2. Metodologia badań własnych
2.6 Problemy etyczne w badaniach nad obrazem Republiki Białoruś i Białorusinów w świadomości
Podjęcie badań na obrany temat wymaga od badacza opracowania pewnych założeń teoretycznych i metodologicznych. Podczas projektowania badania warto także zwrócić uwagę na kwestie etyczne związane z planowanym badaniem. Badania społeczne, jak każdy rodzaj działalności ludzkiej, podlegają ocenie moralnej, zaś prowadzenie badań empirycznych nierzadko wiąże się z rozstrzyganiem kwestii wynikających ze sprzecznych wartości, zobowiązań i interesów.
46
Wszystkie problemy etyczne, które staną na drodze badacza podczas badań empirycznych, nie są łatwe do przewidzenia. Istnieją jednak opracowane przez specjalistów danych dziedzin zbiory zasad pomocnych w prowadzeniu uczciwej i rzetelnej działalności zawodowej. W odniesieniu do problemów etycznych pojawiających się w działalności naukowej socjologów powstał uchwalony przez Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w 2012 roku Kodeks Etyki Socjologa. Wskazuje on na zagadnienia i zasady etyczne oraz problemy i konflikty interesów, które mogą się pojawić w praktyce zawodowej. Kodeks etyki Socjologa porusza m.in. tak elementarne i podstawowe kwestie jak zasada uczciwości zawodowej, wymiar etyczny relacji z uczestnikami badań, zasady anonimowości i prywatności uczestników badań oraz poufności danych czy etykę relacji ze sponsorami i podmiotami finansującymi badania. Utworzenie wzorcowych wytycznych ma być wsparciem solidności i wiarygodności w nauce, ponieważ nieprawidłowo prowadzone badania są nie tylko bezwartościowe i nie służą rozwojowi dziedziny naukowej, ale też przynoszą straty materialne i mogą szkodzić chwilowo środowisku naukowemu. Publikacja wyników badania prowadzonego w sposób nieprawidłowy ingerując w środowisko społeczne może budzić negatywne emocje społeczne lub rozpalać zwodnicze nadzieje.
Przygotowywane przeze mnie badanie obrazu Republiki Białoruś i Białorusinów w świadomości mieszkańców wschodniej części województwa podlaskiego przeprowadzone zostanie z wykorzystaniem metody ilościowej na mieszkańcach czterech powiatów: białostockiego, bielskiego, hajnowskiego i sokólskiego oraz miasta Białystok oraz uzupełnio-ne zostanie metodą jakościową z wykorzystaniem wywiadów pogłębionych na przedstawi-cielach elit lokalnych wymienionych powiatów.
Pierwszym dylematem etycznym, z jakim przyjdzie mi się zmierzyć, będzie kwestia konstrukcji narzędzia badawczego. Jako badacz dążyć będę do stworzenia narzędzia, dzięki któremu uda mi się pozyskać jak najwięcej informacji interesujących z punktu widzenia założonych problemów badawczych. Z punktu widzenia członka badanej społeczności dążyć będę do takiej konstrukcji narzędzia badawczego, by dodatkowo nie umacniało ono wśród badanych istniejących już stereotypów dotyczących Białorusi i Białorusinów. Nakłada to na mnie jako badacza obowiązek zabezpieczenia respondentów przed negatywnym wpływem udziału w badaniach.
Trudności natury etycznej w podjętych przeze mnie badaniach wynikać mogą również z konfliktu pomiędzy prawem do informacji badacza a prawem do prywatności badanych. Badani przeze mnie mieszkańcy wschodniej części województwa podlaskiego posiadają informacje, które są dla mnie jako badacza istotne z punktu widzenia prowadzonego badania i
47
to czy podzielą się tymi informacjami zależy wyłącznie od ich dobrej woli. Stawia to badacza w sytuacji dylematu: czy starać się zdobyć zaufanie i sympatię badanego oraz stosować inne rozmaite zachęty i dzięki temu nakłonić go do wypowiedzi, czy uszanować jego prywatność.
