Państwa narodowe a UE

Słowo naród używane jest w wielu znaczeniach. Nawet Hans Kohl - jeden z najwybitniejszych badaczy tematu sceptycznie odnosił się do możliwości dokładnego określenia czym jest naród32: Narodowość jest historycznym i politycznym pojęciem, a słowa naród i narodowość przeżyły nie mało zmian znaczeniowych i dalej ewoluują. Jedynym wspólnym elementem teorii dotyczących istoty narodu jest zgodność, co do tego, iż jest to „wspólnota ludzka”. Ogół definicji narodu można podzielić na dwie kategorie: 1) te wywodzące się z nurtu kulturalistycznego, gdzie wspólnota narodowa jest określana przez daną kulturę, wyrosła z etnicznych korzeni oraz 2) polityczne, opierające się na stwierdzeniu, że narody to wyobrażone polityczne i suwerenne

31

T. Grosse, op. cit., s. 119, 123, 139. 32

Andrzej Pieczewski 169 wspólnoty33. Historia powstania państwa narodowego jest związana ściśle z historią pojęcia narodu. Dla Jurgena Habermasa „(…) narody w klasycznym rozumieniu to wspólnoty rodowe zintegrowane geograficznie, przez siedzibę i sąsiedztwo oraz kulturowo poprzez język, obyczaje i kulturę, ale jeszcze nie scalone politycznie poprzez formę organizacji państwowej”. Takie znaczenie pojęcia narodu zachowało się do końca XVIII w. Dopiero Rewolucja Francuska zmieniła jego wydźwięk, czyniąc zeń źródło państwowej suwerenności oraz cechę przy określaniu tożsamości politycznej członka pewnej wspólnoty34

. Edward Shils uważa, iż najpełniejsze urzeczywistnienie naród znajduje w tzw. państwie narodowym35. Pojawia się ono wraz z narodzinami silnej relacji między narodem a abstrakcyjną organizacją państwową. Jest to wspólnota wszystkich obywateli połączona więzią państwowo-narodową. Początkowo państwo narodowe nie musiało być koniecznie państwem jednego, etnicznie zdefiniowanego narodu³⁶. Proces powstawania niepodległych państw narodowych rozpoczął się stosunkowo niedawno, bo w XIX w. Można skonstatować, iż ta forma organizacji społeczeństw powstała na pewnym historycznym etapie ich rozwoju. Jest ona zatem wynikiem pewnej ewolucji. Nie jest ona zatem ostateczna i będzie podlegać dalszym przemianom. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, możemy stwierdzić, iż kolejnym etapem mogą być pewne struktury ponadnarodowe, czy ponadpaństwowe.

W XXI wieku, czyli w czasach zaawansowanej integracji Starego Kontynentu, wydawać by się mogło, że państwa narodowe należą już do przeszłości. Współcześnie zachodzi bowiem wiele procesów mających duży wpływ na zmniejszenie roli państw narodowych. Największe znaczenie mają globalizacja, dezintegracja narodów (ruchy separatystyczne, etniczne, rasowe i religijne, wojny domowe) oraz proces integracji regionalnej. Są to procesy samo eliminujące się. Mimo występowania czynników osłabiających rolę państw we współczesnym świecie ich pozycja jest nadal bardzo znacząca. Wielka siła państw narodowych tkwi w świadomości ich społeczeństw. Współcześni obywatele wyobrażają sobie, iż państwa, w obecnym kształcie, istniały zawsze, że narody są nieśmiertelne, a ich korzenie sięgają tysięcy lat i że nie ma innych ewentualności. Silna tożsamość narodowa oraz nacjonalizmy, czy wręcz nastroje

33

M. Adamowicz, Droga od państwa narodowego do Unii Europejskiej na przykładach Irlandii i Polski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003, s. 9-11.

