Wpływ procesów globalizacyjnych na współczesny obraz Republiki Białoruś i Białorusinów . 69

Globalizacja i globalizm to terminy, które w ciągu ostatnich kilkunastu lat zrobiły zawrotną karierę w nauce i praktyce stosunków międzynarodowych. Sam termin globalizacja został po raz pierwszy użyty w 1985 roku przez amerykańskiego socjologa Ronalda Robertsona dla określenia „zbioru procesów, które czynią świat społeczny jednym¹⁴³”. Jedność ta przejawia się m.in. w działaniach nowoczesnych technologii oplatających ściśle świat siecią połączeń komunikacyjnych. Nowe media masowe umożliwiają ogromnej liczbie jednostek rozproszonych po świecie na równoczesne, wirtualne uczestnictwo w tych samych „globalnych zdarzeniach”. Ponadto społeczności ludzkie stają się coraz bardziej powiązane siecią wzajemnych zależności ekonomicznych, finansowych i politycznych. Procesy globalizacyjne obejmują także wymiar kulturowy – uniwersalizację więzi i tożsamości kulturowych.

142

Tamże, s. 182

70

Jednym z przejawów rozszerzania się świadomości globalnej są procesy „uwolnienia się współczesnego człowieka od ograniczeń i przypisań przestrzennych144”. Gwałtowny proces przekształcenia się rzeczywistości społeczno-kulturowej oraz oderwania zorganizowanych etniczności od państwa narodowego dokonał się w głównej mierze dzięki podstawowemu instrumentowi globalizacji kulturowej – środkom komunikacji masowej. W rezultacie zachodzących we współczesnym świecie procesów globalizacyjnych zwiększa się liczba grup etnicznych o charakterze transnarodowym. Transformacje współczesnego świata znajdują odzwierciedlenie między innymi w relacjach pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi a także we wzajemnym postrzeganiu się tych grup.

Podstawą współczesnych układów relacji pomiędzy grupami kulturowymi oraz wzajemnych wyobrażeń przestało być jedynie doświadczenie własne oraz doświadczenia członków grupy, do której przynależy jednostka. Rozwój technologii teleinformacyjnych sprawił, iż wzrosła rola komunikacji zapośredniczonej z wykorzystaniem współczesnych mass mediów. Rozwój technologii teleinformacyjnych zwiększył częstotliwość kontaktów społecznych na płaszczyźnie wirtualnej. Czynności, które wcześniej wymagały interakcji bezpośrednich, teraz często zachodzą za pośrednictwem sieci komputerowych, w efekcie podtrzymywane i rozwijane są więzi społeczne.

Globalizacja i związane z nią procesy powodują także zmiany w strukturze społecznej. Następuje przejście od tradycyjnej organizacji w spójnych i wyodrębnionych grupach społecznych do luźnych i rozległych struktur sieciowych. Antropolog Arjun Appadurai zjawisko to nazywa mianem rozproszonej diaspory. Appadurai zakłada, iż najaktywniejszym czynnikiem zachodzących procesów, odgrywających kluczową rolę w powstawaniu i funkcjonowaniu transnarodowych i transgranicznych diaspor i wytwarzanych przez nie stref publicznych, odgrywają media elektroniczne.

Appadurai zakłada istnienie związku pomiędzy pobudzaną przez masowy przekaz i media elektroniczne pracą wyobraźni a wyłanianiem się postnarodowej rzeczywistości politycznej świata. Obrazy medialne kreowane zarówno przez polityków i władze publiczne w celu komunikacji z indywidualnymi i zbiorowymi podmiotami życia publicznego jak i przez dziennikarzy, którzy wpływając na opinie i postawy zaczynają odgrywać istotną rolę w międzynarodowym dyskursie publicznym.

Pojęcie wyobrażeń zajmuje kluczowe miejsce w teorii przełomu Arjuna Appaduraia. Zakłada ona, iż nowa globalna ekonomia to ład złożony z zachodzących na siebie treści

71

kulturowych – nazywanych obrazami. Treści kulturowe, na których w myśl koncepcji Appaduraia opiera się nasze wyobrażenie o świecie, definiuje on jako Etnoobrazy, Medioobrazy, Ideoobrazy, Finansoobrazy i Technoobrazy. Siła oddziaływania tych obrazów ma bezpośredni wpływ na kształtowanie się relacji pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi. Wymienione krajobrazy zdaniem Appaduraia „są (…) konstruktami odmienianymi przez historyczne, językowe i polityczne usytuowanie różnego rodzaju podmiotów: państwa narodowego, międzynarodowych korporacji, społeczności diaspory oraz subnarodowych grup i ruchów (religijnych, politycznych i ekonomicznych), a także grup opartych na relacjach face to face (…)¹⁴⁵.

