5. Obraz Republiki Białoruś w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa
5.6 Podsumowanie
Bezpośrednie sąsiedztwo, wspólna historia i zintensyfikowane kontakty handlowe ze strony Białorusinów w ostatnich latach mogłyby sugerować, że mieszkańcy wschodniej części województwa podlaskiego powinni mieć wyrobiony obraz Republiki Białoruś. W rzeczy-wistości najmniejsze problemy z przywołaniem jakichkolwiek skojarzeń i obrazów Republiki Białoruś miały osoby po 40 roku życia. Ich wypowiedzi były także bardziej szczegółowe, aniżeli młodszych respondentów.
Współczesna Białoruś przez badanych widziana jest jako kraj „niedookreślony”, postrzegana przez pryzmat zderzenia ze sobą symboliki i systemu Łukaszenki oraz idei Białorusi jako wielokulturowego dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego, alternatywnej wobec obecnego systemu, promowanej przez opozycyjnych polityków, działaczy i aktywistów.
Głównym źródłem wiedzy o Republice Białoruś i jej mieszkańcach są dla miesz-kańców przygranicznych powiatów informacje przekazywane przez mass media. Drugim najważniejszym źródłem informacji są bezpośrednie kontakty z Białorusinami. Są to kontakty z Białorusinami odwiedzającymi województwo podlaskie oraz kontakty związane z wizytami w Białorusi. Pomimo pewnych formalnych ograniczeń w postaci wiz uprawniających do pobytu na terenie Białorusi, 40% badanych zadeklarowało, że co najmniej raz odwiedziło ten kraj. Białoruś odwiedzały najczęściej osoby powyżej 40 roku życia.
Najbardziej wykrystalizowanym, wyraźnym i praktycznie jednoznacznym elementem obrazu Republiki Białoruś wśród mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego jest sposób funkcjonowania państwa białoruskiego jako instytucji. Państwo białoruskie najczęściej kojarzone jest z osobą Aleksandra Łukaszenki i prowadzoną przez niego polityką. Jest on jednym z najsilniejszych elementów obrazu Białorusi.
Społeczno-polityczny obraz Republiki Białoruś ukształtował się w dużej mierze pod wpływem wydarzeń politycznych, od czasu objęcia przez Aleksandra Łukaszenkę urzędu prezydenta Białorusi w 1994 roku. Polityka białoruska przy okazji wyborów prezydenckich i parlamentarnych oraz manifestacji i protestów opozycji białoruskiej wzbudza zainteresowanie mediów polskich, które swoim przekazem skutecznie kreują wizerunek Białorusi jako państwa rządzonego przez dyktatora, który swoje decyzje uzależnia od Rosji, a obywateli traktuje przedmiotowo. Jest to wizerunek państwa niedemokratycznego, gdzie brak jest swobód obywatelskich. Wizerunek ten jest doskonale widoczny w wypowiedziach
136
respondentów, którzy do opisu rzeczywistości społeczno-politycznej Białorusi wykorzystują często wykorzystywane w mass mediach skróty myślowe.
Gospodarczy obraz Republiki Białoruś w dużej mierze ukształtowany został przez wydarzenia historyczne. Obraz Białorusi w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego to obraz zacofanego, biednego, nieuprzemysłowionego kraju na wschodzie Europy. Obraz ten wynika po części ze stereotypowego postrzegania szeroko pojmowanego Wschodu jako biednego. Z perspektywy respondentów gospodarka białoruska nie dorównuje swoim poziomem gospodarce polskiej.
Stereotyp biednej Białorusi umacniały dodatkowo przekazy medialne o środkach z przemytu alkoholu i papierosów jako jedynych źródłach dochodów biednych Białorusinów. W ciągu ostatnich kilku lat liczne przyjazdy Białorusinów do Białegostoku i okolic w celu zakupu towarów w miejscowych galeriach handlowych i supermarketach wpływają modyfikująco na ten obraz, jednak zmiany dokonują się bardzo powoli. Poprzez specyficzne w ostatnich latach kontakty handlowe i „turystykę zakupową” sąsiadów zza wschodniej granicy powstają nowe elementy obrazu Republiki Białoruś i Białorusinów.
Obraz Białorusi, jaki rysuje się na podstawie analizy skojarzeń respondentów z tym krajem, ma przede wszystkim cechy negatywne. Białoruś kojarzy się najczęściej z polityką Aleksandra Łukaszenki. Respondenci zwracają uwagę na brak swobód demokratycznych, represje, niejasne prawo, brak poczucia bezpieczeństwa obywateli, eliminowanie opozycji przez zamykanie ich w więzieniach. Jednocześnie badani zwracają uwagę na bliskość kulturową i mentalną Białorusi i Białorusinów względem Polski.
