Pomocnik procesowy

W postępowaniu karnym w charakterze świadków mogą zostać przesłuchane też osoby wykonujące czynności jako po-mocnicy organów procesowych. Są to osoby realizujące okre-ślone przez prawo karne procesowe zadania ułatwiające wy-konywanie funkcji przez organy procesowe lub warunkujące

prawidłowe ich wykonywanie33. Osoby te mogą pojawiać się we

wszystkich fazach postępowania karnego, a efektem ich włącze-nia do procesu może być m.in. ewentualne wykorzystanie ich później w charakterze osobowych źródeł dowodowych. Jest kil-ka sytuacji, w których dopuszczalne jest łączenie roli pomocnikil-ka procesowego z rolą świadka.

W charakterze świadka może zostać przesłuchany specjali-sta (art. 206 § 2 k.p.k. ). Wykonuje on czynności na podspecjali-stawie art.

205 § 1 k.p.k., a także innych przepisów wymagających jego

dzia-łań, np. art. 147 k.p.k.34 Specjalistów powołuje się, jeżeli

dokona-nie oględzin, przesłuchadokona-nie przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, eksperymentu, ekspertyzy, zatrzymania rzeczy lub przeszuka-nia wymaga czynności technicznych, w szczególności, takich jak wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjęć, utrwalenie śladów.

Specjalistami mogą być funkcjonariusze organu procesowe-go, jak i osoby spoza organu, o ile mają one kwalifikacje do

prze-prowadzenia danych czynności technicznych35. Do powołania

specjalistów nie jest konieczne wydanie postanowienia,

wystar-czy zarządzenie36.

Pojawia się pytanie, czy dopuszczalne jest kumulowanie przez specjalistów ich roli z innymi jeszcze rolami w procesie. Do specjalistów stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące biegłych (art. 206 § 1 k.p.k.). Warto odnotować w tym miejscu pogląd, że świadek występuje w postępowaniu karnym dlate-go, że coś spostrzegł, natomiast biegłego powołuje się, aby coś

dostrzegł, wykorzystując swoją specjalną wiedzę37. Do

biegłe-go stosuje się jednak odpowiednio wybrane przepisy dotyczące

świadka (art. 197 § 3 k.p.k.)38.

34 Art. 147 § 1 k.p.k. przewiduje, że przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności. Natomiast art. 147 § 2 stanowi, że jeżeli wzglę-dy techniczne nie stoją na przeszkodzie, przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy: zachodzi nie-bezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu, przesłuchanie następuje w drodze krajowej pomocy sądowej. Przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b, utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk.

35 K. Witkowska, Biegły w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2013, nr 1, s. 76. 36 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego..., s. 478.

37 S. Kalinowski, Biegły i jego opinia, Warszawa 1994, s. 69.

38 W. Grzeszczyk, Rola opinii biegłego w postępowaniu karnym, Prok. i Pr. 2005, nr 6, s. 23.

Przesłuchanie specjalisty w charakterze świadka może oka-zać się niezbędne, np. w związku z koniecznością ustalenia przez organ procesowy wyników czynności przeprowadzonych przez specjalistów, użytych metod, osiągniętych rezultatów itp. Zasad-niczo rezultaty czynności specjalistów znajdują się w aktach spra-wy. Do kumulacji ról procesowych dochodzi wówczas, gdy organ z urzędu lub na skutek uwzględnionego wniosku dowodowego widzi potrzebę weryfikacji tych czynności lub ich dokumentacji.

