Przedstawiciel podmiotu zbiorowego

Model prawnej odpowiedzialności podmiotów zbiorowych opiera się na szczególnym postępowaniu dodatkowym, prowa-dzonym wprawdzie wobec tego podmiotu, ale uzależnionym od ustalenia odpowiedzialności osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności

podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary87.

Ustawa obejmuje swoim zakresem, stosownie do art. 1, okre-ślenie zasad odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czy-ny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestęp-stwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności.

Na potrzeby związane ze stosowaniem ustawy wprowadza ona w art. 2 definicję legalną pojęcia „podmiot zbiorowy”. Jest nim osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nie mająca oso-bowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność

87 T. jedn.: Dz. U. 2012, poz. 768; T. Razowski, Odpowiedzialność podmiotów

prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Status taki ustawa nadaje rów-nież spółce handlowej z udziałem Skarbu Państwa, jednostce samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółce kapitałowej w organizacji, podmiotowi w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcy niebędącemu osobą fizyczną, a także

zagranicz-nej jednostce organizacyjzagranicz-nej88.

Odpowiedzialność tych podmiotów została ukształtowana jako odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony przez osobę fizyczną pozostającą w pewnej, konkretnie określonej przez ustawodawcę relacji z tym podmiotem. Taka relacja ma wynikać z ustawowo określonego działania, współdziałania lub dopuszczenia do działania osoby fizycznej w imieniu lub w inte-resie podmiotu zbiorowego. Zgodnie z art. 3 ustawy relacje oso-by fizycznej z podmiotem zbiorowym mają wynikać z:

– działania w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontro-li wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku;

– dopuszczenia do działania w wyniku przekroczenia upra- wnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego;

– działania w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1;

– bezpośredniego współdziałania przedsiębiorcy z podmio-tem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.

Warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest to, by zachowanie osoby fizycznej przyniosło lub mogło przy-nieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątko-wą. Oznacza to, że zakres odpowiedzialności podmiotu zbioro-wego jest szerszy od odpowiedzialności podmiotu pociągniętego

88 O formach organizacyjnych podmiotu zbiorowego zob. O. Antoniak-Drożdż,

Zakres podmiotowy ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, Prok. i Pr.

do odpowiedzialności posiłkowej w prawie karnym skarbowym czy podmiotu odpowiedzialnego za zwrot korzyści majątkowej. Obejmuje ona bowiem nie tylko korzyści majątkowe uzyskane lub co do których istniała możliwość ich uzyskania, ale także

ko-rzyści niemajątkowe89.

Sąd Najwyższy wskazał, że podmiot zbiorowy podlega od-powiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego do-szło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wy-borze osoby fizycznej lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmio-tu zbiorowego. Oznacza to więc, że zgodnie z treścią art. 3 pkt 2 i 3 ustawy ową „osobą fizyczną” jest bądź osoba dopuszczona do działania przez osobę działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decy-zji lub wykonywania kontroli wewnętrznej (pkt 2), bądź osoba działająca w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą wskazanej tu osoby, działającej w imieniu lub

interesie podmiotu zbiorowego (pkt 3)90.Zgodnie bowiem z art.

5 ustawy, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie:

1) co najmniej braku należytej staranności w wyborze oso-by fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego;

2) organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez osobę, o której mowa w art. 3 pkt 1 lub 3a, podczas gdy mogło je zapewnić zachowanie należytej staranności, wymaganej w da-nych okolicznościach, przez organ lub przedstawiciela podmio-tu zbiorowego.

89 A.T. Majowska, Ograniczenie prawa do obrony podmiotu zbiorowego a

odpowie-dzialność i prawo do obrony podmiotu odpowiedzialnego posiłkowo i zobowiązanego do zwrotu korzyści, Prok. i Pr. 2012, nr 11, s. 128.

Przesłanką działania przeciwko podmiotowi zbiorowemu jest prawomocne orzeczenie o odpowiedzialności osoby fizycz-nej poprzez jej skazanie, warunkowe umorzenie postępowania karnego albo karnego skarbowego, udzielenie tej osobie zezwo-lenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo umo-rzenie przeciwko niej postępowania z powodów wyłączających

ukaranie sprawcy (art. 4 ustawy)91.

