– UWARUNKOWANIA I WYZWANIA
1. Co to jest turystyka społeczna?
Wśród rodzajów turystyki przytoczonych przez J. Pietę (2008, s. 85), turystyka społeczna nie jest wymieniona explicite. Tak naprawdę każda z opisanych przez niego rodzajów turystyki mogłaby być pod pewnymi warunkami społeczna. Jakie to są warunki? Otóż kluczem do rozumienia turystyki społecznej jest deskryptor „społeczna”. Określenie odnosi się do czegoś dotyczącego społeczeństwa, dotyczącego postaw lub działań
większości członków społeczeństwa, co zostało wytworzone przez spo-łeczeństwo i jest jego wspólną własnością, służy zaspokajaniu potrzeb i poprawie warunków życia (Słownik języka polskiego 2007).
Czasami jako synonim słowa „społeczna” występuje słowo „socjalna”. Na potrzeby ustaleń terminologicznych należy od razu wyjaśnić subtelne, ale jednak występujące różnice między tymi dwoma pojęciami. Otóż po-wołując się na ten sam słownik słowo „socjalny” oznacza: „dotyczący społeczeństwa; społeczny, mający na celu zaspokojenie potrzeb mate-rialnych i kulturalnych społeczeństwa”.
Z pozoru te dwie definicje są do siebie podobne, jednak doś wiad-czenie nauk społecznych, w tym nauk o polityce społecznej dowodzi, że drugie jest węższe niż pierwsze. Polityka społeczna odnosi się bowiem do wszystkich jednostek danej społeczności, natomiast polityka socjalna rozwiązuje kwestie, związane z mniej uprzywilejowanymi i bardziej pok-rzywdzonymi grupami (Golinowska 2000, Auleytner 2002, Głąbicka 2002.
W tym kontekście może należałoby przemyśleć właściwość stoso-wania deskryptora „społeczna” do turystyki, gdyż z istoty swojej kieruje
Turystyka rodzin znajdujących się w złożonej sytuacji społecznej... 173
ona swoje kroki do grup mniej uprzywilejowanych. Przydomek społeczna z kolei daje większe możliwości angażowania różnego typu podmiotów, których nie odstrasza docelowa grupa odbiorców. Stosowanie określenia społeczna ma jeszcze jedną wartość. Otóż można przyjąć, że jest to słowo mniej stygmatyzujące grupy w gorszej sytuacji społecznej, słowo bardziej włączające te grupy w główny nurt życia społecznego.
Zatem z racji wizerunkowych, „ekskluzyjnych” (włączających grupy zagrożone wykluczeniem społecznym za pośrednictwem turystyki do obszarów optymalnej aktywności społecznej) oraz obiegowych (utartych w literaturze przedmiotu) można pozostać przy określeniu turystyka społeczna, zdając sobie jednakże sprawę z różnic i specyfiki słowa soc-jalna, szczególnie w rozważanym aspekcie.
W poszukiwaniu definicji turystyki społecznej należy na początku za-strzec, że nie będzie łatwe znalezienie jednej obowiązującej i powszech-nie uznanej definicji tego nurtu. W literaturze przedmiotu oraz w doku-mentach programowych i strategicznych pojawiają się różnorodne ujęcia zagadnienia turystyki społecznej. Na początek zostanie przytoczona Opi-nia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (EKES), który powiela po części treść art. 24 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PDPC). EKES stwierdza, że „Wszyscy, w tym osoby najmniej uprzy-wilejowane, mają prawo do wypoczynku, relaksu i czasu wolnego od pracy”1. Dla porównania art. 24 PDPC brzmi: „Każdy człowiek ma prawo do urlopu i wypoczynku, włączając w to rozsądne ograniczenie godzin pracy i okresowe płatne urlopy”2.
Z kolei definicja Międzynarodowego Biura Turystyki Społecznej (BITS), stwierdza, że główną cechą charakteryzującą turystykę społeczną jest zespół relacji i procedur wynikających z realizacji programów finanso-wanych przez państwo, aby umożliwić udział w turystyce warstwom obywateli o niższych dochodach (Analiza rozwoju turystyki... 2007, s. 3), a sama turystyka społeczna to „wszelkie koncepcje i zjawiska związane z udziałem w turystyce grup społecznych o niskich dochodach, możliwym dzięki dokładnie określonym instrumentom socjalnym” (Górska 2010, s. 134).
1
Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie turystyki spo-łecznej w Europie (2006/C 318/12).
2
Maria Łuszczyńska
174
Podobny pogląd jest przedstawiony w unijnym dokumencie – Planie Działania dla Rozwoju – gdzie turystykę społeczną określa się jako „wspomaganą formę aktywności grup ludzi, którzy z wielu powodów – głównie społecznych i zdrowotnych – mają trudności z organizowaniem swoich wakacji, i definiując ten typ jako turystykę społeczną albo tury-stykę dla wszystkich” (Analiza rozwoju turystyki... 2007, s. 3).
