Operacjonalizacja pojęć

Badania dotyczą działań zaliczanych do form przeciwdziałania bezrobociu i związanej z nimi specyficznej przestrzeni społecznej. Bazę stanowi zjawisko bezrobocia i wywoływane przez nie skutki. Tematyka wymaga odwoływania się do różnych perspektyw, ale najważniejszą z nich jest perspektywa socjologiczna. Dlatego też bezrobocie rozumiane jest w badaniach przede wszystkim jako „stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość do podjęcia jej, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy”³⁹⁰. Wszyscy uczestnicy Klubów Pracy są osobami zdolnymi do pracy i gotowymi do jej podjęcia. Tymczasem są zmuszeni do bezczynności zawodowej.

W opracowaniu i w programie Klubu Pracy istotne jest pojęcie rynku pracy. Rozumiane jest ono zgodnie z zaleceniami ekonomii, tzn. wskazuje na całokształt stosunków

390 K. Młonek, Tradycje badań bezrobocia w Polsce..., op. cit., s. 62-63.

wymiennych zachodzących między pracodawcami a pracobiorcami. Jest ono też pojęciem syntetycznym, obrazującym kształtowanie się relacji pomiędzy podażą zasobów siły roboczej, a popytem na nią. Relacje popytu i podaży zwracają uwagę na jakość sił roboczych, która staje się podstawowym kryterium w doborze pracowników. Skuteczna pomoc bezrobotnym domaga się przybliżenia im tego pojęcia i związanych z nim zasad.

W części teoretycznej nadmieniono, że ważne jest ustalenie definicji osoby bezrobotnej.

W opracowaniu przyjmuje się określenie zgodne z polskim prawodawstwem. Zgodnie z nim status bezrobotnego przysługuje osobie niezatrudnionej, niewykonującej innych prac zarob-kowych i nieuczącej się w szkole w systemie dziennym, zdolnej i gotowej do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu, zarejestrowanej we właściwym urzędzie pracy³⁹¹. Są też inne wymogi, w myśl których status bezrobotnego nie przysługuje osobom, które nie ukończyły 18 roku życia (z wyjątkiem młodocianych absolwentów), przekroczyły wiek emerytalny; przysługuje im prawo do pobierania świadczeń z tytułu renty; posiadają gospo-darstwo rolne o powierzchni powyżej 2 ha bądź prowadzą działalność gospodarczą³⁹². Inną kategorią korzystających z usług urzędów pracy są osoby „poszukujące zatrudnienia”. Są nimi niezatrudnieni i zatrudnieni, zgłaszający gotowość podjęcia pracy dodatkowej (czy zmiany zatrudnienia)³⁹³. Mają prawo do rejestracji, aczkolwiek niekoniecznie są zrównani we wszystkich uprawnieniach z bezrobotnymi³⁹⁴.

Klub Pracy bywa propagowany m.in. jako pomoc dla długotrwale bezrobotnych, tzn.

pozostających bez zatrudnienia ponad 1 rok. Odpowiada to również pojęciu bezrobocia chroniczne długookresowego. W odróżnieniu od niego bezrobocie krótkookresowe oznacza czas pozostawania bez zatrudnienia do 3 miesięcy.

Kolejna grupa pojęć dotyczy przeciwdziałania bezrobociu. Wskazuje się przede wszystkim na „środki zwalczania bezrobocia”. W ujęciu szerszym, najbardziej pożądanym środkiem zwalczania bezrobocia jest ożywienie gospodarcze, a zatem zwiększenie liczby miejsc pracy. W ujęciu węższym, są to programy makroekonomiczne - m.in. pobudzanie inwestycji, procesów gospodarczych, wielkich programów narodowych, czy rozwój szkolenia zawodowego. Tego też oczekują bezrobotni i często takie oczekiwania towarzyszą im w kontaktach z urzędem pracy. Jednak ożywienie gospodarcze raczej nie przynależy do

391 Zob. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu..., op. cit., Art. 2, pkt 2

392 Zob. W. Muszalski, Prawo socjalne..., op. cit., s. 187.

393 Zob. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu..., op. cit., Art. 2, pkt 15.

394 Zob. W. Muszalski, Prawo socjalne..., op. cit., s. 188.

kompetencji urzędów pracy. Przynależy natomiast do nich inicjowanie środków i programów walki z bezrobociem - aktywnych i pasywnych. Środki aktywne wspomagają zwiększenie miejsc pracy. Są to np. subsydiowane formy zatrudnienia: organizacja robót publicznych, prac interwencyjnych; pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej, jak również Kluby Pracy. Środki te pomagają bezrobotnym w znalezieniu się na rynku pracy poprzez uzupełnienie czy nabycie nowych kwalifikacji bądź umiejętności. Za formy pasywne uznaje się pomoc materialną (przyznawanie zasiłków) i świadczeń dla bezrobotnych³⁹⁵.