Podmiot zbiorowy może działać tylko w sądowym stadium postępowania, wyłączony jest zaś jego udział w postępowaniu przygotowawczym, w tym również w czynnościach sądowych

postępowania przygotowawczego92. Warunkiem nałożenia

od-powiedzialności na podmiot zbiorowy jest prawomocne orze-czenie, stwierdzające popełnienie przestępstwa przez osobę fi-zyczną. Ustawa wskazuje szeroki katalog orzeczeń, mogących stanowić podstawę tej odpowiedzialności, tj. wyrok skazujący, również nakazowy, wyrok warunkowo umarzający postępowa-nie karne albo orzeczepostępowa-nie, zezwalające na dobrowolne poddapostępowa-nie się odpowiedzialności karnej skarbowej, a także orzeczenie co prawda umarzające postępowanie, ale z powodu okoliczności wyłączających ukaranie sprawcy (art. 4 ustawy).

Stwierdzając odpowiedzialność podmiotu zbiorowego, sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 1000 do 5 000 000 zł, nie wyższą jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obroto-wym, w którym popełniono czyn zabroniony, będący podsta-wą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (art. 7 ustawy). Na podstawie art. 8 ustawy orzeka się również przepadek przed-miotów, pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronio-nego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, korzyści majątkowej, pochodzącej cho-ciażby pośrednio z czynu zabronionego, a także równowartości

91 A.T. Majowska, Ograniczenie..., s. 123.

92 T. Grzegorczyk, Podmiot zbiorowy jako quasi-strona postępowania karnego i

karne-go skarbowekarne-go, PS 2007, nr 2, s. 35; zob. też J. Grajewski, Pozycja procesowa pro-kuratora w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, [w:] A. Marek (red.), Współczesne problemy…, s. 67.

przedmiotów lub korzyści majątkowej, pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego. Przepadku nie orzeka się, jeże-li przedmiot, korzyść majątkowa lub ich równowartość podlega zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi. W celu zabez-pieczenia wykonania ewentualnej kary pieniężnej lub przepad-ku można zastosować w stosunprzepad-ku do podmiotu zbiorowego

za-bezpieczenie majątkowe93.

Za właściwe należy uznać stanowisko, że odpowiedzial-ność podmiotów zbiorowych kształtuje się w obszarze odpowie-dzialności o charakterze karnym na podstawie art. 42 Konstytu- cji RP, w związku z czym dopuszczalne jest odniesienie niektó-rych instytucji prawa karnego i dotyczącego ich dorobku doktry-ny w zakresie zasad odpowiedzialności oraz wymiaru kary do

podmiotów kolektywnych94.

Na podstawie art. 9 ust. 1 ustawy możliwe jest również orze-czenie wobec podmiotu zbiorowego zakazu:

– promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwa-rzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;

– korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;

– dostępu do środków, o których mowa w art. 5 ust. 3 pkt 1 i 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. nr 157, poz. 1240 ze zm.) – w przypadku skazania osoby, o której mowa w art. 3, za przestępstwo, o którym mowa w art. 9 lub art. 10 ustawy z dnia 15 czerwca 2012 r. o skutkach powierzania wykony-wania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. 2012, poz. 769);

93 Zob. szerzej o warunkach stosowania tego środka w: A. Antoniak,

Zabezpie-czenie na mieniu podmiotu zbiorowego, Prok. i Pr. 2005, nr 10, s. 147 i n. 94 D. Habrat, Rola proporcjonalności w procesie orzekania kary pieniężnej wobec

pod-miotów zbiorowych, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2012, t. LXXXVI, s. 50.

Zob. też szerzej w: B. Nita, Model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za

czyny zabronione pod groźbą kary, PiP 2003, nr 6, s. 18; eadem, Postępowanie kar-ne przeciwko podmiotom zbiorowym, Sopot 2008, s. 14, s. 121–134.

– zakazu korzystania z pomocy organizacji międzynarodo-wych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;

– zakazu ubiegania się o zamówienia publiczne;

– podanie wyroku do publicznej wiadomości95.

Aczkolwiek w postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych stosuje się odpowiednio przepisy k.p.k., o ile przepisy ustawy nie stanowią inaczej, to nie stosuje się tam przepisów kodeksu o oskarżycielu prywatnym, powodzie cy-wilnym, przedstawicielu społecznym, postępowaniu przygoto-wawczym, postępowaniach szczególnych oraz o postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów woj-skowych (art. 22 ustawy).

