Teren i miejsca badań

Województwo śląskie zajmuje tylko 3,9% obszaru kraju (12 294km kw.), ale zamieszkuje w nim aż 12,4% ludności kraju (4,8mln.). Z 386 osobami przypadającymi na kilometr kwa-dratowy, osiąga najwyższą w kraju gęstość zaludnienia. Osiąga również najwyższy w kraju wskaźnik urbanizacji: 79,3%, podczas gdy średnia krajowa wynosi 61,7%. Kojarzone jest, przede wszystkim z przemysłem. W roku 2003 tzw. produkcja sprzedana przemysłu województwa wynosiła 16,9% produkcji sprzedanej przemysłu kraju, a wyższy Produkt Krajowy Brutto osiąga tylko województwo mazowieckie⁴²⁴.

O specyfice województwa decyduje Aglomeracja Górnośląska zajmująca centralną część województwa, zamieszkiwana przez prawie 60% ludności województwa⁴²⁵. Złożona z sze-regu mniejszych i większych miast, zdaje się być jednym wielkim ośrodkiem miejskim.

Przyczyny tego tkwią w zabudowie i w charakterze tychże miast, określonym przez jednorodny sposób życia i zarobkowania ich mieszkańców. Jednak transformacja sukcesywnie to zmienia i są już duże zmiany w tym zakresie. W rezultacie sposoby życia mieszkańców coraz bardziej się różnicują i tylko część ludności nadal pozostaje związana z przemysłem ciężkim. Zmieniają się również oblicza ośrodków miejskich, które stają się podobne do innych miast⁴²⁶.

Ogromne zmiany dotyczą gospodarki i rynku pracy. Zmieniają się stosunki własnościowe oraz charakter regionu określany przez funkcjonujące na nim branże. Dominujący wcześniej przemysł ciężki, sukcesywnie traci swoją pozycję, aczkolwiek ciągle jest istotny. Pojawiło się natomiast szereg nowych branż. Wśród przodujących dziedzin należałoby wskazać na przemysł maszynowy realizujący produkcję dla potrzeb górnictwa i co ważne: obsługuje on

424 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej, www.silesia-region.pl (dostęp: czerwiec 2005r.).

425 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Gospodarka, www.silesia-region.pl/gosp.php (dostęp:

czerwiec 2005r.).

426 Zob. W. Świątkiewicz, Miasto przemysłowe - przełamywanie stereotypu (na przykładzie Rudy Śląskiej), w:

W. Światkiewicz, K. Wódz (red.), Miasta przemysłowe we współczesnych badaniach socjologicznych, Katowice 1997, s. 71.

również rynki zagraniczne. Znaczenie ma też przemysł motoryzacyjny, którego udział w produkcji krajowej sięga 84,8%. Podobnie istotne są przemysł elektromaszynowy i ener-getyka, a w produkcji konsumpcyjnej na czoło wybija się produkcja tłuszczy roślinnych (28,5% produkcji krajowej) i piwa (31,2% produkcji krajowej). Stale rozrasta się też sektor prywatny, który osiąga już 60% produkcji sprzedanej przemysłu województwa. Atutem regionu jest wreszcie jego położenie w Europie i korzystne połączenia komunikacyjne z ogólnoeuropejską siecią transportową. Znaczenia nabierają funkcje Międzynarodowego Portu Lotniczego „Katowice” w Pyrzowicach⁴²⁷. Jednak komunikacja na terenie aglomeracji i pozostałych części województwa, wymaga jeszcze wielu nakładów i starań.

Okalające aglomerację tereny pozostają niejako w jej cieniu, choć terytorialnie zajmują większą część regionu. W ich skład wchodzą tereny rolnicze, leśne oraz pasma górskie.