34

J. Habermas, Obywatelstwo a tożsamość narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1993, s. 8-9.

35

E. Shils, Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie, „Sprawy Narodowościowe”, t. 5 (1996) z. 1, s. 9.

36

J. E. Ziółkowska, Państwo narodowe w perspektywie wspólnoty europejskiej, Warszawa 2009, s. 39-40.

Federalizacja Unii Europejskiej…

170

ksenofobiczne mogą być bardzo silną przeszkodą w pogłębianiu procesu integracji.³⁷

Alternatywą dla tożsamości narodowej w ramach UE wydaje się być twór określany mianem „tożsamości europejskiej”. Zwolennicy podejścia funkcjonalistycznego twierdzą, iż w momencie gdy sfera ekonomiczna osiągnie poziom ponadnarodowy, również to, co obecnie w sferze kultury ma miejsce jedynie na poziomie narodowym i państwowym, dorówna temu ponadnarodowemu etapowi, pozbywając się wszelkich lokalno-nacjonalistycznych akcentów.38

Tożsamość europejską postrzega się na ogół na dwa sposoby: jako identyfikację ponadnarodową i postnarodową. Pierwsza z nich oznacza tożsamość o charakterze kosmopolitycznym. Jej zwolennicy zakładają, że narody są tworem sztucznym, wykreowanym w ciągu ostatnich dwóch stuleci za pomocą takich narzędzi jak bezpłatne szkolnictwo podstawowe, czy obowiązkowa służba wojskowa. Ich zdaniem, używając tych samych narzędzi można stworzyć „naród europejski”, jako kontynuację państwa narodowego na wyższym poziomie. Implikuje to wchłonięcie tożsamości poszczególnych krajów przez tożsamość europejską. Koncepcja ta pozostaje w zasadzie odmianą tożsamości narodowej, z tą różnicą, że odnosi się do szerszej zbiorowości. Podkreśla się, iż jej praktyczna realizacja jest jednak mało prawdopodobna. Nie wydaje się, aby w niedalekiej przyszłości Europejczycy posługiwali się wspólnym językiem, czy wyznawali wspólną religię.

Istoty europejskości należy zatem szukać na poziomie innym niż ponadnarodowym, gdyż celem integracji nie może być bowiem stworzenie wielkiego państwa typu narodowego pojmowanego holistycznie, które zastąpi istniejące dziś jednostki państwowe. Przyszłość tożsamości europejskiej należy upatrywać w koncepcji identyfikacji postnarodowej. Jej założenia koncentrują się wokół takich pojęć jak: transnarodowe obywatelstwo, patriotyzm konstytucyjny, wspólna kultura polityczna. Tożsamość postnarodowa wiąże się z dowartościowaniem kulturowego pluralizmu. Jej zwolennicy twierdzą, iż tożsamość jednostki jest rzeczywistością wielopoziomową: lokalną, regionalną, narodową i europejską. Tożsamość postnarodowa odwołuje się do uniwersalnych zasad (demokracji, praw człowieka, podstawowych wolności) oraz polityki jako kultury. Zakłada to wcześniejsze sięganie do zasad partykularnych, czyli wznoszenie się na poziom ponadnarodowy bazując na tożsamościach narodowych.39

Charakterystyczna dla współczesności „wielowarstwowa tożsamość” odwołuje się do nowych warunków

37

M. Adamowicz, op. cit., s. 15-21. 38

J. E. Ziółkowska, op. cit., s. 167. 39

Andrzej Pieczewski 171 kulturowych oraz dostosowuje do nowych wyzwań. Jednocząca się Europa oferuje rozwój tożsamości według indywidualnych upodobań i preferencji, tzn. nie ogranicza jej tylko do jednorodnego wymiaru identyfikacyjnego. Integracja nie stanowi abstrakcyjnego procesu ale generuje działania odczuwalne dla tzw. „przeciętnego obywatela”, od którego wymaga aktywnej interpretacji świata, tak aby mógł w nim funkcjonować40

.