Według Komisji Europejskiej „turystyka społeczna to działalność orga-nizowana w niektórych państwach przez stowarzyszenia, spółdzielnie i związki zawodowe, której celem jest zapewnienie możliwości podróż o-wania jak największej liczbie osób, a w szczególności osobom należą -cym do najmniej uprzywilejowanych grup społeczeństwa” (Analiza
roz-woju turystyki... 2007, s. 4).
W inny sposób definiuje turystykę społeczną C.M. Hall, który określa ją jako „relacje i zjawiska na polu turystyki, skutkujące uczestnictwem w podróżowaniu osób w niekorzystnej sytuacji ekonomicznej i innych jednostek społeczeństwa znajdujących się w gorszej sytuacji” (Hall 2000, s. 141)3.
Z kolei grupa badaczy z Australii definiuje turystykę społeczną jako „turystykę z dodaną wartością moralną, której celem jest wzajemny zysk społeczności przyjmującej turystów lub odwiedzających w trakcie wymia-ny turystycznej” (Minnaert, Maitland, Miller 2011, s. 408). Wprawdzie definicja ta jest odrobinę lakoniczna, ale wynika to z zamierzeń autorów o pogodzeniu dwóch tendencji w definiowaniu turystyki społecznej – aspektu społecznego i aspektu ekonomicznego.
Ze względu na brak spójnej, powszechnej definicji, Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny określił charakterystyczne warunki, przy których spełnieniu określoną działalność w zakresie turystyki można nazwać
turystyką społeczną, tj.:
– sytuacja życiowa całkowicie lub częściowo uniemożliwia korzy-stanie w pełni z prawa do turystyki (może to wynikać z przyczyn gos-podarczych, niepełnosprawności fizycznej lub umysłowej, izolacji posz-czególnych osób lub całych rodzin, ograniczonej mobilności czy
trudno-ści związanych z położeniem geograficznym);
– określone podmioty podejmują działania na rzecz likwidacji lub
3
Tłum. własne, w oryginale: „the relationships and phenomena in the field of tourism resulting from participation in travel by economically weak or otherwise disadvantaged elements in society”.
Turystyka rodzin znajdujących się w złożonej sytuacji społecznej... 175
ograniczenia barier uniemożliwiających zainteresowanym osobom korzy-stanie z turystyki;
– powyższe działania są skuteczne i faktycznie umożliwiają okreś lo-nej grupie osób udział w turystyce w sposób zgodny z zasadami zrówno-ważonego rozwoju, dostępności i solidarności (Analiza rozwoju
turys-tyki... 2007, s. 4).
Biorąc pod uwagę obszerność definicji, turystyka społeczna na po-ziomie organizacyjnym będzie odnosić się do różnorodnych inicjatyw, komercyjnych i niedochodowych, rządowych i prywatnych. Zakres tych inicjatyw będzie obejmował zarówno zorganizowane dobroczynne wy-jazdy wakacyjne dla dzieci z ubogich warstw społecznych, jak i rządowe strategie dotyczące zwiększenia dostępności do hoteli czy oferty pry-watnych przedsiębiorstw (hoteli, sanatoriów), które będą proponowały pakiety wakacyjne np. turystom seniorom w okresach posezonowych.
Ze względu na różnorodność form, typów organizatorów, receptorów ruchu turystycznego, możliwość różnorodnych form sponsoringu, oraz na w miarę określoną grupę adresatów turystyki społecznej trudno jest o jednoznaczną jej definicję. Poniżej przytoczono tę, która wydaje się
uwzględniać wszystkie ważne elementy turystyki społecznej – jej dota-cyjność, uwzględnienie prawa każdego człowieka do turystyki w ogóle, oraz zaznaczająca ważne społecznie cele, osiągane dzięki niej. Autorem tej definicji jest B. Włodarczyk (2010, s. 34), a brzmi ona następująco:
„Turystyka społeczna to rodzaj (forma) całkowicie lub częściowo finan-sowanej (dotowanej) zewnętrznie lub organizowanej na zasadach wolon-tariatu aktywności, mającej na celu realizację prawa powszechnego dostępu do turystyki, będącej także narzędziem do osiągania innych, ważnych z punktu widzenia jej beneficjentów celów o charakterze spo-łecznym (patriotycznych, wychowawczych, edukacyjnych, poprawy
jako-ści życia itp.)”.
W następnej części artykułu zostanie pokazana grupa potencjalnych odbiorców usług turystyki społecznej – rodzin w trudnej sytuacji spo-łecznej – na tle szerokiego kontekstu systemu pomocy spospo-łecznej. Pozwoli to przybliżyć specyfikę potencjalnych partnerów dla organizato-rów turystyki społecznej i określi ramy możliwej współpracy. Narzędziem, które wydaje się dla tego być właściwe, są Programy Aktywności Lokal-nej (PAL), które zostaną zaprezentowane w kontekście ich funkcjono-wania w ramach aktywnej integracji społecznej.
Maria Łuszczyńska
176