Poręczenie majątkowe

Jednym ze środków zapobiegawczych często wykorzysty-wanych w praktyce, którego normatywna konstrukcja może mieć znaczenie dla kumulowania ról procesowych przez uczest-ników postępowania karnego, jest poręczenie majątkowe. Jest to nieizolacyjny, samodzielny środek zapobiegawczy, który jednak nie pełni jedynie roli kaucji, uiszczanej w zamian za zwolnienie ze stosowania tymczasowego aresztowania, ale może on być wy-korzystywany zawsze, gdy jest wystarczający do zabezpieczenia prawidłowego toku procesu, a aresztowanie nie jest niezbędne

(art. 257 § 1 k.p.k.)57. Poręczenie majątkowe ma gwarantować

nieuchylanie się oskarżonego w ujęciu sensu largo od procesu i nieutrudnianie w bezprawny sposób postępowania karnego. Konsekwencją zachowania sprzecznego z tymi założeniami jest fakultatywny bądź obligatoryjny przepadek przedmiotu porę-czenia58.

Poręczenia majątkowego może udzielić zarówno sam

oskar-żony, jak i inna osoba, w tym współoskarżony59. Uznając, że

mimo braku regulacji, która wprost by o tym mówiła, że nie po-winien to być ani współoskarżony, ani osoba, co do której za-chodzi uzasadnione podejrzenie, że jest ona członkiem tej samej zorganizowanej grupy przestępczej. Wzmacniałoby to bowiem

solidarność oskarżonego z grupą60. Dopuszczalne jest przyjęcie

poręczenia od kilku osób61. Należy wówczas określić w

postano-wieniu, czy mają one poręczyć w równych częściach, czy

solidar-nie za całość sumy poręczenia62.

57 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 591. 58 Ibidem, s. 593.

59 Tak np. ibidem; inaczej: wykluczając przyjęcie poręczenia od współoskarżone-go: P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 1510.

60 R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s. 169.

61 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 591; P. Hofmański, E. Sa-dzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 1510.

Inną osobą może być osoba nie będąca oskarżonym, na rzecz którego są składane sumy poręczenia. Może to być osoba fizycz-na, co jest niewątpliwe, jak i osoba prawfizycz-na, co już powoduje

spo-ry w doktspo-rynie63. W tym przypadku musi ona jednak wyznaczyć

osobę fizyczną, która będzie pełniła obowiązki poręczyciela64.

Należy zgodzić się ze stanowiskiem zakładającym możliwość udzielenia poręczenia przez osobę prawną, jako praktycznym, dopuszczalnym mimo braku wyraźnej regulacji w tym zakresie, pozwalającym na pełniejszą realizację funkcji poręczenia, a jed-nocześnie właściwie określającym tryb postępowania w sytuacji udzielania tego środka zapobiegawczego przez osobę prawną.

Z istoty tego środka wynika, że przyjęcie oferty poręcze-nia od osoby trzeciej powinno być uzależnione od zgody na to

oskarżonego65. Oskarżony może jednak zastrzec, że nie życzy

so-bie przyjęcia poręczenia od określonej osoby66.

Osoba fizyczna nie może być anonimowa67. Jeżeli

poręcze-nie majątkowe przyjmowane jest od poręczyciela, należy okre-ślić tożsamość tej osoby oraz uczynić wzmiankę o pouczeniu jej

o treści art. 267, 268 i 269 § 2 i 3 k.p.k.68 Z formalnego punktu

widzenia nie mają znaczenia stosunki łączące ją z oskarżonym, może to być osoba najbliższa, kolega, współpracownik. Nie mają znaczenia motywy, dla których decyduje się ona udzielić

porę-s. 67; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodekporę-s..., t. I, porę-s. 1510; S. Śliwiński,

Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1948,

s. 567.

63 Taką możliwość dopuszczają np. E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 1509– 1510, wykluczają zaś: R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s.169.

64 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 1509–1510; D. Tarnow-ska, Poręczenie majątkowe jako środek zapobiegawczy w polskim procesie karnym, Toruń 2002, s. 148;

65 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks..., t. I, s. 1510. 66 D. Tarnowska, Poręczenie…, s. 148.

67 Zob. np. R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s. 169. 68 D. Tarnowska, Wzruszanie postanowień w przedmiocie poręczenia majątkowego

czenia. Jednakże rodzaj tych stosunków może mieć znaczenie

dla oceny skuteczności tego środka zapobiegawczego69.

