1. Wstęp
W literaturze przedmiotu turystyka polonijna jest definiowana jako „odmiana turystyki etnicznej” (Gaworecki 1998, s. 60). Termin „turystyka etniczna” w literaturze naukowej jest rozumiany dwojako. W pierwszym ujęciu traktuje się ją jako wyjazdy w celu poznania i nawiązania kon-taktów z ludnością odmienną kulturowo (pragnienie doświadczenia od-mienności kulturowej), natomiast w drugim – jako podróże osób tej samej grupy etnicznej. Turystyka etniczna ma ścisły związek ze zjawiskiem diaspory, rozumianej jako rozproszenie jakiejś narodowości na obczyź -nie. Diaspora ma dwa źródła: emigrację ludności z własnej ojczyzny i ukształtowanie zbiorowości etnicznej w wyniku zmiany granic pań stwo-wych (Gaworecki 1998, s. 51). Dla rozwoju turystyki etnicznej istotne są
– niezależnie od źródła powstania i stopnia asymilacji określonej dia-spory – kultywowanie odrębności kulturowej, prowadzenie ożywionej działalności społecznej oraz silne powiązanie z krajem pochodzenia.
Diaspora polska, potocznie zwana Polonią (z łac. Polonia – Polska), to termin określający Polaków mieszkających poza granicami Polski. Nie-którzy za Polonię uznają tylko polskich emigrantów i ich potomków, nie określając tym mianem osób mieszkających na terenach, które po 1939 r. przestały wchodzić w skład państwa polskiego. Argumentem za
*
Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa, ul. Chałubińskiego 8, e-mail: teresa. buczak@pot.gov.pl.
Teresa Buczak
198
tym stanowiskiem jest stwierdzenie, że ludzie ci nie wyjechali z Polski, tylko zmieniły się granice kraju. Oni sami też uznają się za Polaków, a nie za Polonię. Polaków tych określa się mianem mniejszości polskiej.
Z kolei definicja turystyki społecznej, opracowana przez Mię dzyna-rodowe Biuro Turystyki Społecznej (BITS), mówi, że główną cechą cha-rakteryzującą turystykę społeczną jest zespół relacji i procedur wynika-jących z realizacji programów finansowanych przez państwo, które
umo-żliwiają udział w turystyce warstwom obywateli o niższych dochodach. Do takiego poglądu nawiązuje także dokumentacja Unii Europejskiej, określając turystykę społeczną jako wspomaganą formę aktywności grup ludzi, którzy z wielu powodów – głównie społecznych i zdrowotnych – mają trudności z organizowaniem swoich wakacji (Analiza rozwoju
tury-styki... 2007, s. 3).
Podkreśla się, że działania zmierzające do rozwoju turystyki spo-łecznej powinny dotyczyć zwłaszcza grup najbardziej marginalizowanych ekonomicznie, społecznie i pochodzeniowo (miejsce zamieszkania lub stałego przebywania) oraz przynosić wymierny w każdym okresie efekt społeczny lub ekonomiczny nie tylko stronom realizującym, ale także regionom oraz beneficjentom końcowym. Podstawową formą realizacji powinna być współpraca publiczno-społeczno-prywatna (Analiza rozwoju
turystyki... 2007, s. 35).
Punktem wyjścia do analizy stanu turystyki polonijnej jako segmentu turystyki społecznej jest zbadanie liczbowo-przestrzennego obrazu pol-skiej diaspory, a także okresu, w jakim się tworzyła. Według danych rzą -dowych (Rządowy program współpracy... 2007), poza granicami Polski
przebywało w 2007 r. ok. 16 mln osób narodowości polskiej lub polskie-go pochodzenia bez polskiepolskie-go obywatelstwa. Inne źródła podają, że w 2009 r. poza terytorium Polski mieszkało nawet do 21 mln Polaków i osób pochodzenia polskiego. Polscy emigranci pochodzą z kilku fal mi-gracji:
– uchodźcy po powstaniach narodowych w XIX w. (głównie do Francji, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Niemiec i Ameryki Północnej),
– emigracja zarobkowa w drugiej połowie XIX w. aż do 1939 r. (ro-botnicy głównie do Francji, Belgii i Niemiec; chłopi do Stanów Zjedno-czonych, Kanady, Brazylii i Argentyny),
– emigracja na skutek II wojny światowej oraz z przyczyn polity-cznych po wojnie,
Turystyka polonijna jako segment turystyki społecznej... 199
– emigracja polskich Żydów na skutek napięć narodowościowych i prześladowań antysemickich (w różnych falach i okresach, przed wojną
i po wojnie, m.in. tzw. emigracja pomarcowa lat 1968–1971),
– emigracja z przyczyn ekonomicznych i politycznych w latach 80. XX w.,
– emigracja zarobkowa po 1989 r. (głównie do Wielkiej Brytanii, Irlandii, Niemiec, Austrii, Włoch, Kanady i Stanów Zjednoczonych).