System wartości europejskich jest jednak wewnętrznie niespójny i w dużym stopniu odwołujący się do wartości narodowych. Brakuje idei, które uzasadniałyby „wartość dodaną” Unii w stosunku do jej państw członkowskich. Brakuje również idei, które promowałyby docelową – federalną wizję reform instytucjonalnych. Stąd, patrząc na rzeczywistość ostatnich lat, twierdzenie, iż państwo narodowe jest anachronizmem, wydaje się być zbyt daleko posunięte. Państwa narodowe nie zanikają lecz stają się mniej widoczne. Bardziej uwidaczniają się one w sytuacjach konfliktowych, występując w postaci swego rodzaju mechanizmu obronnego. Symbolizują one zbiorową tożsamość i kulturową samowystarczalność. Pomimo międzynarodowości praw człowieka, we współczesnej Europie państwo narodowe nadal pozostaje gwarantem podstawowych praw obywatelskich. Konserwatyści twierdzą, iż państwa narodowe nadal pozostaną głównymi aktorami stosunków międzynarodowych, które w dalszym ciągu kształtowane będą poprzez narodowe racje stanu, współzawodnictwo ekonomiczne i równowagę sił41

.

Nierzadko elity polityczne na szczeblu krajowym podsycają uczucia nacjonalistyczne ze względu na własny interes wyborczy. Wszak ich byt polityczny zależy tylko od krajowych wyborców. Negocjacje w „Brukseli” jawią się krajowej opinii publicznej jako pole bitwy, gdzie rząd działając w interesie narodowym próbuje uzyskać jak najwięcej dla swojego kraju. Jednocześnie rozwój integracji może być źródłem frustracji dla krajowych polityków, gdyż osłabia on demokrację na szczeblu państwowym i ich wiarygodność poprzez ograniczenie możliwości skutecznego rozwiązywania problemów gospodarczych i społecznych zgodnie z oczekiwaniami wyborców. Różnorodność instytucji kapitalistycznych w Europie, powoduje, że trudno jest prowadzić polityki gospodarcze na poziomie unijnym. Różnice kulturowe i etniczne przyczyniają się nierzadko do niechęci wielu społeczeństw do zwiększania budżetu europejskiego i rozszerzania skali polityk redystrybucyjnych. Spora część grup społecznych skupia się wokół instytucji narodowych, jako najlepszych reprezentantów ich

40

R. Dopierała, Tożsamość wobec procesów cywilizacyjnych [w:] Tożsamość kulturowa i polityczna Europy wobec wyzwań cywilizacyjnych, red. D. Walczak-Duraj, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 24.

41

R. Dahrendorf, Rozważania nad rewolucją w Europie, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1991, s. 116-117.

Federalizacja Unii Europejskiej…

172

interesów. Motorem tego procesu jest próba ochrony interesów narodowych na wspólnym rynku. Widać to szczególnie w okresie obecnego światowego kryzysu oraz kłopotów strefy Euro.

Zbieżność krajowych interesów gospodarczych z dążeniami narodowych elit politycznych wzmacnia międzyrządową optykę procesu europejskiej integracji (Zwraca się uwagę na wspieranie tego mechanizmu poprzez najbardziej wpływowe kraje.). Rosnącemu znaczeniu mechanizmów międzyrządowych odpowiada skupienie aktywności państw członkowskich na wewnętrznych sprawach Unii. Zaostrza się strategiczna rywalizacja między państwami Wspólnoty. Jednocześnie utrudnia to ukształtowanie się silnego ośrodka politycznego na szczeblu europejskim, odpowiedzialnego za realizowanie celów geopolitycznych UE.⁴²

Powyższe rozważania upoważniają do konkluzji, iż państwo narodowe pozostaje nadal najważniejszym aktorem europejskiego zjednoczenia. Wynika to z obiektywnych mechanizmów demokracji, w których byt polityków, a zatem i ich działania, zależą od oceny stopnia realizacji interesów krajowych wyborców. Mechanizm ten wzmacnia dominująca wśród społeczeństw krajów członkowskich tożsamość narodowa. Tożsamość europejska rodzi się powoli i będzie jeszcze długo ewoluować, gdyż tego typu zjawiska należą do tzw. „procesów długiego trwania”. W europejskiej przestrzeni publicznej brak jest również wyraźnie i głośno artykułowanych idei promujących federację oraz pokazujących jej przewagę nad obecnymi rozwiązaniami hybrydowymi. Depozytariuszami koncepcji federacyjnych pozostają nadal elity intelektualne. Politycy bardziej ostrożnie, bacząc na opinię wyborców, odnoszą się publicznie do korzyści płynących z federalizacji Europy.