Tereny leśne zajmują 31,7% obszaru województwa. Średnia krajowa zalesienia to 28,4%, zatem również ten aspekt określa wyrazisty charakter województwa. Zasoby krajobrazowo-przyrodnicze województwa z jego parkami krajobrazowymi, rezerwatami przyrody, tworzą korzystne uwarunkowania dla propagowania rozwoju turystyki i rekreacji, zaś kompleksy leśne - do rozwoju turystyki weekendowej. Aktualnie turystyka daje zatrudnienie 15% ogółu zatrudnionych w regionie⁴²⁸. Mniej atrakcyjnie prezentują się śląskie tereny rolnicze, gdyż warunki przyrodniczo -glebowe nie są zbyt korzystne. Tereny te zajmują 50,5% powierzchni województwa i pod tym względem „śląskie” odstaje od średniej krajowej wynoszącej 59%.

Ponadto zauważalna jest tendencja pozostawiania coraz większych powierzchni bez uprawy bądź wzrostu terenów przeznaczanych pod upraw zbóż kosztem upraw roślin przemysłowych i nasiennych. Śląskie rolnictwo w sumie nie jawi się atrakcyjnie z powodu warunków glebowych, jak również z powodu struktury: 80% stanowią małe gospodarstwa dysponujące nie więcej niż do 5 ha ziemi. Aż 20% rolników angażuje się równocześnie do innych prac zawodowych, co może uchodzić tak za skutek, jak i przyczynę malejącej atrakcyjności rolnictwa śląskiego. Obszary wiejskie zamieszkuje w sumie 20% ludności województwa⁴²⁹.

Kolejnym wyróżnikiem województwa jest jego sytuacja demograficzna: generalnie mieszkańcy stanowią populację nieco młodszą od populacji w innych województwach.

Udział ludności w wieku produkcyjnym stanowił w 2002 roku 63,8% ogółu mieszkańców, podczas gdy średnia krajowa wynosiła w tej kategorii 61,8%. Tendencja ta może

427 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Gospodarka, op. cit.

428 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Diagnoza sytuacji..., op. cit.

429 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Rolnictwo, www. silesia-region. pl/rolnic. php (dostęp:

czerwiec 2005r.).

w przyszłości ulec zmianom, gdyż w wiek XXI województwo weszło z ujemnym przyrostem naturalnym (-1,1), co stawia je na przedostatnim miejscu w kraju. Nową tendencją okazuje się wzrost aspiracji edukacyjnych społeczności regionu. Dawny Górny Śląsk pod tym względem zajmował ostatnie miejsca w kraju. Jeszcze w roku 1995 wyliczano, iż tylko 6%

ludności regionu posiadało wykształcenie wyższe, a 27% - średnie. Tymczasem modernizacja stawia swoje wymogi i domaga się sił, coraz lepiej wykwalifikowanych i wy-kształconych⁴³⁰. Dlatego pozytywnym zjawiskiem jest dynamiczny rozwój publicznych i nie-publicznych szkół wyższych oraz rozmaitych form doskonalenia zawodowego. Na terenie regionu znajdują się obecnie siedziby 36 wyższych uczelni i 7 punktów konsultacyjnych szkół wyższych spoza regionu. Uczelnie śląskie kształcą niespełna 11% ogólnej liczby studentów kraju, a liczba studentów daje województwu drugie miejsce w kraju⁴³¹.

Województwo przedstawia się zatem jako teren zróżnicowany. Praktycznie każdy urząd pracy funkcjonuje w odmiennych warunkach. W statystykach śląskie powiaty rozróżnia się tylko pod względem przyporządkowania do grupy powiatów ziemskich bądź grodzkich.

Podział ten wskazuje na pewną specyfikę:

-urzędy funkcjonujące w powiatach grodzkich (głównie na terenie aglomeracji), pracują z dużymi grupami bezrobotnych i pracodawców, a przy tym są to grupy szybko zmieniające się. M.in. realizowane są działania na terenie restrukturyzowanych zakładów.

- urzędy w powiatach ziemskich, borykają się z problemem dużych odległości. Dotarcie do urzędu, jak również do wskazanego (wybranego) pracodawcy, bywa problemem czasowym oraz finansowym, wymagającym pokonania nawet i kilkudziesięciu kilometrów. Zmotywo-wanie bezrobotnych do częstszych odwiedzin urzędu, jest również trudne z uwagi na zajęcia przy domu bądź w polu.

