Podmiot odpowiedzialny za zwrot Skarbowi Państwa korzyści

uzyskanej z przestępstwa oskarżonego

Świadkami mogą też być osoby występujące w postępowa-niu w innej jeszcze niż przedstawione roli procesowej. Dotyczy to np. podmiotu odpowiedzialnego za zwrot Skarbowi Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa popełnionego przez inną osobę. Mowa tu o quasi-stronie z art. 52 k.k., który na gruncie procesowym występuje „jako podmiot określony w art.

74 Projekt z 2012 r. nie przewiduje również żadnych zmian regulacji dotyczą-cych przedstawiciela społecznego.

75 Została tu użyta nazwa, jaką przyjęto dla tej instytucji w projekcie nowe-lizacji k.p.k. z 2012 r. Właściwie określa ona charakter odpowiedzialności, o której mowa w art. 52 k.k. i 416 k.p.k., a ponadto jest ona terminologicznie podobna do nazwy użytej w ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbio-rowych, a także dla określenia podmiotu pociągniętego do odpowiedzialno-ści posiłkowej w prawie karnym skarbowym. Pojęcie „odpowiedzialny” po-winno być rozumiane w ten sposób, że o tej odpowiedzialności należy roz-strzygnąć w postępowaniu, a nie, że została ona już nałożona. W literaturze można spotkać różne określenia tej instytucji, np. „podmiot odpowiedzialny posiłkowo”, K. Dudka, Udział podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo w procesie

karnym, [w:] A. Gerecka-Żołyńska, P. Górecki, H. Paluszkiewicz, P. Wiliński

(red.), Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi

Stanisła-wowi Stachowiakowi, Warszawa 2008, s. 62; P. Hofmański, E. Sadzik, K.

Zgry-zek, Kodeks..., t. I, s. 666. Funkcjonuje też nazwa „quasi-pozwany cywilnie”, J. Grajewski (red.) i inni, Prawo…, s. 282–283; podobnie S. Waltoś, Proces…, s. 188. Zob. też klasyfikację uczestników postępowania w rozdziale 1 niniej-szego opracowania.

416”76 lub podmiot, o którym mowa w art. 416”77, jako że ten przepis w stosunkowo najszerszym zakresie reguluje jego sytu-ację procesową.

Przepis art. 52 k.k. zakłada, że w wypadku skazania za przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot, który uzyskał korzyść majątkową, do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa; nie dotyczy to korzyści majątkowej podlegającej zwro-towi innemu podmiozwro-towi. Podmiot ten pojawia się w postępo-waniu karnym na podstawie wniosku prokuratora dołączonego

do aktu oskarżenia na podstawie art. 333 § 4 k.p.k.78

Niedopusz-czalne jest złożenie tego wniosku już po wniesieniu skargi, choć niewątpliwie w toku rozprawy głównej mogą wyjść na jaw oko-liczności wskazujące, że inna osoba niż oskarżony mogła uzy-skać korzyść majątkową z przestępstwa popełnionego przez

oskarżonego, a sprawca działał na jej rzecz lub w jej interesie79.

Obowiązek zwrotu korzyści majątkowej nie jest uzależniony od rodzaju kary wymierzonej oskarżonemu w wyroku skazującym. Może on zostać orzeczony również wówczas, gdy sąd odstępu-je od wymierzenia kary i ogranicza się do zastosowania odstępu-jedynie środka karnego, względnie odstępuje od wymierzenia zarówno

kary, jak i środka karnego80.

76 Art. 117 § 2, art. 156 § 1 i 2, art. 167, art. 171 § 1, art. 422 § 1, art, 425 § 1, art. 444 k.p.k.

77 Art. 352, art. 370 § 1, art. 384 § 3, 406 § 1, art. 423 § 2 k.p.k.

78 Zob. np. J. Jurewicz, H. Maliszewska, R. Olszewski, Podstawy prawa i

postępo-wania karnego, Łódź 2009, s. 191–192. 79 K. Dudka, Udział podmiotu…, s. 62.

80 D. Siewierska, Rozstrzygnięcia sądowe w przedmiocie wniosku oskarżyciela

pu-blicznego o zobowiązanie podmiotu z art. 52 k.k. i art. 24 § 5 k.k.s. do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa (przestępstwa skarbowego) innej osoby,

„Stu-dia Prawno-Ekonomiczne” 2009, t. LXXIX, s. 151; R. A. Stefański, Obowiązek

zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa przez inną osobę, Prok. i Pr.

Sytuacja tej quasi-strony procesowej związana jest z rozpo-znaniem sprawy odpowiedzialności karnej oskarżonego, jako że możliwość zobowiązania jej do zwrotu korzyści majątkowej uza-leżniona jest od wydania wyroku skazującego sprawcę. W przy-padku uniewinnienia oskarżonego, umorzenia postępowania albo skazania oskarżonego za przestępstwo, które nie przyniosło korzyści majątkowej, sąd pozostawia wniosek prokuratora bez

rozpoznania (art. 416 § 1 in fine k.p.k.)81.

Podmiot z art. 416 k.p.k. ma prawo uczestniczenia w rozpra-wie, może on zostać również zobowiązany do udziału w niej. Za właściwe należy uznać stanowisko, że jego absencja na rozprawie głównej nie powoduje niemożności prowadzenia rozprawy, jako że art. 117 § 3 k.p.k. wskazuje na skutki niestawiennictwa stron

i ich przedstawicieli. Podmiot z art. 52 k.k. takiego statusu nie ma82.

