Rodzaje turystyki społecznej

Najbardziej popularną formą turystyki społecznej jest turystyka oparta na lokalnej społeczności (ang. comunnity – based tourism CBT) i

zbli-Ŝone do niej takie formy turystyki, jak ekoturystyka oparta na

społeczno-ści lokalnej (ang. community-based ecotourism – CBET) oraz turystyka społecznościowa (ang. community tourism). Za pewną odmianę CBT uznać moŜna takŜe humanitarne i społecznie zaangaŜowane odmiany turystyki slumsowej (favelowej)².

CBT bierze pod uwagę dostarczycieli usług turystycznych i ich ś rodo-wisko. W definicjach CBT podkreśla się najczęściej, Ŝe jest to turystyka zarządzana przez społeczności lokalne. Społeczności te aktywnie uczes-tniczą w tworzeniu oferty i jej obsłudze. Tego typu turystyka jest takŜe elementem strategii rozwoju wykorzystującej lokalne zasoby przyrodni-cze i kulturowe. Większość zysków z prowadzenia tego typu działalności pozostaje do dyspozycji przedstawicieli lokalnej społeczności (Braun 2008, s. 1–2).

CBT rozwija się szczególnie w Azji, Afryce oraz Ameryce Południowej i jest tam traktowana jako przeciwwaga przemysłu turystycznego prowa-dzonego przez firmy zagraniczne, zagarniające dla siebie większą część

zysków i prowadzące do dalszego uboŜenia miejscowej ludności (Puchnarewicz 2008, s. 9–10). Przykładem funkcjonowania CBT moŜe być Kirgistan, gdzie jest ona zorganizowana w formie sieci i centralnie zarządzana³. Pojawiają się jednak głosy, Ŝe ten typ turystyki nie jest łatwy do wprowadzenia oraz Ŝe nie jest zbytnio rentowny (Godwin, Santilli 2009, s. 36).

Według katalogu zasad przygotowanych przez organizację Tourism Concern, walczącej z negatywnym wpływem turystyki na społeczności lokalne, turystyka społeczna powinna⁴:

1. Być prowadzona z udziałem i za zgodą lokalnych społeczności – mieszkańcy powinni uczestniczyć w planowaniu i zarządzaniu.

2. Uwzględniać sprawiedliwy podział zysków z zagwarantowanym udziałem w nich lokalnej społeczności. Dodatkowym aspektem tej

2 por. http://www.brazzil.com/component/content/article/232-may-2011/10480-rios-fav ela-tours-helpful-or-just-an-exercise-in-voyeurism.html; http://www.favelatour.com.br/. 3 por. http://www.cbtkyrgyzstan.kg/. 4 http://www.tourismconcern.org.uk/index.php?page=community-tourism.

Turystyka społeczna – nowe znaczenia i moŜliwości 55

styki powinny być projekty społeczne (zdrowie, szkoły, poprawa infra-struktury itp.).

3. AngaŜować społeczności, a nie tylko pojedyncze osoby. Praca dla wybranych moŜe zakłócić stosunki społeczne.

4. Być zrównowaŜona ekologicznie. Wymaga to zaangaŜowania lokal-nej społeczności. Bez tego trwałość działań proekologicznych będzie za-groŜona.

5. Cechować się szacunkiem dla tradycyjnej kultury i struktur społecz-nych. Mieć wbudowane mechanizmy, które pomogą społeczności pora-dzić sobie ze skutkami wpływu obecności turystów.

6. Odbywać się w małych grupach, aby zminimalizować oddziaływa-nie na miejscową kulturę i środowisko naturalne.

7. UwraŜliwiać turystów przed wyjazdem na potrzebę odpowiedniego zachowywania się. Powstrzymywać się od nakłaniania do organizacji uroczystości, świąt, ceremonii na pokaz, tylko dla turystów.

8. Zostawiać społeczności w spokoju, gdy nie chcą turystyki. Ludzie powinni mieć prawo powiedzieć „nie” turystyce i turystom.

Za odmianę turystyki społecznej moŜna uznać takŜe niektóre formy turystyki społecznie odpowiedzialnej. W przypadku tego typu turystyki nacisk połoŜony jest na zarządzanie przedsięwzięciami turystycznymi i na zachowania turystów. Turystyka społecznie odpowiedzialna, nazy-wana teŜ turystyką na rzecz biednych (ang. pro-poor tourism) albo turystyką donatorów⁵, to zyskujący coraz większą popularność światowy trend (Ashley, Mitchell 2005). Celem odpowiedzialnej turystyki jest pod-róŜowanie w humanistycznym i ekologicznym wymiarze. Turysta odwie-dzający miejsca, w których panuje bieda, stara się przyczynić do roz-wiązywania miejscowych problemów i pomagać w rozwoju społeczności lokalnej.

