegrania rolę ma ludność prawosławna zamieszkująca na terenie województwa podlaskiego i identyfikująca się z białoruskością. Liderzy zwracają także uwagę na paradoks w stosunkach z Białorusią, z którą Polska właściwie nie posiada żadnych zatargów historycznych, a mimo to trudno zbudować nam jakikolwiek model współpracy. Jeden z liderów przyczyn takiej sytuacji upatruje m.in. w umiejscowieniu obu państw w dwóch różnych blokach politycznych: „Przeszkodą w dzisiejszych relacjach jest umiejscowienie Polski i Białorusi w dwóch różnych blokach politycznych i systemowych. Polska jako członek Unii Europejskiej i Białoruś jako członek wspólnot handlowych i mentalnych związanych tylko i wyłącznie ze Wschodem, a głównie z Rosją. Napięcia miedzy krajami są głównie na tej linii. Do tego dochodzi stosunek państw zachodnioeuropejskich do polityki społecznej Łukaszenki. Z tego powodu Polacy wysyłają obserwatorów na wybory i grożą Białorusi mówiąc <<my z wami nie będziemy rozmawiać, bo wy fałszujecie wybory>>326”.

40% badanych uznaje, że partnerskie stosunki polityczne z władzami białoruskimi nie są możliwe z powodu prowadzonej przez prezydenta Łukaszenkę polityki oraz bliskiej współpracy z Rosją. Lider społeczno-kulturalny z terenu miasta Białystok możliwość partnerskich stosunków politycznych z Białorusią komentuje słowami: „(…) występuje niekompatybilność dwóch systemów: systemu demokratycznego oraz systemu autorytarnego. Te dwa systemy są ze sobą w sprzeczności, pasują do siebie jak pięść do nosa327”. Zdaniem badanych obecna władza w Białorusi uniemożliwia współpracę na zasadach partnerskich i

326

Wywiad numer 9, lider społeczno-kulturalny, powiat bielski 327 Wywiad numer 1, lider społeczno-kulturalny, miasto Białystok

189

dopóki władza się nie zmieni, taka współpraca nie jest i nie będzie możliwa. Liderzy podkreślają też, że ścisła współpraca z Rosją jest dodatkowym czynnikiem blokującym dobre relacje pomiędzy Polską a Białorusią.

Liderzy oceniający negatywnie szanse współpracy politycznej z Białorusią to w większości osoby zamieszkujące miasto Białystok oraz powiat sokólski. Brak zależności między opinią dotyczącą współpracy politycznej z Białorusią a kategorią do której dany lider został zakwalifikowany.

7.3. Obraz Białorusinów w świetle wywiadów jakościowych z liderami społeczności