Potwierdzenie stanowiska przyjmującego szeroki zakres podmiotów udzielających poręczenia można odnaleźć w orzecz-nictwie wskazującym, że poręczenia majątkowego nie musi skła-dać oskarżony, a może je złożyć każdy, kto się na to zdecyduje,

ufając oskarżonemu, że nie naruszy on warunków poręczenia70.

Oświadczenie o gotowości złożenia poręczenia nie wymaga szczególnej formy. Może ono być złożone na piśmie lub ustnie do protokołu, np. przesłuchania podejrzanego lub rozprawy głównej. Powinno ono być wyraźnym oświadczeniem woli da-nej osoby złożonym wobec organu procesowego uprawnionego

do przyjęcia poręczenia71. Odmowa przyjęcia poręczenia

powin-na powin-nastąpić w wypadku, gdy pomiędzy osobą składającą porę-czenie a oskarżonym lub jego rodziną została zawarta umowa nakładająca na oskarżonego niewspółmierne obowiązki, np.

li-chwiarskie oprocentowanie72.

Przepis art. 267 k.p.k. stanowi, że osobę składającą porę-czenie majątkowe zawiadamia się o każdorazowym wezwaniu oskarżonego do stawiennictwa; do osoby składającej poręczenie majątkowe za oskarżonego stosuje się odpowiednio art. 138 i 139 § 1 k.p.k. Przepis ten dotyczy osoby składającej poręczenie innej

niż oskarżony73. Poręczający jest bowiem zobligowany do

czu-wania, by oskarżony stawił się na wezwanie organu

procesowe-go i nie utrudniał w bezprawny sposób postępowania74.

W sytuacjach określonych w art. 268 § 1 k.p.k. dochodzi do przepadku złożonego przedmiotu poręczenia bądź do

ściągnię-69 R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s. 169.

70 Postanowienie SA w Krakowie z dnia 15 marca 2005 r., II AKz 89/05, KZS 2005, z. 3, poz. 28.

71 D. Tarnowska, Poręczenie…, s. 152.

72 R.A. Stefański, Środki zapobiegawcze w nowym kodeksie postępowania karnego, Warszawa 1998, s. 125, idem, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s. 169. 73 K. Boratyńska, [w:] K. Boratyńska i inni, Kodeks..., s. 598; R. A. Stefański, [w:]

J. Bratoszewski i inni, Kodeks..., t. II, s. 173.

cia sumy poręczenia, gdy została ona zabezpieczona. Decydu-je o tym sąd na posiedzeniu, w którym ma prawo wziąć udział oskarżony, poręczyciel i prokurator (art. 270 § 3 k.p.k.). Sąd orze-ka z urzędu, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora. Zażalenie przysługuje tylko na postanowienie sądu o przepadku poręczenia i ściągnięciu sum poręczenia, nie służy ono natomiast na odmowę uwzględnienia wniosku prokuratora

o przepadek lub ściągnięcie75. Należy jednak uwzględnić, że brak

uprzedzenia osoby składającej poręczenie majątkowe o konse-kwencjach dla poręczyciela zachowania oskarżonego, polegają-cych na przepadku przedmiotu poręczenia lub ściągnięciu sumy poręczenia, nie pozwala na orzeczenie przepadku przedmiotu poręczenia nawet wówczas, gdy sąd orzekający ma podstawę do

przyjęcia, że poręczający znał treść odnośnych przepisów76.

W projekcie k.p.k. z 2012 r. przewiduje się dodanie § 1a do art. 268 k.p.k., zgodnie z którym, orzekając w przedmiocie przepadku lub ściągnięcia wartości majątkowych poręczenia, sąd będzie mógł orzec częściowy przepadek lub ściągnięcie tych wartości, stosując wówczas wobec oskarżonego ponadto inny jeszcze środek zapo-biegawczy, z uwzględnieniem wymogów art. 258 § 4, z wyjątkiem tymczasowego aresztowania, co może skomplikować sytuację związaną z kumulowaniem ról procesowych [uwaga R.O.].

Dopuszczalne jest cofnięcie poręczenia, ale nie będzie ono skuteczne, jeżeli zostało już wydane postanowienie o przepadku przedmiotu poręczenia bądź ściągnięciu sumy poręczenia, a po-nadto wywołuje ono skutek dopiero z chwilą przyjęcia nowego poręczenia lub zastosowania innego środka zapobiegawczego albo odstąpienia od stosowania takiego środka (art. 269 § 3 i 4 k.p.k.). W razie skutecznego cofnięcia poręczenia majątkowego przedmiot

poręczenia zwraca się osobie, która go złożyła77. Ulegające

przepad-kowi przedmioty poręczenia lub ściągnięte sumy poręczenia ma-jątkowego przekazuje się lub przelewa na rzecz Skarbu Państwa.