Powyższy podział nie wyczerpuje wszystkich różnic. W ramach powiatów grodzkich warto jeszcze wyszczególnić urzędy obsługujące powiaty na terenie aglomeracji (stanowiącej wielki kompleks miejski) i poza nią - (np. PUP w Częstochowie bądź Bielsku-Białej). Poza aglomeracją restrukturyzacja przybiera inne formy, gdyż dotyczy innych branż. Reformom towarzyszy też inna atmosfera społeczna. Z kolei w ramach powiatów ziemskich funkcjonują urzędy obsługujące zasadniczo bezrobotnych mieszkańców wsi oraz małych centrów miej-skich; oraz urzędy obsługujące mieszkańców wsi oraz większych miast. Do pierwszych

430 Zob. A. Cybula, M. S. Szczepański, System edukacyjny i przedsiębiorczość..., op. cit., s. 58.

431 Zob. Urząd Marszałkowski województwa śląskiego, Edukacja, www. silesia-region. pl/eduk. php (dostęp:

czerwiec 2005) .

zaliczyć można urząd w Kłobucku, czy filię w Koniecpolu, do drugich - PUP w Zawierciu, Będzinie, Raciborzu, Wodzisławiu, itp. Urzędy zaliczone do drugiej grupy mają nieco łatwiejsze zadania w zakresie pozyskiwania ofert pracy. Łatwiej im również dobrać typ szkoleń, który powinien korespondować z inwestycjami w terenie.

Czynnikiem różnicującym poszczególne urzędy są również ich warunki lokalowe.

Badania pozwalają na stwierdzenie, iż różnice te nie są w żaden sposób zależne od charakteru okolicy, ale od możliwości samorządu. W ten sposób na terenie województwa są placówki, które funkcjonują w bardzo skromnych warunkach lokalowych, na tyle skromnych, że nie można w nich organizować spotkań Klubów Pracy czy innych form pracy grupowej z bezrobotnymi. W roku 2003 na taką sytuację wskazywały urzędy w Myszkowie, Mysłowicach, Pszczynie i w Bielsku-Białej. Również pozostałe placówki nie były w sytuacji komfortowej - w zasadzie warunki zgodne ze standardami dotyczą tylko kilku urzędów, które w ciągu ostatnich lat pozyskały nowe siedziby.

Badania realizowano w 17 urzędach prowadzących Kluby Pracy w powiatach grodzkich (4 z nich obsługiwały również powiaty ziemskie), w 10 urzędach prowadzących Kluby Pracy w powiatach ziemskich oraz w 2 placówkach filialnych. Realizując badania rozpoczynano od oględzin obiektów, w których ulokowane były urzędy. Zwracano uwagę na uwarunkowania lokalowe placówek, standard budynku, rozkład pomieszczeń. Stwierdzono, iż śląskie urzędy pracy prezentują wyrównany poziom wyposażenia - niemal wszędzie petenci mają dostęp do ogłoszeń w prasie, mogą korzystać z biblioteczek, z sal informacji zawodowej itp. Czynni-kiem różnicującym jest natomiast dostęp do sprzętu komputerowego i do internetu: są placówki, gdzie petenci mogą skorzystać z tych dóbr i są takie, gdzie takich usług się nie przewiduje. Rozwiązaniem ostatnich lat są usługi świadczone przez Gminne Centra Informa-cji oferujące bezpłatnie dostęp do sprzętu komputerowego i internetu. W kilku placówkach na terenie województwa GCI zostały ulokowane w bezpośrednim sąsiedztwie urzędów pracy, co umożliwia kompleksową obsługę bezrobotnych. Biorąc pod uwagę fakt, że komputer osobisty i internet ciągle należą do nietypowych dóbr w śląskich gospodarstwach domowych, zaś pracodawcy coraz częściej poprzestają na ogłoszeniach zamieszczonych na stronach internetowych - jest to istotna usługa.

Najważniejszymi miejscami badań były pomieszczenia Klubu Pracy, biura doradców oraz gabinety kierowników. W tych ostatnich realizowano wywiady. Pozostała część badań – rozmowy z uczestnikami zajęć oraz przekazanie im kwestionariuszy ankiet do wypełnienia – odbywała się w salach zajęć Klubu Pracy.