W relacjach etnicznych w dobie globalizacji następują przeobrażenia wynikające z znacznej roli mass mediów w kreowaniu obrazów etnicznych. Obrazy te nie są budowane już wyłącznie w oparciu o doświadczenie własne i zapośredniczone od członków grupy, do której przynależy jednostka. Dzięki mass mediom jednostki mają dostęp do znacznie większej ilości informacji na temat grup innych. Przemianie ulega także geografia kontaktów społecznych- odległość fizyczna przestaje wpływać na częstość i intensywność interakcji.

Zachodzące procesy globalizacyjne wpłynęły na kształt współczesnych relacji polsko-białoruskich. Obecnie międzynarodowe stosunki polsko-białoruskie zachodzą na różnych poziomach – indywidualnym, grupowym i instytucjonalnym. Relacje te mogą kształtować się inaczej na każdym z wymienionych poziomów. Za I. Wyciechowską przyjmuję, że stosunki międzynarodowe są „rodzajem stosunków społecznych, które kształtują się ponad granicami państwa i dotyczą relacji między różnymi podmiotami życia międzynarodowego146”.

Pragnę zaznaczyć, iż termin „stosunki międzynarodowe” w kontekście zjawiska globalizacji odnosić będę nie tylko do stosunków pomiędzy narodami zorganizowanymi w państwa, ale także ze względu na powszechność funkcjonowania we współczesnym świecie transgranicznych i transnarodowych diaspor, do stosunków między poszczególnymi diasporami.

Stosunki międzygrupowe zachodzą w różnych sferach życia społecznego: kulturalnej, społecznej, politycznej czy ekonomicznej. W niniejszej części skoncentruję się przede wszystkim na wymiarze społeczno-kulturowym relacji polsko-białoruskich oraz wpływie medioobrazów, etnoobrazów i ideoobrazów na kształt tych relacji.

145 A. Appadurai, Nowoczesność bez granic, Universitas, Warszawa, 2005, s. 54

146 I. Wyciechowska, Stosunki międzynarodowe i ich uwarunkowania, w: Społeczeństwo i polityka. Podstawy

nauk politycznych, red. K.A Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA -JR, 2007,

72

Społeczeństwo białoruskie i Białoruś jako kraj są Polakom mało znane. Na współczesne stosunki polsko-białoruskie w dużej mierze wpływ mają kreowane przez mass media obrazy Republiki Białoruś i Białorusinów oraz informacje medialne dotyczące mniejszości białoruskiej w Polsce.

Na poziomie relacji instytucjonalnych stosunki polsko-białoruskie koncentrują się wokół działań z zakresu polityki międzynarodowej oraz współpracy transgranicznej. Oficjalna działalność organów państwowych realizujących cele i zadania polityki zagranicznej sprowadza się do wspierania społeczeństwa białoruskiego oraz mniejszości polskiej na Białorusi147

.

Według danych raportu „Samorządowa i obywatelska współpraca transgraniczna w województwie podlaskim „z 2013 roku nieco ponad ¼ gmin województwa podlaskiego zadeklarowała współpracę transgraniczną z Białorusią. Co istotne, w większości były to gminy położone nieopodal granicy polsko-białoruskiej. Współpraca ta ma charakter ekonomiczny, ponieważ wszystkie gminy podejmujące współpracę z Białorusią w ostatnich latach ubiegały się o środki z Unii Europejskiej, a większość z nich uczestniczyła w „Programie Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2007-2013” 148

.

Stosunkowo niska aktywność podlaskich gmin w nawiązywaniu współpracy z Republiką Białoruś wynikać może ze stosunku zarówno lokalnych jak i państwowych elit politycznych wobec Białorusi oraz funkcjonujących ideoobrazów polityki białoruskiej.