Polski rynek pracy boryka się ze skutkami recesji gospodarczej. Jak wyżej stwierdzono - najlepszym środkiem zaradczym na bezrobocie, byłoby ożywienie gospodarcze. Jednak w poszukiwaniach rozwiązań, zwraca się m.in. uwagę na problemy wynikające ze słabej jakości podaży sił roboczych. Problemem jest zbyt słabą aktywność osób bezrobotnych, niechęć do podwyższania kwalifikacji i do jakichkolwiek zmian oraz roszczeniowe oczekiwania wobec pracodawców oraz wobec urzędu pracy. Zatem problem tkwi w niewłaściwych postawach osób bezrobotnych wobec rynku pracy, urzędu pracy, bezrobocia, sposobów pokonywania trudności oraz własnych powinności. Postawy są tu rozumiane jako „względnie trwała dyspo-zycja jednostki do określonego zachowania wobec danego przedmiotu, wynikająca z poglą-dów, uczuć i dążności danej jednostki odnoszących się do przedmiotu postawy”³⁹⁶. Postawy są „względnie trwałe”, ale nie stałe, gdyż „jedne rozwijają się, inne zanikają wraz z prze-biegiem biografii jednostki oraz różnorodnością uwarunkowań sytuacyjnych”³⁹⁷. Na aktu-alizację i recesję postaw, wpływ mają struktury społeczne, pod jakich wpływ jednostka się dostaje. Pełna postawa składa się z komponentów poznawczych, emocjonalnych i beha-wioralnych. Istotne jest też odróżnienie postaw przynależnych podstawowej strukturze oso-bowości, od postaw drugorzędnych, kształtowanych zasadniczo pod wpływem czynników psycho i socjogennych. Pierwsze są trudno zmienialne, drugie mają charakter dynamiczny³⁹⁸. W opracowaniu postawa jest cechą jakościową. Tym samym, do pewnego stopnia można ją redukować (zasadniczo do pozytywnego lub negatywnego nastawienia względem wybranego obiektu)³⁹⁹. W ten sposób analizowane będą postawy korzystających z Klubów Pracy jako aktywne bądź bierne – najczęściej w kontekście poszukiwań zatrudnienia, poruszania się po

395 Zob. M. Bednarski, Skuteczność aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu..., op. cit., s. 38nn.

396 J. Turowski, Pojęcie postawy, w: M. Bocheńska-Seweryn, K. Kluzowa (red.) Elementy socjologii, Katowice 1999, s. 101.

397 Tamże .

398 Zob. Tamże, s. 101-105.

399 Zob. R, Mayntz, K. Holm, P. Hübner, Wprowadzenie do metod socjologi..., op. cit., s. 16.

rynku pracy. Podjęty jest też temat postaw wobec urzędu pracy. Są to postawy drugorzędne, które można zmienić. Jednak pojęcie „aktywność” można rozumieć również jako postawę pierwszorzędną, przynależną do podstawowej struktury osobowości, ukształtowaną jeszcze w okresie dzieciństwa, uwarunkowaną przez czynniki biogenne. Jej zmiana jest trudna⁴⁰⁰. Zasadniczo przemiany postaw dokonują się najczęściej w toku poszukiwań rozwiązania sytuacji trudnej.

Dla większości bezrobotnych sytuacją trudną jest ich przymusowa bezczynność.