Dopuszczalność działania w postępowaniu karnym lub karnym skarbowym przedstawiciela podmiotu zbiorowego pojawiła się na skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego

z 3 listopada 2004 r.96, w którym stwierdzono niekonstytucyjność

regulacji, nie przewidującej możliwości udziału podmiotu zbio-rowego w procesie sprawcy przestępstwa, którego przypisanie stałoby się później podstawą pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności. W związku ze zmianami wprowadzony-mi w następstwie tego orzeczenia podwprowadzony-miot zbiorowy może obec-nie w sprawie o przestępstwo albo przestępstwo skarbowe zgło-sić udział swojego przedstawiciela w postępowaniu toczącym się przed sądem przeciwko osobie, jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że czyn zabroniony przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową. Podmiot może zgłosić udział w postępowaniu swojego przed-stawiciela nie później niż przed zamknięciem przewodu

sądo-95 Zob. więcej o środkach reakcji karnej na czyny zabronione podmiotów zbio-rowych, określane przez autorkę jako środki karne, w: D. Habrat,

Material-noprawne aspekty odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w polskim prawie kar-nym, Toruń 2008, s. 106–124.

96 Wyrok TK z dnia 3 listopada 2004 r., K 18/03, Dz. U. 2004, nr 243, poz. 2442; OTK-A 2004, nr 10, poz. 103. Zob. więcej o uzasadnieniu stanowiska TK w: B. Nita, Postępowanie…, s. 13–14, s. 19 oraz s. 107–109, s. 115–116.

wego w I instancji (art. 21 ust. 1 ustawy). Organ procesowy ma obowiązek niezwłocznego zawiadomienia podmiotu zbiorowe-go o uprawnieniach w zakresie zgłoszenia udziału. Obowiązek ten powstaje już w postępowaniu przygotowawczym i dotyczy możliwości uprawnionego w przyszłym postępowaniu jurys-dykcyjnym, natomiast jeżeli sprawa znajdzie się już w tym sta-dium i dopiero tam zostanie dokonane ustalenie w tym przed-miocie, wówczas konieczność zawiadomienia spoczywa na

sądzie97. Zgłoszenie udziału wymaga formy pisemnej.

Przedsta-wicielem podmiotu zbiorowego nie może być osoba, przeciwko której toczy się postępowanie karne lub karne skarbowe (art. 21 ust. 2 i 3 ustawy).

Przedstawiciel podmiotu zbiorowego to quasi-strona

postę-powania karnego i karnego skarbowego98. Jest on w związku

z tym wyposażony tylko w niektóre uprawnienia przysługują-ce stronom, ze względu na wpływ wyniku postępowania pro-wadzonego przeciwko oskarżonemu na przyszłą

odpowiedzial-ność podmiotu zbiorowego99.

Jako quasi-strona przedstawiciel podmiotu zbiorowego ma uprawnienia wywodzące się z k.p.k., m.in. inicjatywę dowodo-wą, prawo bycia zawiadamianym o rozprawie, możliwość zada-wania pytań przesłuchiwanym osobom, prawo do końcowego głosu, do występowania o sporządzenie pisemnego uzasadnie-nia wyroku, wnoszeuzasadnie-nia zażaleuzasadnie-nia i apelacji. Może też ustanowić pełnomocnika. Nie będąc stroną, nie może on jednak występo-wać ze skargą kasacyjną ani wnioskiem o wznowienie

prawo-mocnie zakończonego postępowania (art. 21a ust. 1 i 3 ustawy)100.

W omawianym postępowaniu ma miejsce kumulacja roli tego podmiotu jako quasi-strony oraz osobowego źródła

do-97 T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., s. 363.

98 Zob. np. T. Grzegorczyk, Podmiot…, s. 30; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie..., s. 362.

99 T. Grzegorczyk, Podmiot..., s. 34. 100 W. Jasiński, Jawność…, s. 253.

wodowego, jako że przedstawiciel podmiotu zbiorowego może zostać przesłuchany w charakterze świadka. Ma on wówczas prawo odmowy zeznań bez podania powodu (art. 21a ust. 2 ustawy). Należy zwrócić tu uwagę, że w sytuacji, gdy po za-kończeniu procesu prowadzonego przeciwko oskarżonemu doj-dzie do postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu, jego przedstawiciel będzie w ramach prawa do obrony dysponował już prawem do składania wyjaśnień oraz do odmowy składa-nia wyjaśnień i odpowiedzi na pytaskłada-nia. Tak więc uprawnienie do odmowy składania zeznań, w kontekście ewentualnego póź-niejszego postępowania prowadzonego przeciwko podmiotowi zbiorowemu, jest rozwiązaniem właściwym, uwzględniającym szczególną, zmieniającą się sytuację procesową tego podmiotu i jego przedstawicieli.