Na odbiór i ocenę Republiki Białoruś wpływa sytuacja polityczna tego kraju. W grudniu 2012 podczas zorganizowanej w Białymstoku konferencji „Dyplomacja samorządowa – wymiar wschodni. Strategia dla województwa podlaskiego”, w której brali udział m.in. samorządowcy z regionu i parlamentarzyści, ówczesny przewodniczący sejmowej komisji spraw zagranicznych – Grzegorz Schetyna – przyznał, że „trudno oczekiwać, by Polska miała inne relacje z reżimem Aleksandra Łukaszenki, niż cała Unia Europejska, ale już trzeba zabiegać, np. o inwestycje w regionie, który dzięki temu stałby się miejscem awansu i ofensywy biznesu¹⁴⁹”.Przejawem polskiej polityki wobec Republiki Białoruś była również przyjęta w 2011 roku, tuż po wyborach na Białorusi, rezolucja Sejmu

147http://wieden.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/aktualnosci/msz_w_mediach/polityka_polski_i_ue_wobec_bialorusi_be z_zmian___wiceminister_katarzyna_pelczynska_nalecz_dla_karta97_org;jsessionid=C1C5B0F6F00489A3D831 1FA3C9C90A40.cmsap2p (dostęp z dnia 20.02.2014)

148 Raport z badań- Samorządowa i obywatelska współpraca trans graniczna w województwie podlaskim, dostępny na: http://www.soclab.org.pl/wp-content/uploads/2013/11/samorz%C4%85dowa-i-obywatelska-wsp%C3%B3%C5%82rpaca-transgraniczna-w-wojew%C3%B3dztwie-podlaskim_wersja-elektroniczna.pdf (dostęp z dnia 15.02.2014)

149

http://wiadomosci.onet.pl/bialystok/wojewodztwo-podlaskie-chce-sie-specjalizowac-we-wspolpracy-z-bialorusia/dx8cq ( dostęp z dnia 15.02.2014)

73

RP potępiająca reżim Aleksandra Łukaszenki oraz sfałszowane wybory, a jednocześnie wyrażająca wsparcie dla społeczeństwa białoruskiego i represjonowanych obywateli białoruskich150

.

Narracje dotyczące sytuacji politycznej na Białorusi obfitują w określenia takie jak: „niedemokratyczny reżim”, „dyktatura” czy „państwo zależne od Rosji”. Jednorodny charakter medioobrazów dotyczących Republiki Białoruś buduje jednoznacznie negatywne wyobrażenia o stosunkach polsko-białoruskich. Splot medioobrazów i ideoobrazów o charakterze politycznym dotyczących Republiki Białoruś powoduje niechęć wobec nawiązywania współpracy. Instytucjonalne stosunki polsko-białoruskie zorientowane są na zwiększanie kapitału ekonomicznego pomijając bądź kładąc dużo mniejszy nacisk na budowanie realnej współpracy, która byłaby korzystna dla obu stron.

Środki masowego przekazu w Polsce przez wiele lat upowszechniały informacje o niskiej jakości życia obywateli Białorusi, bardzo niskich zarobkach, wszechobecnej biedzie w biernym, zsowietyzowanym i nieukształtowanym społeczeństwie. Medialny obraz społeczeństwa białoruskiego utrwalił się na tyle w świadomości Polaków, że nawet badacze problemów społecznych na Białorusi wszystkie wydarzenia w tym kraju interpretowali przez pryzmat funkcjonujących powszechnie stereotypów151. Ryszard Radzik słusznie zauważa, że przeciętnemu Polakowi Białoruś kojarzy się z komunistycznym skansenem, z pomnikami Lenina na głównych placach miast, społeczeństwem dążącym do integracji z Rosją oraz systemem politycznym, gdzie łamane są wszelkie prawa człowieka152

.

Nie bez znaczenia dla budowania obrazu Republiki Białoruś jest także charakter granicy polsko-białoruskiej. Współczesna granica polsko-białoruska pełni aktualnie funkcję bariery pomiędzy odmiennymi realiami politycznymi, ekonomicznymi, prawnymi i społecznymi. Wyraźnie dzieli ona nie tylko społeczeństwo polskie i białoruskie, ale także Białorusinów żyjących po obu stronach granicy.

Istotnym aspektem postaw mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego wobec Białorusinów zza wschodniej granicy jest kwestia wiz. Sprawa ta dyskutowana jest regularnie zarówno w lokalnych jak i w ogólnopolskich środkach masowego przekazu, przy czym najczęściej prezentowane stanowisko o konieczności wprowadzenia małego ruchu granicznego pomiędzy państwami. Wdrożenie w życie podpisanej w 2010 roku umowy o

150 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 lutego 2011 roku w sprawie wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego w Republice Białoruś, dostępna na: http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WMP20110180183( 18.02.2014)

151 E. Mironowicz, Sąsiedztwo polsko – białoruskie 1997-2007. Oczekiwania, obawy, mity, w: Stosunki polsko –

białoruskie. Historia i polityka, red. S. Jaczyński, R. Pęksa, Siedlce, t. I, 2009, s. 15

74

małym ruchu granicznym wstrzymywane jest przez stronę białoruską ze względu na „antybiałoruskie stanowiska polskiego rządu”153

W kształtowaniu się relacji indywidualnych i grupowych pomiędzy Polakami a Białorusinami znaczną rolę odgrywają organizacje mniejszości białoruskiej i instytucje mające na celu ożywianie kontaktów obywateli Polski z innymi krajami. Są one środkiem dystrybucji obrazów Białorusinów na terenie województwa podlaskiego.