Zdaniem badanych Białoruś jest krajem, gdzie procesy demokratyzacji są na bardzo niskim poziomie. Badani określają białoruski ustrój jako: pozorna demokracja, reżim, dyktatura, totalitaryzm czy państwo policyjne. Ocena i charakterystyka ustroju białoruskiego przez badanych nie opiera się jednak na analizie problemu, lecz na subiektywnym stosunku do prezydenta Łukaszenki ukształtowanym w znacznej mierze dzięki przekazom medialnym. Zaznacza się m.in. wyraźna zbieżność obrazu polityki białoruskiej z wizerunkiem Białorusi prezentowanym w podlaskiej prasie lokalnej na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat.
Kształtowanie się i funkcjonowanie ustroju politycznego w Białorusi jest na tyle unikalne, że można go rozpatrywać za pomocą dowolnej koncepcji systemu władzy – od demokratycznego do totalitarnego. Bez względu na represje wobec opozycji i państwową kontrolę życia publicznego, ustrój białoruski dopuszcza istnienie opozycji. Aleksander Łukaszenka skoncentrował w swoich rękach pełnomocnictwa władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Zgodnie z nowelizacją ustawy zasadniczej z 1996 roku
137
prezydent jest jedynie głową państwa. W rzeczywistości wydawane przez prezydenta dekrety mają moc ustawy. W Republice Białoruś występuje pluralizm socjalny i ekonomiczny, jednak w rzeczywistości w jego podmioty może ingerować państwo.
Nieodłącznym elementem obrazu Republiki Białoruś jest ścisła współpraca z Rosją. Badani zwracają uwagę na fakt, że u podstaw białoruskiego ustroju politycznego leży radziecka tradycja, której naturalną kontynuacją jest obecna forma państwa białoruskiego. Prezydent białoruski w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego swoje decyzje podporządkowuje i uzależnia od Federacji Rosyjskiej na czele z Władimirem Putinem. Białoruś widziana oczami mieszkańców badanych terenów to kraj niesamodzielny, którego gospodarka uzależniona jest od Rosji.
Niezależnie od napięć we wzajemnych relacjach Rosja regularnie inwestuje w Białoruś, która odgrywa w polityce rosyjskiej oraz tranzycie rosyjskich surowców i towarów. Białoruś od rozpadu ZSRR odgrywa istotną rolę w integracji na obszarze postradzieckim. Jako jedyne spośród państw WNP uczestniczy we wszystkich inicjatywach integracyjnych Rosji.
W poszukiwaniu kontekstu dla współczesnego obrazu Republiki Białoruś w oczach mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego warto sięgnąć do historii polsko- białoruskiej. Pomiędzy Polską a Białorusią w przeszłości nie było krwawych konfliktów wojennych na dużą skalę, więc jedyne skojarzenia historyczne, jakie przewijają się w odpowiedziach badanych, to odwoływanie się do pojęcia „Kresów Wschodnich” jako historycznie polskich ziem. Obraz „Kresów” wśród badanych jest odzwierciedleniem literackiej wizji tego obszaru jako krainy pięknych krajobrazów, zielonych terenów oraz żyjącej tam ludności polskiej.
Białoruś jest jednym z większych skupisk Polaków poza granicami kraju. Według danych z Narodowego Spisu Ludności z 2009 roku ludność polska liczy tam około 295 tysięcy mieszkańców. Ważną rolę w życiu mniejszości polskiej odgrywają organizacje polonijne. Największą z nich jest Związek Polaków na Białorusi, powstały w 1990 roku. Mniejszość polska w Białorusi jako jeden z elementów współtworzących społeczny obraz tego kraju kojarzona jest przez badanych głównie w związku z powstaniem Związku Polaków na Białorusi kierowanego w tamtym czasie przez Andżelikę Borys, a nieuznawanego przez władze białoruskie. W świadomości badanych Białoruś jest krajem, który stosuje represje wobec mniejszości polskiej zamieszkującej tam od zawsze. Represje wobec ZPB przedstawiane są jako oznaka autorytaryzmu białoruskiego.
138
39% respondentów przywoływało skojarzenia neutralne, nie naładowane emocjami. Białoruś w oczach mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego kojarzona jest na zasadzie skojarzeń administracyjno-geograficznych z wschodnim sąsiadem Polski. Respondenci doprecyzowując kraj ten dodatkowo umiejscawiają „na wschodzie Europy”.
