Tożsamość społeczna mieszkańców na terenie pogranicza polsko-białoruskiego

Pojęcie tożsamości jest pojęciem szerokim i eksplorowanym głównie przez nauki społeczne. Tożsamość to zdolność do określenia, kim się jest, do jakiej grupy się należy, z jaką grupą człowiek się identyfikuje.

Z punktu widzenia prowadzonych przeze mnie badań interesujące jest, w jakie tożsamości wyposażeni są mieszkańcy wschodniej części województwa podlaskiego. Zakładam, iż na obszarze zróżnicowanym kulturowo mamy do czynienia z wielością tożsamości społecznych, zaś pewne elementy obrazu Republiki Białoruś i Białorusinów występować będą u respondentów w zależności od reprezentowanego przez nich modelu tożsamości. Niezwykle istotna wydaje się także relacja do „innego” w narracjach tożsamościowych.

Różnorodność kulturowa obszaru badań czyli wschodnich powiatów województwa podlaskiego znajduje swoje odzwierciedlenie w różnych modelach tożsamości mieszkańców. Analizując kategorie tożsamościowe występujące na terenach pogranicza Andrzej Sadowski wyróżnia trzy modele tożsamości:

- tożsamość o charakterze fundamentalistycznym, - tożsamość pograniczna,

59

- tożsamość intergraniczna¹⁰⁹.

Wykształcenie się tożsamości o charakterze fundamentalistycznym na terenie pogranicza motywowane jest chęcią obrony istniejących granic grupowych zarówno przed członkami grup obcych jak i tych, którzy próbują wyjść poza obręb grupy. Pielęgnowanie wartości grupowych oraz obrona przed zagrożeniem z zewnątrz konstruuje i podtrzymuje istnienie tożsamości o charakterze fundamentalistycznym. Przejawem występowania na terenie pogranicza polsko-białoruskiego tożsamości o charakterze fundamentalistycznym mogą być incydenty związane z brakiem tolerancji wobec mniejszości zamieszkujących ten teren.

Jak informowała m.in. „Gazeta Wyborcza” oraz „Kurier Poranny” w latach 2011 oraz 2012 doszło do dewastacji dwujęzycznych tablic w miejscowościach Puńsk oraz Orla. Gmina Puńsk jest w około 80% zamieszkała przez mniejszość litewską. W sierpniu 2011 roku 28 tablic z litewskimi nazwami miejscowości w gminie Puńsk zostało zamalowanych białą i czerwoną farbą110

.

Niecały rok później, w maju 2012 roku do podobnego incydentu doszło w gminie Orla, gdzie dużą część ludności stanowi mniejszość białoruska. W gminie tej zniszczone zostały polsko-białoruskie tablice z nazwami miejscowości111

.

Zachowania te nie są jednorazowymi incydentami. W roku 2013 na terenie Białegostoku doszło do serii ksenofobicznych ataków wobec osób narodowości czeczeńskiej oraz hinduskiej zamieszkujących na terenie miasta112. Problem pogłębiającej się nietolerancji na terenie pogranicza polsko-białoruskiego świadczy zarówno o istnieniu tożsamości o charakterze fundamentalnym jak i o zakorzenionych głęboko w świadomości mieszkańców stereotypach mniejszościowych.

Drugi rodzaj tożsamości jaki wymienia A. Sadowski, jest typowy dla rejonów pogranicza. Tzw. tożsamość pogranicza cechuje się postawą ucieczki od problematyki pograniczy. Tożsamość ta związana jest z poczuciem wykorzenienia, poddania się oraz zawieszenia pomiędzy poszczególnymi grupami pogranicznymi. Ze względu na niejasne i nieprecyzyjne linie podziałów etnicznych na pograniczu, jednostki doświadczają poczucia zagubienia i wyobcowania.

109 A. Sadowski, Pogranicze-pograniczność- tożsamość pogranicza, w: Pogranicze. Studia społeczne, red. H. Bojar, D. Wojakowski, A. Sadowski, Białystok, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2008, s. 27 110 http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20110915/REGION99/952458898 (dostęp z dnia 16.11.2013)

111 http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20120504/REGION06/120509843 (dostęp z dnia 16.11.2013)

112

G. Szymanik, 2013, Biała siła, Białystok, w : „Gazeta Wyborcza” , 18.09.2013, dostępne na : http://wyborcza.pl/duzyformat/1,133689,14626150,Biala_sila__Bialystok.html (dostęp z dnia 16.11.2013)

60

Trzeci typ – tożsamość intergraniczna – jest połączeniem tożsamości zbudowanych na gruncie dwóch lub więcej zbiorowości i ich kultur. Proces kształtowania się międzykul-turowości na pograniczach ma swoje odzwierciedlenie w trzecim typie tożsamości. Rezygnacja z jednej konkretnej tożsamości może jednostce dostarczyć pewnych korzyści psychicznych, ale staje się także pewnym obciążeniem. Jednostka ze względu na zmienne doświadczenia codzienne zmuszona jest sama tworzyć i rozbudowywać własną tożsamość.