Imprezy organizowane przez stowarzyszenia białoruskie są stałym elementem w kulturalnym krajobrazie województwa podlaskiego. Najpopularniejsze są wszelkiego rodzaju formy upowszechniania folkloru – festyny, festiwale, przeglądy różnego rodzaju dawnych obrzędów wiejskich. Ten rodzaj działalności nie budzi głosów sprzeciwu nawet niechętnych Białorusinom środowisk polskich, a także wpływa pozytywnie na stosunki większości polskiej i mniejszości białoruskiej.

Działalność w zakresie współpracy polsko-białoruskiej na obszarze województwa podlaskiego prowadzona jest także przez instytucje kultury. Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku od 2008 roku organizuje Podlaską Oktawę Kultur oraz Festiwal Muzyki, Sztuki i Folkloru. Celem wydarzenia jest promocja kultury i dorobku artystycznego z Polski i krajów ościennych, m.in. z Białorusi. Oba festiwale nacisk kładą na folklor ludowy tym samy kreując obraz społeczeństwa białoruskiego jako mało zurbanizowanego i zindustrializowanego.

Jak zauważa H. Głogowska: „Współczesny podlaski Białorusin dla ogółu jest terra incognito albo w najlepszym wypadku sprawą o marginalnym znaczeniu i folklorystyczno – skansenowym obliczu¹⁵⁴”.

Na etnoobraz Białorusina na terenie wschodniej części województwa podlaskiego składa się, oprócz członków mniejszości białoruskiej na stałe zamieszkujących w Polsce, tzw. polskich Białorusinów, także młodzież białoruska zdobywająca wiedzę na uczelniach wyższych znajdujących się na terenie województwa podlaskiego, osoby przybywające z Białorusi w poszukiwaniu pracy oraz osoby uprawiające turystykę handlową – sprzedając towary na miejscowych bazarach bądź zaopatrując się regularnie w miejscowych sklepach.

Jednym z ważnych czynników mających znaczenie dla kształtowania się obrazu Białorusinów w oczach mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego jest częstotliwość i rodzaj kontaktów między przedstawicielami obu narodów. Dla istnienia i

153http://bialystok.gazeta.pl/bialystok/1,35241,13602326,Maly_ruch_graniczny_z_Bialorusia__Na_razie_tylko_ w.html (dostęp z dnia 8.03.2014)

154

H. Głogowska, Stosunki polsko – białoruskie po 1989 roku na łamach „ Niwy” i „Czasopisu”, w: Stosunki

75

podtrzymywania stereotypów osobiste doświadczenia i kontakty nie są rzeczą konieczną. Kontakty bezpośrednie mogą wpływać na modyfikacje tych stereotypów oraz nie pozwalają im zakorzeniać się w świadomości w uproszczonej i schematycznej wersji.

Zwiększona mobilność przestrzenna Białorusinów oraz ich częste wizyty handlowe na terenie województwa podlaskiego wpływają na przemiany stosunków polsko-białoruskich. Stosunki te mają w dużej mierze charakter instrumentalny. Nastąpiło jednak odwrócenie ról – Białorusini – kiedyś wyłącznie handlarze sprzedający swoje towary na okolicznych rynkach i bazarach – dziś pożądani klienci podlaskich sklepów i galerii handlowych. Sytuacja ta powoduje zmianę etnoobrazu Białorusinów jako narodu. Następuje konfrontacja istniejącego obrazu Białorusinów jako narodu biednego i zacofanego z obecną sytuacją nagłego wzrostu na terenie województwa podlaskiego białoruskich klientów, którzy zaopatrując się w sklepach w duże ilości towarów, tym samym wspierają podlaski handel155

. Prowadzi to do wytworzenia się napięcia wynikającego z nieprzystawania obrazu stereotypowego biednego Białorusina do rzeczywistości, a w efekcie prowadzi do wytworzenia się nowego stereotypu – bogatych Białorusinów masowo uprawiających turystykę handlową.

