Przedstawiciel społeczny

Przedstawiciel społeczny to uczestnik postępowania karne-go, którego udział w procesie mogą zgłosić organizacje społecz-ne, uznając, że zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego objętego zadaniami sta-tutowymi tej organizacji, a w szczególności ochrony wolności i praw człowieka (art. 90 § 1 k.p.k.). Przedstawiciel społeczny

nie uczestniczy w postępowaniu przygotowawczym52.

Zgłosze-nie jego udziału może nastąpić dopiero w sądzie, do momentu

rozpoczęcia przewodu sądowego przed sądem I instancji53.

Po-winno ono zawierać imienne wskazanie przedstawiciela danej organizacji, który przedstawia sądowi pisemne upoważnienie do występowania w procesie (art. 90 § 2 k.p.k.). Kodeks nie ogra-nicza liczby organizacji mogących zgłosić przedstawiciela do postępowania, co pozwala na występowanie w procesie

więk-51 R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks…, t. I, s. 972.

52 Zob. np. K. Marszał, Zagadnienia ogólne procesu karnego, t. I, Katowice 1984, s. 383. 53 Zob. np. S. Stachowiak, Rozpoczęcie przewodu sądowego na rozprawie głównej

jako czas wygaśnięcia niektórych uprawnień procesowych, Prok. i Pr. 2005, nr 11,

szej liczby przedstawicieli społecznych. Sąd dopuszcza przed-stawiciela społecznego do postępowania, jeżeli jego udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości (art. 90 § 3 k.p.k.). Dopusz-czenie ma formę niezaskarżalnego postanowienia, możliwa jest

tu także decyzja konkludentna54.

Przedstawiciel społeczny może uczestniczyć w rozprawie. Nie dysponuje on jednak prawem zadawania pytań osobom przesłuchiwanym, choć może zgłaszać sądowi uwagi w tym za-kresie. Nie może również wnosić środków odwoławczych. Ma on jednak prawo wypowiadania się i składania oświadczeń we wszystkich kwestiach podlegających rozstrzygnięciu, również pisemnie (art. 91 k.p.k.). Przedstawicielowi społecznemu przy-sługuje również prawo do końcowego głosu, jednak jest ono re-alizowane „w miarę potrzeby”, a zatem na podstawie uznania

przewodniczącego składu orzekającego (art. 406 § 1 k.p.k.)55.

Przedstawiciel społeczny dopuszczony do postępowania w I in-stancji może zostać bez odrębnego postanowienia o

dopuszcze-niu wezwany do postępowania odwoławczego56.

Przedstawiciel społeczny może również zgłosić gotowość

udzielenia poręczenia za oskarżonego57. Organizacja

społecz-na delegująca osobę przedstawiciela społecznego może jedspołecz-nak wskazać także inną osobę, która w jej imieniu będzie

wykony-wać czynności poręczyciela w danym postępowaniu karnym58.

Zasadne jest pytanie o możliwość kumulowania roli przedsta-wiciela społecznego z rolą świadka. Artykuł 331 § 1 d.k.p.k.

prze-54 Zob. np. Z. Gostyński, R. A. Stefański, [w:] J. Bratoszewski i inni, Kodeks…, t. I, s. 627.

55 M. Tomkiewicz, Udział przedstawiciela społecznego w procesie karnym, Prok. i Pr. 2012, nr 7–8, s. 113.

56 R. Olszewski, [w:] Wielka encyklopedia prawa, red. E. Smoktunowicz, C. Kosi-kowski, Białystok–Warszawa 2000, s. 782–783.

57 Zob. więcej: M. Leonieni, Poręczenie przy warunkowym zawieszeniu wykonania

kary, Warszawa 1979, s. 141–149; idem, Poręczenie społeczne i indywidualne przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego w świetle ustawy i praktyki,

Warszawa 1979, s. 126–131.

widywał, że po sprawdzeniu obecności przewodniczący zarządzał opuszczenie sali rozpraw przez świadków. Biegli pozostawali na sali, jeżeli przewodniczący nie zarządził inaczej. Natomiast zgodnie z art. 331 § 2 d.k.p.k. oskarżyciel prywatny, oskarżyciel posiłkowy, powód cywilny i przedstawiciel społeczny mogli pozostać na sali, choćby mieli składać zeznania jako świadkowie.

Językowa wykładnia art. 331 § 2 d.k.p.k. wskazywała, że na postawione pytanie należało odpowiedzieć twierdząco. Jednak w literaturze kwestia ta okazała się dyskusyjna. S. Waltoś uważał, że kumulacja roli przedstawiciela społecznego i świadka stanowi zagrożenie dla obiektywizmu przedstawiciela. Należy bowiem wymagać od niego bezstronnego, zgodnego z interesem społecz-nym i pozbawionego osobistego stosunku do winy oskarżonego spojrzenia na sprawę. Świadek natomiast ma o sprawie własne zdanie i nie można mieć pewności, że zmieni on swoje zapatry-wania w sytuacji, gdy dowody przeprowadzane na rozprawie do-prowadzą do zmiany obrazu zdarzenia. Opowiadał się więc ten autor przeciwko takiej kumulacji, z wyjątkiem sytuacji, gdy przed-stawiciel społeczny formułuje opinię o oskarżonym, jego działal-ności zawodowej, społecznej itd. Przedstawienie zaś tych opinii w formie zeznań byłoby zabezpieczeniem ich prawdziwości i

rze-telności59. Obecnie S. Waltoś, wskazując, że kodeks z 1997 r.

mil-czy o takiej ewentualnej kumulacji, stwierdza, że występowanie przez przedstawiciela społecznego równocześnie w roli świadka powodowałoby, że psychiczny kontakt ze sprawą zmniejszałby jego obiektywizm [jest to podobny pogląd do sformułowanego w czasie obowiązywania k.p.k. z 1969 r. – uwaga R.O.]. Sąd nie po-winien zatem dopuścić do udziału w procesie takiej osoby w

cha-rakterze przedstawiciela społecznego60.