Takie przesłuchanie może okazać się istotne dla rezultatów dowodzenia, może ono bowiem stać się podstawą podważania ustaleń dokonywanych na podstawie czynności specjalistów. Szczególne znaczenie działania specjalistów będą miały w toku czynności podejmowanych na podstawie art. 308 k.p.k., a więc w związku z faktycznym wszczęciem śledztwa lub

dochodze-nia39. Jakość zabezpieczenia śladów i dowodów na miejscu

zda-rzenia ma bowiem zasadnicze znaczenie dla dokonywanych ustaleń, a w przypadku skutecznie formułowanych co do nich wątpliwości może dać argumenty obronie do walki z zarzutem postawionym oskarżonemu w następstwie m.in. tych czynności. Tak więc kumulacja roli specjalisty z rolą świadka może mieć znaczenie dla dokonywanych ustaleń dowodowych. Jakość czynności specjalisty, szczególnie w związku z rozpoczęciem postępowania przygotowawczego, może mieć istotny wpływ na ustalenia dokonywane w toku dalszego procedowania, nie tylko w śledztwie lub dochodzeniu, ale i później, w czasie postępo-wania przed sądem. Szczególnie widoczne może to być wtedy, kiedy są one dodatkowo weryfikowane poprzez przesłuchanie specjalisty w charakterze świadka.

***

Wśród osób, do których stosuje się odpowiednio przepisy o biegłych, jest również tłumacz (art. 204 § 3 k.p.k.). Sąd Najwyż-szy już w czasie obowiązywania kodeksu z 1969 r. stwierdził,

39 Są to czynności niecierpiące zwłoki, nazywane też dochodzeniem w niezbęd-nym zakresie lub dochodzeniem zabezpieczającym, T. Grzegorczyk, J. Tyl-man, Polskie…, s. 679.

że polskie prawo procesowe (również w czasie obowiązywania ko-deksu z 1928 r.) przewiduje obligatoryjnie wezwanie tłumacza, je-śli zachodzi potrzeba przesłuchania osoby nie władającej językiem polskim. Stanowisko to jest aktualne także w obecnym stanie praw-nym. Pojęcie niewładania językiem polskim, uzasadniające po-trzebę uczestnictwa tłumacza, nie może być zwężone do całkowi-tej nieznajomości języka przez osobę przesłuchiwaną. Warunkiem uzasadniającym potrzebę wezwania tłumacza jest stwierdzenie, że osoba przesłuchiwana bądź nie rozumie w stopniu dostatecznym zadawanych jej pytań, bądź też na tle słabej znajomości języka pol-skiego nie może sformułować myśli odtwarzających przebieg

zda-rzeń, stanowiących przedmiot przesłuchania40.

Powołanie tłumacza jest konieczne nawet wówczas, gdy oso-ba pełniąca funkcję organu procesowego zna język osoby, której

dotyczy dana czynność41. Jak słusznie stwierdził Sąd Najwyższy,

zgodnie z treścią art. 195 k.p.k. i art. 204 § 1 i § 3 k.p.k., tłuma-czem może być każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowied-nią wiedzę w danej dziedzinie, bez względu na charakter i miejsce wykonywania czynności zawodowych oraz na to, czy została ona wpisana na listę. Oznacza to, że tłumaczenia nie musi dokonywać tłumacz przysięgły, ale osoba posiadająca „odpowiednią wiedzę” w zakresie znajomości języka obcego, którym posługuje się osoba przesłuchiwana. W takiej sytuacji każdorazowej ocenie podlega to, czy w danym przypadku osoba dopuszczona do czynności tłu-maczenia posiada „odpowiednią wiedzę” do wykonania tej

czyn-ności, przy uwzględnieniu skali trudności42.

Pojawia się pytanie o możliwość kumulowania tej roli pro-cesowej z rolą świadka. Tłumacz ma być, podobnie jak biegły, bezstronny. Zasadniczo zatem taka kumulacja jest wykluczona. Sąd Najwyższy stwierdził kategorycznie, że zgoda stron na

po-40 Wyrok SN z dnia 22 kwietnia 1970 r., III KR 45/70, OSNKW 1970, z. 11, poz. 150. 41 Zob. np. J. Bratoszewski i inni, Kodeks…, t. I, , s. 943.

42 Postanowienie SN z dnia 10 grudnia 2003 r., V KK 115/03, LEX nr 83762; zob. też wyrok SA w Krakowie z dnia 2 lipca 2008 r., II AKa 89/08, KZS 2008, z. 10, poz. 41; wyrok SA w Katowicach z dnia 13 września 2011 r., II AKa 210/11, LEX nr 1102910.

