6. Obraz Białorusinów w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego 139
6.6. Stereotypy dotyczące narodu białoruskiego funkcjonujące w świadomości mieszkańców
Istotną kwestią, na jaką należy zwrócić uwagę w kontekście obrazu Białorusinów, są stereotypy dotyczące narodu białoruskiego. Stanowią one jedną z największych barier w komunikacji międzygrupowej oraz międzykulturowej. W trakcie analizy wypowiedzi badanych wyodrębnione zostały powtarzane najczęściej stereotypy oraz uproszczenia dotyczące Białorusinów.
Pierwszym z często powtarzanych stereotypów dotyczących Białorusinów jest utożsamianie narodu białoruskiego z biednym, rolniczym narodem, przypisując mu niejako z automatu cechy mentalności chłopskiej. Co za tym idzie jedną z cech charakterystycznych tego narodu w świadomości badanych jest duży poziom zacofania. Badani zwracają uwagę na niski poziom cywilizacyjny Białorusi i Białorusinów oraz sugerują, że wzorce cywilizacyjne, z których Białorusini powinni czerpać, to przede wszystkim wzorce zachodnie.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Nie wiem/Brak odpowiedzi
Bardzo źle Raczej źle Nie różnią się niczym od relacji Polaków z
Polakami
Raczej dobrze Bardzo dobrze
Jak Pani/Pan zdaniem układają się stosunki między
Białorusinami a Polakami na terenie województwa
174
Obecnie wieś białoruska ulega wyludnieniu, a ludność miejska Białorusi stanowi 76,8% ogółu mieszkańców300, zaś sama Białoruś znajduje się na pierwszym miejscu w grupie krajów wysoko rozwiniętych, na liście państw według wskaźnika rozwoju społecznego, tworzonej na podstawie raportu „Human Development Report” z 2015 publikowanego przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju301. Daje to Białorusi 50 miejsce na świecie w skali wszystkich krajów. Polska w tym samym raporcie zajmuje miejsce 36, znajdując się w grupie najwyższej – krajów bardzo wysoko rozwiniętych.
Przypisywanie Białorusinom cech mentalności chłopskiej mają swoje podłoże historyczne, gdzie białoruska kultura chłopska przeciwstawiana była polskiej kulturze panów – ciemiężycieli.
Polska mitologia dotycząca Białorusinów zawiera silny przekaz dotyczący ich przywiązania do cywilizacji wschodniej, której uosobienie stanowi Rosja. Badani opisując Białorusinów często używają sformułowania „ruski” czy „człowiek radziecki”. Wśród mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego panuje przekonanie, iż Białorusini i Rosjanie są związani wielowiekową tradycją, wspólną religią i tożsamością kulturową. Popularne jest także stwierdzenie, że Białorusini są narodem bez poczucia tożsamości narodowej. Stereotyp Białorusina jako tzw. „ruskiego” umacniany jest po części przez samych Białorusinów przyjeżdżających do Polski, którzy w kontaktach z Polakami używają języka rosyjskiego.
Głęboko zakorzeniony w polskiej świadomości autostereotyp Polaka – katolika po części determinuje stereotyp wschodniego sąsiada kojarzonego tylko i wyłącznie z religią prawosławną. W Białorusi ludność wyznania prawosławnego stanowi ok. 80%, ludność wyznania rzymskokatolickiego ok. 15%, pozostałą część stanowią wyznawcy innych religii.
6.7. Podsumowanie
Obraz Białorusi jako państwa wśród mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego jest w przeważającej większości obrazem negatywnym, przy czym najliczniejsze skojarzenia o charakterze negatywnym dotyczą sfery politycznej.
W opozycji do obrazu Białorusi inaczej przedstawia się obraz narodu białoruskiego. Mieszkańcy przygranicznych powiatów wyraźnie rozróżniają swój stosunek do Białorusi jako państwa oraz do Białorusinów jako narodu, który przez badanych oceniany jest bardzo często jako nieco opóźniony cywilizacyjnie, ale z przewagą cech pozytywnych.
300
http://www.belstat.gov.by/kscms/uploads/file/U_rasprostr/naselenie_(1).pdf (dostęp z dnia 4.04.2016) 301 http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_human_development_report.pdf (dostęp z dnia 2.06.2016)
175
Białorusini w świadomości mieszkańców przygranicznych powiatów są narodem znanym. Głównym źródłem wiedzy o Białorusinach są mass media oraz bezpośrednie kontakty z Białorusinami coraz częściej odwiedzającymi województwo podlaskie w celu zakupu polskich towarów.
W opinii badanych Białorusini są wprawdzie kulturowo i mentalnie im odlegli, mają jednak cechy budzące sympatię i szacunek – postrzegani są jako tolerancyjni i otwarci na inne narody i religie, są życzliwi i gościnni oraz są narodem spokojnym i ugodowym.
Wypowiedzi badanych wskazują także na fakt traktowania Białorusinów z wyższością. Badani mieli problemy ze wskazaniem tego, czego mogliby się nauczyć od Białorusinów, za to z łatwością wymieniali to, czego Białorusini mogliby i powinni nauczyć się od Polaków.