Ten typ turystyki, obok autentycznego zaangaŜowania w poprawę

losu ludności zamieszkującej odwiedzane miejsca, ma teŜ niekiedy wy-miar czysto biznesowy, słuŜący głównie budowaniu wizerunku firmy, lub będący jeszcze jednym rodzajem wydarzenia firmowego czy wyjazdu integracyjnego. Zapomina się przy tym, Ŝe turystyka jest zbyt często traktowana jako panaceum na problemy lokalne bez zwracania uwagi na

5

Wacław Idziak

56

to, Ŝe jest ona przemysłem globalnym, kierującym się zasadami neolibe-ralnej gospodarki rynkowej (Hall, Brown 2008).

Do turystyki społecznej zaliczyć teŜ moŜna działalność rolnictwa spo-łecznego (ang. social farming). W ramach rolnictwa spospo-łecznego, w far-mach opiekuńczych (ang. care farm), prowadzone są najczęściej zajęcia dla młodzieŜy z problemami⁶. Głównym celem tych zajęć jest socjalizacja wtórna, czyli stwarzanie warunków, w których przyswajane mogą być

normy i zachowania społecznie aprobowane. Misja farm opiekuńczych zasadza się na tym, Ŝe społeczeństwa rolnicze w całej Europie mają

bogate doświadczenia związane z promowaniem róŜnych praktyk i form solidarności oraz pomocy i integracji społecznej⁷.

Pewną formą turystyki społecznej są teŜ usługi oferowane w ramach przedsięwzięć ekonomii społecznej, np. usługi Parku Jurajskiego w Bał-towie⁸ czy usługi ekomuzeów⁹.

Przykładem turystyki społecznej są teŜ wioski tematyczne. Według raportu ewaluacyjnego, przygotowanego na zamówienie Wydziału Od-nowy Wsi Rządu Dolnej Austrii, wieś tematyczna to wieś, której rozwój podporządkowany jest wiodącej idei, tematowi. Wieś dzięki temu staje się wyróŜnialna i jedyna w swoim rodzaju, koncentrująca się na okreś -lonym kierunku, temacie rozwoju, w porównaniu z innymi wsiami o po-dobnym stanie wyjściowym, rozwija się lepiej pod względem gospodar-czym i społecznym¹⁰.

W przypadku wiosek tematycznych nie zawsze najwaŜniejszy jest aspekt ekonomiczny. Niektóre z takich wiosek tworzone są z potrzeby oŜywienia Ŝycia społecznego wsi: „Chcemy Ŝeby się coś działo, Ŝeby ludzie powychodzili z domów, Ŝeby o nas mówili” (Idziak 2008, s. 32).

Na obszarach wiejskich, obok turystyki społecznej skierowanej na ze-wnątrz, w stronę klientów spoza wsi, moŜna zauwaŜyć takŜe przykłady turystyki społecznej, albo według określenia J. Majewskiego (2011, s. 75–76) wspólnotowej, czyli takiej, która organizowana jest przez miesz-kańców wsi na ich własny uŜytek.

6 Por. http://sofar.unipi.it/. 7 Por. http://www.carefarminguk.org/. 8 Por. http://www.juraparkbaltow.pl/. 9 Por. http://www.wrzosowakraina.pl/article,ekomuzeum_wrzosowej_krainy_-_w_zgo dzie_z_natura!,21.html. 10 Por. http://www.dorf-stadterneuerung.at/media/dorf_11590380359102.pdf.

Turystyka społeczna – nowe znaczenia i moŜliwości 57

Tak działają np. mieszkańcy wsi Cisownik z województwa świę tokrzy-skiego, którzy urządzają u siebie imprezę pod nazwą Dni Cisownika: „Gdy zastanawialiśmy się, w jaki sposób powrócić do korzeni, do pię k-nych chwil dzieciństwa i młodości, wpadliśmy na pomysł, aby zorganizo-wać zjazd wszystkich Cisowiaków”¹¹. Inną formą turystyki Cisowiaków są

wyjazdy do róŜnych miejscowości w Polsce z pokazem zajęć i obyczajów dawnej wsi. Mówią oni o tym Ŝartobliwie „robimy wiochę”. W takich wyjazdach bierze zwykle udział ok. 20 mieszkańców wsi. Wyjazdy te są

dla nich formą pokazania się, integracji i okazją do zwiedzania kraju. Koszty podróŜowania Cisowiaków pokrywają organizatorzy imprez, na które są zapraszani.

Mieszkańcy wsi Kuniów na Opolszczyźnie mają natomiast swój „Ski Klub Kuniów” i organizują sobie wspólne wyjazdy na narty. W Chudobie, innej opolskiej wsi, organizowane są kilka razy do roku rajdy rowerowe. Bierze w nich udział kilkadziesiąt osób – od najmłodszych do najstar-szych¹².