łączenie funkcji tłumacza i świadka nie uchyla zakazu łączenia tych ról, wynikającego ze stosowania wobec tłumacza

przepi-sów o bezstronności biegłego43.

Czy możliwe jest jednak następcze przesłuchanie tłumacza już po przeprowadzeniu przez niego czynności, do których zo-stał on powołany? Wydaje się, że odpowiedź na to pytanie po-winna być twierdząca, ale przy poczynieniu zastrzeżenia, że może ono dotyczyć np. wyjaśnienia wątpliwości co do jakości tłumaczenia, użytych w nim sformułowań czy wiernego „od-dania” tłumaczonych wypowiedzi. Aczkolwiek brak w k.p.k. wyraźnego upoważnienia do takiej czynności, to ze względu na zasadę prawdy materialnej i wynikające z niej dążenie do do-konywania prawdziwych ustaleń faktycznych, opierając się na wykładni celowościowej i funkcjonalnej, należy przyjąć dopusz-czalność przeprowadzenia takiego przesłuchania. Tak więc w ta-kim zakresie możliwe jest łączenie roli tłumacza z rolą świadka.

***

Niejako na peryferiach prowadzonych rozważań o uczestni-kach, do których stosuje się odpowiednio przepisy o biegłych, pozostaje kwestia szczególnej sytuacji dotyczącej procesowego wykorzystania osób, które brały udział w przygotowywaniu

opinii44. Artykuł 200 § 3 in fine k.p.k. zakłada bowiem, że

oso-by, które uczestniczyły tylko w badaniach – mogą być, w razie

potrzeby, przesłuchane w charakterze świadków45. W

literatu-rze można spotkać prawidłowy pogląd, zakładający, aby zezna-niom uczestnika badań, wyłączonego z procesu opiniowania, nie nadawać waloru drugiej opinii. Dotyczy to bowiem osoby uczestniczącej w badaniach, ale nie dysponującej wystarcza-jącymi kwalifikacjami lub doświadczeniem do występowania

43 Wyrok SN z dnia 24 listopada 1989 r., V KRN 238/89, OSNKW 1990, z. 7–12, poz. 31.

44 Osoba ta nie jest oczywiście pomocnikiem organów procesowych. Poświęcony jej fragment znalazł się w tym rozdziale ze względu na możliwość powołania jej w charakterze świadka [uwaga R.O.].

w roli eksperta opiniującego przedmiot badań. Taki uczestnik

może pełnić rolę techniczną lub pomocniczą, np. jako laborant46,

co wyklucza możliwość wypowiadania się przez niego w

kwe-stiach specjalistycznych47.

Trzeba tu jednak podkreślić, że osoba, o której mowa w art. 200 § 3 in fine k.p.k., nie kumuluje żadnych ról w postępowaniu karnym. Niewątpliwie nie jest ona biegłym, a ewentualny status procesowy nabywa poprzez powołanie jej w charakterze świad-ka, a do tego momentu jej udział, znaczenie, rola w powstaniu ekspertyzy pozostaje sprawą autora opinii.

***

Przepis art. 213 k.p.k. wskazuje dane osobopoznawcze, któ-rych ustalenie jest niezbędne dla prawidłowej realizacji celu pro-cesu karnego. Artykuł 214 k.p.k. przewiduje natomiast, kiedy może, a kiedy musi zostać przeprowadzony wywiad środowi-skowy. Tak więc w razie potrzeby, a w szczególności, gdy nie-zbędne jest ustalenie danych co do właściwości i warunków osobistych oraz dotychczasowego sposobu życia oskarżonego, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zarzą-dza w stosunku do oskarżonego przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczegól-nie uzasadnionych wypadkach przez Policję (§ 1). Przeprowa-dzenie wywiadu środowiskowego jest natomiast obowiązkowe w sprawach o zbrodnie oraz w stosunku do oskarżonego, któ-ry w chwili czynu nie ukończył 21. roku życia, jeżeli zarzuco-no mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu (§ 2). Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego wiąże się ze zbie-raniem bezpośrednich relacji dotyczących oskarżonego i jego środowiska w miejscu zamieszkania, pobytu, pracy, nauki, od

rodziny oskarżonego, jego sąsiadów, kolegów itd.48

46 R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks…, t. I, s. 914. 47 K. Sitkowska, Świadek..., s. 36.

48 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, P. Hofmański (red.), Kodeks postę-