Liczące się zbiorowości Polaków i osób o polskim rodowodzie istnieją
w większości państw Europy, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie na kontynencie północnoamerykańskim, w Argentynie, Brazylii w Ameryce Południowej, w Republice Południowej Afryki i Australii (Raport o sytuacji
Polonii... 2009, s. 9). Najliczniejsza polska diaspora znajduje się w
Sta-nach Zjednoczonych (10,6 mln), Niemczech (2 mln), Brazylii (1,8 mln), Francji (1,05 mln), Kanadzie (900 tys.), Wielkiej Brytanii (500 tys.) i Argentynie (450 tys.).
Stosując podejście marketingowe, można traktować Polonię jako je-den z segmentów rynku turystycznego. Aby jednak stwierdzić, czy jest to uzasadnione, należy dokonać możliwie pełnej charakterystyki konsu-mentów należących do tej grupy i odpowiedzieć na pytanie, czy ich potrzeby i zachowania nabywcze różnią się od pozostałych turystów. Ponadto podstawą wyodrębnienia i ważnym kryterium oceny atrakcyj-ności segmentu jest jego wielkość. Do pozostałych czynników okreś la-jących potencjalną zyskowność segmentu należą również m.in.: koszty wejścia na rynek, łatwość komunikowania się z rynkiem i sztywność
popytu (Altkorn 1994, s. 88). Wynikiem analizy atrakcyjności będzie usta-lenie, czy dana grupa konsumentów może się stać opłacalnym rynkiem, czyli obszarem do prowadzenia rentownej działalności gospodarczej.
Jeżeli jednak przedmiotem rozważań jest turystyka polonijna jako segment turystyki społecznej, wówczas aspekt „atrakcyjności” i zyskow-ności segmentu nie ma kluczowego znaczenia. Niemniej sama „proce-dura” jego identyfikacji i wyodrębnienia powinna być podobna, tzn. konie-czne jest określenie zarówno skali, jak i struktury popytu tej grupy kon-sumentów w zakresie uczestnictwa w turystyce oraz dotychczasowego poziomu zaspokojenia tych potrzeb.
W celu dokonania takiej diagnozy, analizowano wielkość i strukturę
turystycznych przyjazdów do Polski osób polskiego pochodzenia w la-tach 2001–2010. W toku analizy zbadano istnienie zależności pomiędzy
Teresa Buczak
200
wielkością Polonii w poszczególnych krajach a liczbą przyjazdów tury-stycznych do Polski oraz opisano najważniejsze cechy przyjazdów osób polskiego pochodzenia w porównaniu z pozostałymi turystami zagra-nicznymi. Przeanalizowano rolę i dotychczasowe działania instytucji pań -stwowych oraz organizacji pozarządowych na rzecz Polonii, w zakresie wsparcia uczestnictwa w turystyce tej grupy. Ponadto podjęto próbę
określenia skali tego zjawiska.
2. Charakterystyka turystyki polonijnej1
Na potrzeby charakterystyki turystyki polonijnej sięgnięto po wyniki badań turystyki przyjazdowej, wykonane w latach 2001–2011 przez Instytut Turystyki, w ramach programu badań statystycznych statystki publicznej. Do 2006 r. (włącznie) badanie było bardziej szczegółowe, realizowano bowiem wówczas dwie odrębne ankiety: 1) charakteryzującą
turystów i 2) wydatki turystów. Od 2007 r. Instytut Turystyki posługuje się
jedną ankietą, w której uszczuplono zakres pytań charakteryzujących turystów2. W szczególności zabrakło pytania o polskie pochodzenie. Pewnego przybliżenia dostarcza pytanie o cele przyjazdu, a zwłaszcza dwie odpowiedzi: „Odwiedziny u krewnych, znajomych” i „Odwiedziny miejsca pochodzenia”. Wykorzystano je w celu oszacowania wielkości przyjazdów w latach 2007–2010, ponieważ są wysoko skorelowane z polskim pochodzeniem.
W dalszej części analizy, poświęconej bardziej szczegółowej charak-terystyce przyjazdów, posłużono się danymi z lat 2001–2006 zebranymi w ankiecie 1 charakteryzującej turystów. Od 2011 r. do ankiety przywró-cone zostało pytanie o polskie pochodzenie respondenta, dzięki czemu dostępne są dane za pierwsze półrocze o tej grupie cudzoziemców.
Jak wynika z danych Instytutu Turystyki, liczba przyjazdów turystów zagranicznych do Polski w latach 2001–2010 podlegała znacznym waha-niom (rys. 1). W 2010 r. Polskę odwiedziło 12,5 mln turystów, tj. o 4,9% więcej niż w roku poprzednim, ale w porównaniu z najlepszym pod tym
1
Turystyka polonijna jest tu rozumiana jako przyjazdy osób polskiego pochodzenia do Polski.
2
W 2007 r. uległa zmianie metoda badań na przejściach granicznych. Warunki rea-lizacji badań po wejściu Polski do strefy Schengen są dużo trudniejsze niż w sytuacji obowiązkowej kontroli granicznej.