Mimo to dysponuje on inicjatywą dowodową (art. 167 k.p.k.)83,

prawem zadawania pytań osobom przesłuchiwanym (art. 171 § 2 k.p.k. i art. 370 § 1 k.p.k.), a także prawem do końcowego głosu przed udaniem się sądu na naradę (art. 406 § 1 k.p.k.). Podmiot ten może ustanowić pełnomocnika (art. 416 § 4 k.p.k.).

Z jednej strony podmiot z art. 416 k.p.k. może zostać powo-łany do procesu w celu zobowiązania go do zwrotu korzyści ma-jątkowej, z drugiej zaś występuje on tam jako źródło informacji, które mogą zostać wykorzystane w toku dowodzenia. Następuje tu więc skumulowanie roli quasi-strony postępowania i roli

oso-81 Zob. np. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 667; D. Ka-czorkiewicz mówi o pozostawieniu wniosku bez rozpatrzenia, w: Podmiot

określony w art. 52 kodeksu karnego w roli świadka w procesie karnym, PS 2006, nr

4, s. 19–20.

82 D. Kaczorkiewicz, Pozycja podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści

majątko-wej w polskim procesie karnym (art. 52 kodeksu karnego), Toruń 2005, s. 147–148;

tak też W. Jasiński w: Jawność wewnętrzna postępowania sądowego, [w:] J. Sko-rupka (red.), W. Jasiński, M. Kuźma, K. Nowicki, R. Ponikowski, J. SkoSko-rupka, S. Szołucha, Jawność procesu karnego, Warszawa 2012, s. 253.

83 Zob. np. K. Witkowska, Dowody w procesie karnym a realizacja celów

bowego źródła dowodowego. Podmiot ten jest bowiem przesłu-chiwany w charakterze świadka przed zakończeniem przewodu sądowego. Słusznie wskazuje się jednak, że ze względu na pra-wo tego podmiotu do pozostawania na sali w czasie wyjaśnień

oskarżonego, powinien on zostać przesłuchany po oskarżonym84.

Obowiązek przesłuchania podmiotu w czasie rozprawy nie

sta-nowi przeszkody w realizacji jego prawa udziału w rozprawie85.

Jeżeli podmiotem tym nie jest osoba fizyczna, przesłuchuje się or-gan uprawniony do działania w jego imieniu (art. 416 § 2 k.p.k.).

Podmiot ten, jak wskazano, pojawia się w postępowaniu do-piero w stadium jurysdykcyjnym. Oznacza to, że w śledztwie lub dochodzeniu nie ma on szczególnego statusu procesowego takiego jak przed sądem. Może on tam zostać przesłuchany jako świadek na takich zasadach jak inni świadkowie. Nie będzie jed-nak wówczas miał do niego zastosowania art. 416 § 2 i § 3 k.p.k. Artykuł 416 § 3 k.p.k. stanowi, że podmiot z art. 52 k.k. może od-mówić zeznań. W postępowaniu przygotowawczym nie będzie on mógł jednak skorzystać z prawa do odmowy zeznań, jeśli nie

będzie zachodziła sytuacja z art. 182 lub 185 k.p.k.86

W projekcie nowelizacji k.p.k. przewiduje się zmianę statusu podmiotu z art. 416 z quasi-strony na stronę procesową. Dodano poświęcony tylko temu podmiotowi rozdział 8a. Znajdujący się w nim art. 81a zakłada, że odpowiedzialnym za zwrot Skarbowi Państwa korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa oskar-żonego jest podmiot, wobec którego prokurator, wnosząc akt oskarżenia, wystąpił z wnioskiem o zobowiązanie go przez sąd do takiego zwrotu, z uwagi na uzyskanie tej korzyści w warun-kach określonych w art. 52 k.k. Natomiast do przesłuchania tego podmiotu stosuje się odpowiednio przepisy o przesłuchaniu świadków. Jeżeli podmiotem tym nie jest osoba fizyczna, prze-słuchuje się osobę wchodzącą w skład organu uprawnionego do działania w jego imieniu (art. 81b).

84 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., s. 361. 85 D. Kaczorkiewicz, Podmiot…, s. 17. 86 Ibidem, s. 13.

Ponadto, pozostawiając niezmieniony przepis § 1, zakłada się, że art. 416 § 2 otrzyma następujące brzmienie: „Sąd prze-słuchuje w charakterze świadka stronę, której dotyczy wniosek określony w art. 333 § 4 [a więc wniosek prokuratora dołączany do aktu oskarżenia – uwaga R.O.], bezpośrednio po przesłucha-niu oskarżonego”. W § 3 ma pozostać możliwość odmowy ze-znań przez ten podmiot, konsekwentnie nazywany już stroną. Zgodnie z projektowanym art. 416 § 4, art. 72 i 75 mają być odpo-wiednio stosowane, a więc przepisy dotyczące prawa do tłumacza oraz obowiązku stawiennictwa na wezwania organów proceso-wych. Jako strona procesowa podmiot ten będzie nadal kumulo-wać ten status z pozycją świadka. Tak więc charakter jego oświad-czenia dowodowego pozostanie taki jak obecnie – bez zmian.