Przepis art. 214 § 5 k.p.k. przewiduje możliwość przesłucha-nia w charakterze świadków osób, które dostarczyły informacji na potrzeby sporządzenia wywiadu środowiskowego. W związ-ku z tym, że dane osób udzielających informacji na potrzeby wy-wiadu środowiskowego powinny być znane tylko organom pro-cesowym, to w przypadku powołania ich jako świadków mogą one wnosić o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie art. 360 § 1 k.p.k.49

Pojawia się tutaj jednak pytanie o relacje, jakie mogą zacho-dzić pomiędzy osobą dostarczającą danych na potrzeby wy-wiadu środowiskowego, taką osobą powołaną w charakterze świadka oraz sytuacją, gdy taka osoba jest osobą najbliższą dla oskarżonego. Czy w ostatnim przypadku może ona odmówić dostarczenia danych do sporządzenia wywiadu środowiskowe-go. Sąd Najwyższy słusznie uznał, że ówczesny przepis art. 339 § 2 k.p.k. [obecnie art. 394 § 1 k.p.k. – uwaga R.O.] był przepisem ogólnym, pozwalającym na odczytanie na rozprawie głównej in-nych dokumentów niż te, które były wymienione w § 1 tegoż przepisu, a zwłaszcza zawiadomienia o przestępstwie, danych o karalności i danych z wywiadu środowiskowego. Jednakże przepis ten był w pewnych wypadkach ograniczony w stosowa-niu, a mianowicie, gdy zachodziły warunki określone w przepi-sie art. 168 d.k.p.k. [obecnie art. 186 § 1 k.p.k. – uwaga R.O.], który w stosunku do art. 339 § 2 d.k.p.k. był przepisem szczególnym, a zatem gdy chodziło o czynność, polegającą na odtwarzaniu ze-znania osoby uprawnionej do odmowy złożenia zeze-znania,

ko-rzystającej z tego uprawnienia50. W takich wypadkach

przeciw-ny pogląd prawprzeciw-ny przekreśliłby sens instytucji odmowy zeznań przez osoby najbliższe dla oskarżonego. Stanowisko to należy uznać za właściwe, jako dające osobie należytą gwarancję ochro-ny praw w kontekście jej aktywności w toku postępowania.

49 R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks…, t. I, s. 970.

50 Wyrok SN z dnia 20 sierpnia 1971 r., IV KR 145/71, OSNPG 1971, nr 11, poz. 218. Zob. też: T. Nowak, Dowód z dokumentu w polskim procesie karnym, Warszawa 1982, s. 66–70.

Przepis art. 216 k.p.k. przewiduje natomiast możliwość prze-słuchania osoby, która przeprowadziła wywiad środowiskowy, w charakterze świadka. Takie przesłuchanie może być uzasad-nione w wypadku, gdy zachodzi potrzeba uściślenia danych za-wartych w wywiadzie lub w sytuacji, gdy osoba dostarczająca informacji na potrzeby sporządzenia wywiadu i następnie prze-słuchana w trybie art. 214 § 5 k.p.k., zaprzeczyła tym informa-cjom. Wówczas może okazać się nieodzowne przeprowadzenie

konfrontacji51. W razie powołania przeprowadzającego wywiad

do tej dodatkowej roli ma miejsce zwykły reżim procesowy, związany ze stawiennictwem, przesłuchaniem i konsekwencja-mi złożenia zeznania przez takiego świadka.