Choć w głównych skojarzeniach badanych z Białorusią dominują elementy negatywne, w obrazie Republiki Białoruś widoczne są także elementy pozytywne. Do pozytywnych skojarzeń z tym krajem należą „dobre drogi, czyste ulice miast, porządek, tanie papierosy oraz alkohol a także piękne krajobrazy”. Osoby, które choć raz odwiedziły Białoruś, wymieniają więcej skojarzeń pozytywnych związanych z tym krajem, aniżeli osoby, które w Białorusi nie były nigdy.
Poza skojarzeniami o charakterze społeczno-politycznym, gospodarczym oraz umiejscawianiem Białorusi administracyjne i geograficznie względem Polski, pozostałe wypowiedzi respondentów były rozdrobnione i dotyczyły najrozmaitszych sfer i dziedzin, przykładowo: krajobrazy (6%), skojarzenia historyczne (5%), folklor białoruski, wieś (5%), prawosławie (5%).
Badani zupełnie pomijają skojarzenia turystyczne i kulturalne. W wypowiedziach respondentów brak skojarzeń z zabytkami charakterystycznymi dla Białorusi oraz z postaciami czy wydarzeniami kulturalnymi, muzycznymi z tego kraju. Zaledwie dwoje respondentów zwraca uwagę na odbywającą się rokrocznie, nieprzerwanie od 1990 roku, na terenie powiatu białostockiego imprezę muzyczną „Festiwal Młodej Białorusi Basowiszcza”. Brak tego typu informacji świadczy o tym, jak mało mieszkańcy przygranicznych powiatów wiedzą o kulturze sąsiedniego kraju.
Analogicznie sytuacja wygląda w przypadku skojarzeń z ważnymi postaciami białoruskimi. Co drugi badany wymienia obecnego prezydenta Aleksandra Łukaszenkę (58%), ponadto zaledwie kilku respondentów (1%) wskazuje także na klasyka literatury białoruskiej Janka Kupałę.
Republika Białoruś ze względu na więzi kulturowe, etniczne i geograficzne powinna być mieszkańcom badanych powiatów krajem dobrze znanym. Brak możliwości łatwych kontaktów mieszkańców przygranicznych powiatów z Białorusinami spowodowanych m.in. przez ograniczenia wizowe, kształt politycznych stosunków polsko-białoruskich oraz negatywny obraz państwa białoruskiego w mass mediach i świadomości samych badanych, nie sprzyjają chęci poznania bliżej sąsiedniego kraju i jego mieszkańców. Poziom ogólnej wiedzy o Białorusi pozostaje wciąż na dość niskim poziomie, szczególnie wśród osób młodych, które nigdy nie odwiedziły tego kraju.
139
Mieszkańcy przygranicznych powiatów, którzy nie odwiedzili nigdy Białorusi, swoją wiedzę opierają głównie na przekazach medialnych, w swoich wypowiedziach nierzadko używając sformułowań powtarzanych lub tworzonych przez media przy okazji komentowania wydarzeń, najczęściej o charakterze politycznym, w Białorusi.
Porównując obraz państwa białoruskiego funkcjonujący w prasie lokalnej z obrazem w świadomości mieszkańców przygranicznych powiatów łatwo zauważyć, iż jest on spójny w samej treści, jednak respondenci są łagodniejsi w swoich ocenach i nie używają aż tak często, jak w przypadku autorów publikacji prasowych, sformułowań z dużym ładunkiem emocjonalnym.
Ze względu na duży udział stereotypów białoruskich oraz materiałów środków masowego przekazu w całościowym obrazie Republiki Białoruś, można uznać, iż jest to obraz uproszczony. Wizerunek prasowy Białorusi często bywa również uproszczony i niekompletny, co może wynikać z niemożliwości przedstawienia wszystkich faktów ze względu na ograniczoną ilość miejsca, korzystanie z tych samych informacji, korespondentów zagranicznych lub po prostu z profilu danego czasopisma.
Obraz Republiki Białoruś jest ubogi ze względu na małą ilość skojarzeń oraz mało zróżnicowany pod względem strukturalnym. Obraz ten jest zdominowany przez sferę polityki i osobę prezydenta Łukaszenki. Skojarzenia te zajmują ponad połowę obrazu Białorusi. Obraz państwa w świadomości mieszkańców wschodniej części podlaskiego został sprowadzony właściwie do jednej osoby.
W stosunku mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego do Białorusi odnaleźć można dziś wiele dystansu oraz niejednokrotnie niechęci. Obraz Republiki Białoruś nie jest co prawda obrazem wroga, ale postrzeganemu i wyrażanemu w opiniach poczuciu odmienności państwa białoruskiego od polskiego towarzyszy ostrożność podszyta uprzedzeniami i stereotypami. Badani prezentują w większości opinie negatywne, generowane przez pryzmat wydarzeń politycznych.