Obraz Republiki Białoruś w którego skład wchodzą m. in medioobrazy i ideoobrazy skoncentrowany jest na wymiarze politycznym. Polityka Aleksandra Łukaszenki przesłaniają resztę państwa i inne wymiary obrazu. Nasilona retoryka antybiałoruska wpływa hamująco na stosunki polsko-białoruskie w wymiarze instytucjonalnym oraz rzutuje na wymiar grupowy i indywidualny tych relacji.

4. Wizerunek Republiki Białoruś i Białorusinów w świetle prasy regionalnej

z lat 2004 – 2014

Zarówno obraz państwa jak i narodu są konstruktami wielowymiarowymi i analizowanymi przez kilka dziedzin nauki. Tematyka ta znajduje się zarówno w kręgu zainteresowań socjologii, psychologii, antropologii kulturowej oraz niekiedy również stosunków międzynarodowych. Powoduje to trudności natury koncepcyjnej i metodologicznej wynikające z różnych perspektyw, motywów, zainteresowań oraz warsztatu metodologicznego wymienionych dyscyplin.

155 Białorusini kupili na Tax Free towary na blisko 1 mld zł, dostępne na:

http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,15291190,Podlaskie__Bialorusini_kupili_na_Tax_Free_towary_za.html (20.02.2014)

76

Jednym z kluczowych elementów współtworzących obraz danego państwa czy narodu jest wizerunek medialny. Wizerunek jest czymś zewnętrznym wobec kraju lub danego narodu, czymś, na co można starać się wywierać wpływ oraz kształtować według potrzeb156

. Wizerunek jest kształtowany zarówno przez przeszłość jak i współczesność danego kraju i narodu zamieszkującego ten kraj. Bardzo często pozostaje on pod wpływem stereotypów narodowych, które tkwią głęboko zakorzenione w kulturze i tradycji kraju, skąd pochodzą obserwatorzy i jednostki współtworzące wizerunek medialny.

Środki masowego przekazu są pewnego rodzaju łącznikiem jednostki ze społecz-nością, zwracając uwagę na aktualne problemy i wydarzenia istotne dla regionu, państwa, określonego obszaru czy świata. Zjawiska społeczne i wszelkie elementy otaczającego nas świata coraz częściej ulegają ewolucji dzięki wpływom opinii publicznej, na którą z kolei z powodzeniem wpływają mass media.

W ramach badań nad obrazami Republiki Białoruś i Białorusinów funkcjonującymi w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego, w rozdziale czwartym analizie poddałam treści dotyczące Białorusi i Białorusinów publikowane w latach 2004 – 2014 na łamach prasy regionalnej. Subiektywne postrzeganie świata w dużej mierze determinuje sposób, w jaki człowiek na niego reaguje. Przykładem subiektywnego spojrzenia na sąsiednie państwo jest jego wizerunek medialny wraz z wywoływanymi przez niego emocjami, który traktuję jako jeden z elementów współtworzących całościowy obraz państwa i narodu.

Zakładam, iż powszechny obraz współczesnej Białorusi i jej obywateli w Polsce w dużej mierze opiera się na informacjach przekazywanych przez środki masowego przekazu, które głównie dotyczą polityki prowadzonej przez państwo białoruskie oraz polityki państwa polskiego wobec Białorusi. Analizę sposobów prezentowania Republiki Białoruś i narodu białoruskiego przeprowadziłam w oparciu o artykuły prasowe, jakie ukazały się na łamach „Gazety Wyborczej” (wraz z dodatkiem Białystok) oraz „Kuriera Porannego” w latach 2004 – 2014 i ukazujących się, co jakiś czas na terenach powiatów hajnowskiego, bielskiego i sokólskiego: „Kuriera Bielskiego”, „Kuriera Sokólskiego” oraz „Kuriera Hajnowskiego”. Tytuły te zostały wybrane ze względu na ich szeroką dostępność oraz popularność na terenie całego województwa podlaskiego.

Ze względu na specyfikę województwa podlaskiego oraz jego bezpośrednie sąsiedztwo z Republiką Białoruś artykuły o tematyce białoruskiej w prasie lokalnej ukazują

77

się znacznie częściej niż w prasie lokalnej na terenie pozostałej części kraju. Wpływ na większą aniżeli w innych częściach kraju częstotliwość pojawiania się tematyki białoruskiej w prasie województwa podlaskiego ma także fakt zamieszkiwania tego województwa przez znaczną zbiorowość mniejszości białoruskiej.