A. Murzynowski uważał za niedopuszczalne występowa-nie w postępowaniu karnym takiego przedstawiciela, który był świadkiem czynu. Postulował wobec tego o wyłączanie go z

po-59 S. Waltoś, Przedstawiciel społeczny w nowym kodeksie postępowania karnego, „Pro-blemy Praworządności” 1969, nr 9, s. 15.

stępowania na podstawie ówczesnego art. 38 d.k.p.k. [obecnie art. 47 k.p.k. – uwaga R.O.] regulującego odpowiednie stoso-wanie przepisów o wyłączeniu sędziego do oskarżyciela pu-blicznego i osób uprawnionych do prowadzenia postępowania przygotowawczego. Wyjątkowo jedynie zakładał możliwość przesłuchania w charakterze świadka przedstawiciela społecz-nego na okoliczności dotyczące opinii o oskarżonym lub spo-łecznych skutków popełnionego przestępstwa. Właściwsze

by-łoby jednak i wtedy przesłuchać na te okoliczności inne osoby61.

Poglądy o istnieniu podstaw do wyłączenia tych osób z po-stępowania spotkały się z uzasadnioną krytyką, wskazującą na brak normatywnego ich oparcia na obowiązujących wówczas przepisach prawa karnego procesowego, a także niemożność

stosowania w tych przypadkach analogii62.

Za właściwe należy uznać stanowisko dopuszczające

łącze-nie roli przedstawiciela społecznego i świadka63. Treść

przepi-su art. 331 § 2 d.k.p.k. nie dawała normatywnych podstaw do ograniczenia w tym zakresie i interpretacja zawężająca w przed-stawionym układzie procesowym byłaby contra legem. I chociaż można było spotkać stanowisko zbieżne co do zasady z prezen-towanym, ale wskazujące, że za krytykowanym poglądem

prze-mawia wiele racji celowościowych, to nie były one podawane64.

Wykładnia językowa funkcjonującego wówczas rozwiązania nie pozwalała na taką interpretację. Niewątpliwie należy jednak zgodzić się z tym, że konieczne jest indywidualne podejście do każdego przypadku zeznań przedstawiciela społecznego i oce-ny, czy na okoliczności czynu przestępnego może i powinien on zeznawać dla dobra procesu, pełniąc jednocześnie obiektywnie

61 A. Murzynowski, Udział przedstawiciela społecznego w procesie karnym, NP 1971, nr 7–8, s. 1019.

62 W. Daszkiewicz, Przedstawiciel społeczny w procesie karnym, Warszawa 1976, s. 159; J. Stańda, Stanowisko..., s. 40.

63 W. Daszkiewicz, Przedstawiciel..., s. 159; Z. Martyniak, [w:] S. Waltoś (red.) i inni, Świadek..., s. 309; J. Stańda, Stanowisko..., s. 40. Podobnie obecnie np. M. Tomkiewicz, Udział..., s. 113–114.

i bezstronnie swoją rolę rzecznika interesu społecznego65. Należy zatem z takiego dowodu korzystać w ograniczony sposób i tyl-ko wtedy, gdy brak jest innych możliwości dowodowych w tym zakresie. Tak też należy oceniać tę kwestię w aktualnym stanie prawnym.

Za interesujący należy uznać postulat badania przez sąd już na początku, przed podjęciem decyzji o dopuszczeniu przedsta-wiciela społecznego do postępowania, czy był on świadkiem czy-nu lub ma wiadomości, które mają znaczenie dla prowadzonego postępowania karnego. Pozytywna odpowiedź na to pytanie po-winna skutkować poinformowaniem o możliwości przesłucha-nia go w charakterze świadka, a także zawiadomieniem przez sąd organizacji społecznej delegującej przedstawiciela. Zawiado-miony kandydat może zająć stanowisko co do udziału w proce-sie, względnie też organizacja może zaproponować inną osobę

do pełnienia tej funkcji w procesie66. M. Lipczyńska formułowała

przy tym pogląd, zgodnie z którym w sytuacji, gdy bezstronność osoby przedstawiciela społecznego budzi wątpliwości, pożądane byłoby powołanie jej jedynie w charakterze świadka, a ponadto zwrócenie się do organizacji społecznej o wyznaczenie do roli jej przedstawiciela innej osoby. Nie było jednak pod rządami ko-deksu z 1969 r. i nie ma obecnie rozwiązań pozwalających zobo-wiązać organizację do podjęcia takich czynności, a więc nie ma możliwości ich wyegzekwowania, co powoduje, że przytoczone propozycje działań muszą być traktowane jedynie jako

postula-ty67. Podobnie, brak jest regulacji przewidującej pozbawienie już

dopuszczonego do procesu przedstawiciela społecznego jego

praw68. Natomiast jeżeli okoliczność, że przedstawiciel

społecz-65 Z. Martyniak, [w:] S. Waltoś (red.) i inni, Świadek..., s. 309.

66 M. Lipczyńska, Przedstawiciel społeczny w procesie karnym, NP 1972, nr 4, s. 567; Z. Martyniak, [w:] S. Waltoś (red.) i inni, Świadek..., s. 311; J. Stańda,

Stanowi-sko..., s. 40.

67 M. Lipczyńska, Przedstawiciel…, s. 567; M. Tomkiewicz, