Osoby starsze

Starość jest naturalnym etapem życia każdego człowieka695, tak jak naturalne są procesy starzenia się społeczeństw696. Narastające zjawisko starości jest faktem i wymu-sza podejmowanie szeregu działań mających na celu poszukiwanie rozwiązań prawnych w zakresie zaspokajania potrzeb osób starszych i rozwiązywania ich problemów697. W Polsce w końcu 2013 r. liczba ludności wynosiła 38,5 mln osób. Osoby w wieku 65 lat i więcej stanowiły wówczas około 5,7 mln polskiego społeczeństwa. W okresie mię-dzy 1989 a 2013 r. liczba osób starszych wzrosła o 1,9 mln osób698, na co wpływ miało wydłużenie się przeciętnego czasu trwania życia699. Proces starzenia się społeczeństwa skutkuje jednak powstawaniem problemów, które w poprzednich latach nie były aż tak widoczne, a w związku z tym nie wymagały ingerencji ze strony administracji w ramach pełnionej przez nią funkcji świadczącej. Problemy osób starszych, w tym związane z ubóstwem i koniecznością udzielania im różnych form pomocy, to obecnie nie tylko problem Polski. Zjawiskiem tym dotknięte są też inne kraje UE700.

Zjawisko starzenia się społeczeństw dostrzegane jest w UE, która zgodnie z art. 25 Karty Praw Podstawowych uznaje i szanuje prawo osób w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia oraz do uczestniczenia w życiu społecznym i kulturalnym701. „Sta-rzenie się społeczeństwa to wyzwanie dla wszystkich pokoleń w Europie, to również kwestia solidarności międzypokoleniowej. Grupa ludności UE obejmująca osoby w wie-ku około 60 lat i więcej będzie rosła w tempie szybszym niż kiedykolwiek dotąd. Jest to pozytywne zjawisko, gdyż jest ono logiczną konsekwencją poprawy stanu zdrowia i ja-kości życia”702. Niemniej jednak powoduje ono, że UE i jej państwa członkowskie stają przed wieloma problemami, w tym wiążącymi się z kwestią ubóstwa i koniecznością udzielania pomocy społecznej na rzecz osób starszych.

695 B. Skoczyńska-Prokopowicz, Dom pomocy społecznej „Leśniówka” w Turzy, jako wzorcowa

pla-cówka realizująca założenia polityki społecznej wobec osób starszych, „Administracja. Teoria – dydaktyka

– praktyka” 2015, nr 4, s. 74.

696 J. Hrynkiewicz, Los starca zależy od kontekstu społecznego – wprowadzenie, [w:] O sytuacji ludzi

starszych, J. Hrynkiewicz (red.), Warszawa 2012, s. 10.

697 S. Nitecki, Rodzaje świadczeń przysługujących osobom starszym w systemie pomocy społecznej, [w:] Prawne aspekty starości, A. Wilk, M. Gołowkin-Hudała (red.), Warszawa 2014, s. 11.

698 Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle

pro-gnozy na lata 2014–2050, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, listopad 2014, s. 3.

699 D. Błasiak, W. Walkowska, Raport z konferencji „W obliczu starości” zorganizowanej w ramach

programu INTERREG IIIC w październiku 2006 r., [w:] W obliczu starości. Opis projektu i dobrych praktyk,

H. Misiewicz, D. Błasiak, S. Adamczyk, Katowice 2007, s. 149.

700 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 940/2011/UE z 14 września 2011 r. w sprawie Euro-pejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012) (Dz.Urz. UE L 246/5 z 23 września 2011 r.).

701 Ibidem.

Również w prawie krajowym dostrzegana jest problematyka osób starszych i sta-rzenia się społeczeństwa, czego wyrazem jest chociażby uchwalona 11 września 2015 r. ustawa o osobach starszych703, regulująca m.in. sprawy związane z polityką senioralną oraz monitorowaniem i przedstawianiem informacji o osobach starszych, przy czym należy mieć na uwadze to, że państwo zaspokaja potrzeby osób starszych głównie poprzez zabezpieczenie społeczne704. Nie oznacza to jednak, że osoby starsze nie wymagają po-mocy ze strony państwa z innych przyczyn, takich jak ubóstwo, niepełnosprawność, nieumiejętność zaspokajania codziennych potrzeb życiowych. Potrzeby te zaspokajane są m.in. za pośrednictwem pomocy społecznej.

W przepisach u.p.s. nie pojawia się pojęcie osoby starszej, brak też odwołania do pojęcia starości w art. 7 u.p.s. Ustawodawca w art. 6 pkt 7 u.p.s. posłużył się jednak pojęciem osoby niezdolnej do pracy w powodu wieku. Zgodnie z przytoczonym artyku-łem za osobę niezdolną do pracy z powodu wieku uważa się osobę, która osiągnęła wiek emerytalny określony w art. 24 ust. 1a i 1b oraz w art. 27 ust. 2 i 3 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych705, przy czym wiek emerytalny nie jest stały i ciągle się zmienia. Oprócz tego wiek został ujęty w u.p.s. jako przesłanka warunkująca przyznanie niektórych ze świadczeń normowanych jej przepi-sami. Można w tym dostrzec pewien wyraz realizacji podstawowych celów pomocy społecznej w stosunku do starszej części społeczeństwa oraz przywiązywania uwagi do prawa osób starszych do życia na poziomie odpowiadającym warunkom zapewniają-cym przestrzeganie standardu godności człowieka.

Należy mieć na uwadze, że osoba niezdolna do pracy z powodu wieku może być też niezdolna do zaspokajania w sposób samodzielny swoich potrzeb, wobec czego jest ona uprawniona do ubiegania się o przyznanie świadczeń z zakresu pomocy społecznej706

również „z powodu wieku”. Do świadczeń, o które mogą ubiegać się osoby starsze „z po-wodu wieku” należą przede wszystkim zasiłek stały, zasiłki okresowe oraz zasiłki celowe i specjalne zasiłki celowe. Szczególną rolę należy przypisać zasiłkom celowym, a to dlatego, że osoby starsze mogą przeznaczyć uzyskane w ich ramach kwoty pieniężne na zakup niezbędnych leków lub na zakup opału. Równie ważne wydaje się prawo do ko-rzystania przez osoby starsze z różnych form poradnictwa. Na rzecz osób starszych może być prowadzona zarówno praca socjalna, jak i można im udzielić interwencji kryzysowej707. Okazuje się bowiem, że przemoc w rodzinie dość często przybiera formę przemocy

703 Ustawa z 11 września 2015 r. o osobach starszych (Dz.U. z 2015 r., poz. 1705).

704 D. Błasiak, W. Walkowska, op. cit., s. 12.

705 Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 887 ze zm.).

706 S. Nitecki, Rodzaje świadczeń..., s. 16.

skierowanej wobec osób starszych i polega nie tylko na stosowaniu przemocy fizycznej, lecz także różnych form przemocy emocjonalnej czy ekonomicznej708. Do rozlicznych świadczeń z zakresu pomocy społecznej, które uwzględniają potrzeby osób starszych, zaliczyć można również udzielenie schronienia, zapewnienie posiłku oraz niezbędnego ubrania, jak również opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe za osobę, która zrezygnuje z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem.

Przede wszystkim jednak osoby starsze mogą ubiegać się o przyznanie usług opie-kuńczych. Tytułem przykładu można wskazać, że, zgodnie z art. 50 ust. 1 u.p.s., osoba samotna, która z powodu wieku wymaga pomocy innych osób, a jest jej pozbawiona, może ubiegać się o przyznanie jej usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opie-kuńczych. Zgodnie natomiast z art. 51 ust. 1 u.p.s. „Osobom, które ze względu na wiek […] wymagają częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życio-wych, mogą być przyznane usługi opiekuńcze, specjalistyczne usługi opiekuńcze lub posiłek, świadczone w ośrodku wsparcia”709. Osoby starsze dość często wymagają świad-czenia w formie pobytu i usług świadczonych w domach pomocy społecznej. Oprócz tego z powodu wieku mogą one wymagać również wsparcia w postaci usług w rodzinnym domu pomocy.

Na tle konieczności korzystania przez osoby starsze z różnych form pomocy spo-łecznej, a zwłaszcza z usług opiekuńczych, pojawia się problem związany z wolnością jednostki od korzystania z pomocy społecznej i kwestią określenia granic jej wolności od ingerencji administracji w sferę jej życia osobistego. Występuje to wówczas, gdy pomoc taka, biorąc pod uwagę obiektywne kryteria oceny, jest dla osoby starszej niezbędna, ale osoba starsza odmawia skorzystania z niej, ponieważ w jej własnym odczuciu nie wyma-ga jej i nie potrzebuje. W pomocy społecznej opisane sytuacje mają miejsce dość często, a zwłaszcza wówczas, gdy osoby starsze są jednocześnie osobami samotnymi i informację o tym, że mogą potrzebować pomocy, ośrodki pomocy społecznej uzyskują od osób trze-cich, co skutkować może wszczynaniem postępowań zmierzających do przyznania im świadczeń z urzędu. Szczegółowo będzie o tym mowa w dalszej części pracy.

Na tle poczynionych rozważań rysuje się pewna konstatacja. Otóż problematyka starości i osób starszych łączy się z celami i funkcjami, dla realizacji których powstała pomoc społeczna. Osoby starsze nie stanowią jednak grupy wewnętrznie jednolitej. Nie-wątpliwie tworzą one zróżnicowaną grupę społeczną. Wśród starszej części naszego

708 A. Papierkowska, Przemoc wobec osób starszych ze szczególnym uwzględnieniem przemocy w

ro-dzinie, [w:] Prawne aspekty starości, A. Wilk, M. Gołowkin-Hudała (red.), Warszawa 2014, s. 186.

społeczeństwa znajdują się zarówno osoby niezamożne, przede wszystkim ze względu na wysokość otrzymywanych przez nie świadczeń emerytalnych, jak i osoby posiadają-ce odpowiednie środki finansowe do życia, ale zmuszone do korzystania z pomocy spo-łecznej z innych powodów, jak niepełnosprawność, stan zdrowia, zagrożenie przemocą w rodzinie710. Wobec starzenia się społeczeństwa narastać będą w coraz większym zakre-sie problemy osób starszych. Bez wątpienia zmuszona będzie reagować na to również pomoc społeczna.