Sytuacja trudna to inaczej sytuacja, w której człowiek napotyka na się przeszkody w drodze do zaspokojenia ważnych potrzeb. Sytuacją trudną jest stres, jak i frustracja⁴⁰¹. Jest to zagrożenie dla jednostki, gdyż zostaje ona pozbawiona cenionych wartości, zakłócone lub uniemożliwione są jej działania. Ale sytuacja ta wyzwala też aktywność⁴⁰². Tak więc, jest ona okresem przełomu, przesilenia, decydujących zmian, punktem zwrotnym, chwilą decyzji, wyboru⁴⁰³. W odniesieniu do sytuacji bezrobocia, jest to szczególnie wyraziste. Aczkolwiek jednostki w sytuacjach trudnych, nie zawsze same znajdują rozwiązania. Zobowiązuje to społeczność do wspierania osób w takiej sytuacji.

Wsparcie społeczne to pojęcie związane ze stosunkami międzyludzkimi, więzią społeczną, znaczącymi kontaktami społecznymi, a obejmuje cztery główne kategorie:

wsparcie emocjonalne - na płaszczyźnie empatii, miłości, zaufania; wsparcie instru-mentalne - czyli zachowania pomocne, wspomagające poczucie bezpieczeństwa jednostki;

wsparcie informacyjne - dostarczenie informacji użytecznych w znalezieniu rozwiązania trudnej sytuacji; wsparcie oceny - z istotnymi informacjami oceniającymi sytuację, na pod-stawie porównań społecznych bądź samooceny. Wsparcie nie musi być uświadomione ze strony pomagającego, natomiast warunkiem jego zaistnienia jest odbiór relacji pomocy przez osobę potrzebującą. Relacja ta oparta jest o emocje. W efekcie u potrzebującego wywołane zostaje przeświadczenie, iż jest zauważany, szanowany, ceniony, wart uwagi, i że pozostaje w sieci wzajemnych powiązań, zatem jest otoczony opieką. Podstawowym mechanizmem wsparcia jest redukcja lęku⁴⁰⁴. Wsparcie społeczne należy odróżnić od pomocy instrumentalnej, czyli fachowego doradztwa psychologicznego lub lekarskiego, form pomocy

400 Por. J. Turowski, Pojęcie postawy..., op. cit., s. 104.

401 Zob. M. Jarosz, Psychologia i psychopatologia życia codziennego, Warszawa 1975, s. 232 .

402 Zob. Tamże, s. 251.

403 Zob. W. Badura-Madej, Wybrane zagadnienia..., op. cit., s. 15 .

404 Zob. A. Bańka, U źródeł psychopatologii..., op. cit., s. 149-150.

świadczonej przez instytucje pomocy społecznej, szkoleń, itd. Celem tych form jest zależność użytkowa⁴⁰⁵.

W badaniach pytano na ile Klub Pracy pełni funkcje praktyczne, terapeutyczne, a na ile wychowawcze. Tak funkcje te określił lider podczas rozmowy poprzedzającej konstrukcję formularza wywiadu. Dokonał tym swojego rodzaju uproszczeń, ale okazało się, że rozmów-cy dobrze rozumieli te określenia. Zgodnie z tymi ustaleniami, funkcje praktyczne rozumiano jako naukę i ćwiczenia umiejętności typu: przygotowywanie dokumentów aplika-cyjnych, autoprezentacji oraz zajęcia mające bezpośrednie przełożenie na pozyskiwanie zatrudnienia; funkcje wychowawcze (zestawiane również z edukacyjnymi) miały celować w zmianę poglądów oraz postaw wobec rynku pracy i zatrudnienia; funkcje terapeutyczne rozumiane są jako wsparcie, celujące w skierowanie uwagi uczestników zajęć na ich potencjał i przyszłe zajęcia.

W niniejszym opracowaniu Kluby Pracy to instytucja społeczna. Pojęcie to rozumiane jest jako stosunkowo trwały układ kulturowy i strukturalny, powołany w celu rozwiązania stale pojawiających się problemów społecznych⁴⁰⁶. Problemem społecznym jest nie tylko samo bezrobocie, ale „jakość bezrobotnych”, którzy nie nadążają za wymogami rynku pracy. Rozwiązaniem ma być aktywizacja bezrobotnych i wspieranie ich w dążeniu do samodzielnego rozwiązywania ich trudności. Ogólnie Kluby Pracy mają wspomagać rozwią-zywanie problemów społecznych związanych z bezrobociem. Organizacja Klubów Pracy oparta jest o przyjęte reguły, zadania i zasady, forma ta spełnia istotne społecznie funkcje.