75 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 593–594.

76 Uchwała SN z dnia 20 maja 1992 r., I KZP 17/92, OSNKW 1992, z. 7–8, poz. 53. 77 Uchwała SN z dnia 24 stycznia 1995 r., I KZP 32/94, OSNKW 1995, z. 3–4,

Pokrzywdzony ma wówczas pierwszeństwo zaspokojenia na nich swoich roszczeń, wynikających z przestępstwa, jeżeli w inny

spo-sób nie można uzyskać naprawienia szkody (art. 269 § 1 k.p.k.)78.

Poręczenie ustaje ze skutkiem nakazującym zwolnienie sumy poręczenia lub zwrócenie jego przedmiotu, z momentem rozpo-częcia wykonywania prawomocnie orzeczonej kary, chyba że w postanowieniu o przyjęciu poręczenia ustalono inaczej, np. ustalając ten termin na wydanie prawomocnego orzeczenia (arg. z art. 249 § 4 k.p.k.). Gdyby proces zakończono prawomocnie w sposób nieprzewidujący wykonywanie kary (np. poprzez unie-winnienie, odstąpienie od wymierzenia kary), poręczenie ustaje z momentem uprawomocnienia się wyroku. W razie niezgłosze-nia się na wezwanie do odbycia kary następuje przepadek przed-miotu poręczenia (art. 269 § 2 zd. drugie k.p.k.). Artykuł 269 § 2 zd. pierwsze k.p.k. stanowi natomiast, że z chwilą ustania porę-czenia majątkowego przedmiot poręporę-czenia zwraca się, a sumę po-ręczenia zwalnia się, pod tym jednak warunkiem, że w razie pra-womocnego skazania oskarżonego na karę pozbawienia wolności

następuje to z chwilą rozpoczęcia odbywania przez niego kary79.

***

Pytanie, jakie można postawić w związku z poczynionymi uwagami, dotyczy tego, czy możliwa jest kumulacja roli proceso-wej osoby udzielającej poręczenia majątkowego z innymi rolami procesowymi. Biorąc pod uwagę zaprezentowane, zasługujące na akceptację stanowiska, dotyczące zakresu osób uprawnionych do udzielania poręczenia, należy odpowiedzieć na nie twierdząco. Nie ma żadnych formalnych przeszkód ku temu, aby rolę te pełnił np. świadek. Pozycja osobowego źródła dowodowego nie wyklu-cza udzielenia poręczenia majątkowego. Można zadać też pytanie o dopuszczalność kumulowania roli osoby udzielającej poręcze-nia z rolą pokrzywdzonego. Choć taka sytuacja z praktycznego punktu widzenia wydaje się hipotetyczna, należy wskazać, że ta-kie połączenie jest również dopuszczalne.

78 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego…, s. 594. 79 Ibidem, s. 594.

Podobnie można wskazać na dopuszczalność łączenia ról pro-cesowych w przypadku osoby godnej zaufania, o której mowa w art. 272 k.p.k., przewidującym tzw. poręczenie osobiste. God-ną zaufania jest osoba, wobec której nie można wysuGod-nąć żadnego zarzutu podważającego zaufanie do niej, ale też taka, która w oce-nie organu procesowego daje gwarancję, że jej oddziaływaoce-nie na

oskarżonego zapewni prawidłowy tok postępowania80. Słusznie

wskazuje się też, że powinna ona być autorytetem dla oskarżone-go, co ma zapewnić powstrzymanie się przez niego od zachowań

bezprawnie utrudniających postępowanie karne81. Tę rolę może też

wykonywać świadek, nawet pokrzywdzony, również wtedy, gdy będzie on wykorzystany jako źródło dowodowe. Rolę poręczycie-la, zarówno majątkowego, jak i osobistego, może wykonywać także osoba godna zaufania, o której była mowa w związku z przeszuka-niem, a także oddaniem rzeczy na przechowanie.

Oczywiście, w praktyce występowanie w tych rolach pokrzyw-dzonego raczej nie będzie spotykane, ale kumulowanie roli osoby udzielającej poręczenia z rolą świadka, uwzględniwszy zakres osób, które mogą udzielić poręczenia, może już mieć miejsce częściej.