Najwięcej negatywnych cech i skojarzeń dotyczących Białorusinów wskazują badani między 18 a 30 rokiem życia oraz po 60 roku życia. Obszar skojarzeń i asocjacji związanych z narodem białoruskim wypełniają cechy definiujące jednostkę pod kątem narodowym (umiejscowienie terytorialne, pochodzenie, język jakim jednostka posługuje się na co dzień, poczucie tożsamości) oraz cechy mentalnościowe o podłożu historycznym (człowiek radziecki, ruski, komunista, chłop).
Najbardziej pozytywny stosunek do narodu białoruskiego przejawiali mieszkańcy powiatu hajnowskiego, zaś najmniej pozytywny mieszkańcy powiatu białostockiego. Pozytywny stosunek mieszkańców powiatu hajnowskiego może wynikać z faktu zamieszkiwania tego terenu przez znaczną grupę mniejszości białoruskiej, dzięki czemu „obcy” stał się „oswojonym obcym”.
O ile państwo białoruskie nie jest istotnym punktem odniesienia dla Białorusinów zamieszkujących na terenie wschodniej części województwa podlaskiego, o tyle Białorusini zza wschodniej granicy oceniani są przez nich w sposób pozytywny. Pozytywne oceny systemu politycznego Białorusi i funkcjonowania państwa białoruskiego wyrażali nieliczni, starsi (po 60 roku życia) mieszkańcy powiatu hajnowskiego, dla których prezydent Łukaszenko to „dobry gospodarz”, który utrzymuje stabilną sytuację gospodarczą w kraju oraz walczy z korupcją.
Silnym elementem obrazu narodu białoruskiego jest jego istnienie w warunkach niedemokratycznych. Respondenci wskazują, że pozytywną cechą Białorusinów jest umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach gospodarczo-politycznych i umiejętność dostosowywania się do tych sytuacji. Ponadto mieszkańcy przygranicznych powiatów uznają, iż naród białoruski należy wspierać w ich demokratycznych dążeniach. Współorganizowana i
176
współfinansowana w ciągu ostatnich dziesięciu lat przez władze polskie pomoc dla białoruskiej opozycji, białoruskich organizacji pozarządowych i mniejszości białoruskiej w Polsce była jednym z priorytetów polityki polskiej w dziedzinie współpracy międzynarodowej obejmującej działania na rzecz demokracji i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Podejmowane przez władze polskie działania (m.in. uruchomienie na terenie Polski, skierowanego do Białorusinów Radia Racja, Telewizji Biełsat) oraz dyskurs medialny dot. Białorusi umocniły pogląd, że Białorusini są narodem zniewolonym, który należy wspierać w dążeniach demokratycznych.
Stałym elementem całościowego obrazu Białorusinów jest też obraz Białorusina handlarza. Z jednej strony Białorusini nadal postrzegani są jako handlujący swoimi towarami na okolicznych rynkach i bazarach. Z drugiej zaś strony coraz częstsze wizyty handlowe Białorusinów na terenie województwa podlaskiego sprawiają, że Białorusini nadal kojarzeni są z handlem, ale już także jako kupcy. Umacnianiu tego elementu obrazu Białorusinów sprzyjają media lokalne, które chętnie podejmują temat sprzedaży lokalnych dóbr za wschodnią granicę.
Wyniki analizy dystansu społecznego wykazały, iż Białorusini nie są narodem, którego obecność w przestrzeni publicznej budzi niechęć, dystans, czy poczucie zagrożenia wśród mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego. Jednak wizja obecności Białorusina w sferze prywatnej lub intymnej, jaką jest np. rodzina, ujawnia pewien poziom niechęci.
Wiedza badanych dotycząca wschodniego sąsiada dotyczy głównie ograniczania Białorusinom swobód obywatelskich przez władze białoruskie oraz nielicznych wydarzeń historycznych wspólnych dla Polaków i Białorusinów. W obrazie Białorusinów brak informacji o słynnych postaciach narodowości białoruskiej.
Brak dostatecznej wiedzy o wschodnim sąsiedzie wypełniają z powodzeniem istniejące od lat stereotypy dotyczące niskiej jakości życia, biedzie i małej aktywności społeczno-politycznej Białorusinów. Przeciętnemu mieszkańcowi wschodniej części województwa podlaskiego trudno jest zrozumieć dlaczego biedny Białorusin wydaje na zakupy w okolicznych galeriach handlowych znacznie więcej aniżeli okoliczni mieszkańcy.
Obecność tzw. polskich Białorusinów na terenie województwa podlaskiego oraz poprawne stosunki mniejszości białoruskiej z większością polską wpływają pozytywnie na obraz Białorusinów zza wschodniej granicy. Dzięki temu dla mieszkańców przygranicznych terenów Białorusin jest „oswojonym obcym” co zwiększa tolerancję i pozytywnie wpływa na zrozumienie mentalności przyjezdnych Białorusinów.
177