Wkraczanie w kwestie prywatne podczas badania obrazu Republiki Białoruś i Białorusinów pojawić się może podczas badania ilościowego oraz w większym zakresie podczas wywiadów pogłębionych, gdzie z założenia badani opowiadać będą szerzej o relacjach międzygrupowych na pograniczu polsko- białoruskim oraz przekazywać będą własne opinie czy informacje o poglądach. Etyczne problemy budzić może także potrzeba budowania zaufania, która ma w tym przypadku ściśle instrumentalne znaczenie. Jako badacz będę gromadzić i weryfikować informacje, które często są poufne. Czasami zdarza się również, że badany podczas wywiadu pogłębionego ujawnia niewygodne fakty ze swojego życia. Dylemat etyczny dotyczy tego, czy warto jest budować zaufanie posiadające rolę instrumentalną w imię rozwoju nauki?
W wyniku badań jakościowych uzyskujemy nierzadko poufne informacje na temat osób lub grup nas interesujących. Ważne by przy publikacji wyników badań zachować zasadę anonimowości badanych by nie zrobić krzywdy żadnej z badanych osób a także nie poddać pod wątpliwość własnych kompetencji jako badacza. Osoba badana powinna być w pełni uświadomiona co do charakteru, celów i skutków badania.
Dylematy moralne wzbudzać może także nierówność pomiędzy zyskiem, jaki osiąga badacz i badany w związku z prowadzonym badaniem. Aby respondenci zechcieli uczestniczyć w badaniach badacz musi sprawić wrażenie, że układ wzajemnych korzyści z badania jest symetryczny. Badani przekazując swoje opinie, informacje o poglądach otrzymując ze strony badacza w zamian zazwyczaj jedynie zapewnienie, że jego odpowiedzi i poświęcony czas posłużą rozwojowi nauki. Korzyść ze służenia nauce często okazuje się zbyt mała w porównaniu z kosztem rezygnacji z własnej prywatności czy poświęcania własnego czasu.
Problemy natury etycznej podczas badań wynikać mogą także z faktu, że ja jako badacz występuję w podwójnej roli: jako badacz oraz jako uczestnik badanej rzeczywistości społecznej, mieszkaniec badanego terenu. Badacz w tym wypadku musi dążyć do przedsta-wienia rzeczywistości niezależnej od własnych poglądów oraz oddzielenia faktów od komentarza.
Dylematy moralne pojawić się mogą także na etapie wnioskowania. Wnioskowanie powinno być wolne od wszelkich ocen wynikających z sympatii czy antypatii badacza. Trudności w utrzymaniu obiektywizmu mogą wynikać w faktu, iż badanie jest obszerne i
48
danym środowisku badacz spędzi określoną ilość czasu. Może to prowadzić do nawiązania się relacji pomiędzy badanymi a badaczem. Trudno być całkowicie pozbawionym subiektywizmu gdy wnioskujemy o grupie, w której spędziliśmy dużo czasu oraz na potrzeby pozyskania badanych do badania jakościowego chociażby budowaliśmy określone relacje z członkami grupy.
Wątpliwości natury etycznej budzić może także publikacja wyników badania. Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo badanego terenu z Republiką Białoruś, a także zamieszkiwania terenu objętego badaniem przez liczną grupę Białorusinów badacz staje przed dylematem, czy i na ile publikacja wyników badania może wpłynąć na relacje pomiędzy Polakami a Białorusinami zamieszkującymi teren pogranicza, a także na relacje pomiędzy narodami. Z jednej strony badacz dąży do sumiennego i rzetelnego opracowania wyników badania oraz obrony wolności nauki, z drugiej zaś w grę wchodzi interes publiczny oraz obawy czy opublikowane wyniki nie staną się podłożem do konfliktów i antagonizmów międzygrupowych oraz czy nie zostaną wykorzystane w niewłaściwy sposób na polu stosunków międzynarodowych.
49