Do typologii opracowanej przez A. Sadowskiego chciałabym zaproponować czwarty typ tożsamości: tożsamość zaadaptowana do warunków pogranicza, która nie została ukształtowana w warunkach pogranicza, lecz jego wpływ jest w tej tożsamości widoczny. Tożsamość ta jest charakterystyczna dla jednostek, które osiedlają się na terenie pogranicza. Są to osoby nieodczuwające przynależności do grup autochtonicznych na terenie pogranicza, zazwyczaj wykształcone i aktywne działające na rzecz społeczności lokalnych, które na istniejącej tożsamości własnej nadbudowują elementy zaczerpnięte z „tożsamościowej hybrydy kulturowej”.

Jedno ze stanowisk dotyczących tożsamości narodowej zakłada, że tożsamość wyczerpuje się w cechach zbiorowości narodowej, dających się obiektywnie opisać z pozycji obserwatora z zewnątrz113. Stosunkowo często występują zasadnicze różnice pomiędzy autoidentyfikacją jednostki, a jej klasyfikowaniem przez innych. Grupa dominująca zazwyczaj określa etniczność grup mniejszościowych zgodnie z własnymi odczuciami, funkcjonującymi obrazami stereotypowymi czy własnymi interesami. Sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między indywidualnym wyobrażeniem o sobie, a zewnętrznym postrzeganiem jednostki lub grupy, której jednostka jest członkiem może wytworzyć poczucie napięcia i marginalizacji jednostkowej lub grupowej.

Sytuację marginalizacji białoruskiej mniejszości narodowej na terenie m.in. wschodniej części województwa podlaskiego w swojej pracy „Białoruska mniejszość narodowa jako grupa stygmatyzowana” porusza Elżbieta Czykwin. Wyniki prowadzonych przez nią w latach 90. badań wskazują na zjawisko marginalizacji i stygmatyzacji mniejszości białoruskiej będące efektem zderzenia z dominującą i atrakcyjniejszą dla mniejszości białoruskiej kulturą polską114. Jeśli członkowie danej grupy czują się kimś innym, niż tym, za kogo są postrzegani, może to prowadzić do kryzysów tożsamości.

Od jakiegoś czasu daje się zaobserwować zmniejszającą się na terenie województwa podlaskiego liczbę mniejszości białoruskiej. Białoruska mniejszość narodowa na terenie

113

Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe ,Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN,2005, s. 115

61

wschodniej części województwa podlaskiego podlega postępującemu procesowi asymilacji. Proces ten wynika po części ze słabego etnosu białoruskiego i braku identyfikacji z państwem macierzystym. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na proces asymilacji jest także postawa i zachowanie większości oraz wzajemne odczytywanie znaków i postaw.

Na terenie wschodniej części województwa podlaskiego mamy do czynienia ze zjawiskiem podwójnej tożsamości narodowej. Na przykładzie mniejszości białoruskiej za Andrzejem Sadowskim¹¹⁵ wyróżnić można kategorie:

- Polacy pochodzenia białoruskiego - Polscy Białorusini

- Białorusini w Polsce.

Pod kątem podwójnej tożsamości narodowej interesująca wydaje się kategoria tzw. polskiego Białorusina. Kategoria ta podkreśla zaawansowaną identyfikację ze społeczeństwem polskim przy zachowaniu odrębności kulturowej. Jej istnienie potwierdzają m. in wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku. Narodowość białoruską współwystępującą z narodowością polską zadeklarowało w nim 15 tysięcy osób116

.

Na terenie pogranicza polsko-białoruskiego widoczny jest także silny podział na tożsamość prawosławną i katolicką. O ile tożsamość katolicka najczęściej powiązana jest z tożsamością polską, o tyle w przypadku tożsamości prawosławnej sytuacja nie jest już tak jednoznaczna. Występuje widoczne zróżnicowanie wewnętrzne tej mniejszości religijnej.

Zakładam, że zróżnicowana wewnętrznie społeczność mniejszościowa zamieszkująca teren wschodniej części województwa podlaskiego przejawiać będzie zróżnicowany stosunek względem Republiki Białoruś i Białorusinów.

Przez cały okres powojenny wszystkich prawosławnych mieszkańców ówczesnego województwa białostockiego nazywano Białorusinami bądź w sposób potoczny „Ruskimi”. Nazwa „Ruski” w odniesieniu do części mieszkańców wschodniej Białostocczyzny wyznania prawosławnego wywodzi się z czasów, kiedy to narodowość identyfikowano najczęściej z wyznaniem. Obszar obecnego pogranicza polsko-białoruskiego przez długi czas znajdował się pod zaborem rosyjskim, gdzie prawosławie powszechnie było określane jako „wiara ruska”,

115

A. Sadowski, 1991, Społeczne problemy wschodniego pogranicza, Białystok, Dział Wydawnictw Filii UW w Białymstoku, 1991, s. 60-61

116

Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku, dostępne na: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf ( 8.03.2014)

62

w odróżnieniu od katolicyzmu – „wiary polskiej”117

. Sami prawosławni na Białostocczyźnie do lat siedemdziesiątych również często nazywali siebie „ruskimi”¹¹⁸.

Polityka państwa polskiego wobec mniejszości w okresie PRL-u sprawiła, że wyznawcy prawosławia coraz częściej deklarowali narodowość polską119. Potwierdzają to wyniki badań prowadzone w latach dziewięćdziesiątych przez Andrzeja Sadowskiego na pograniczu polsko-białoruskim. Wyznawcy prawosławia na terenie województwa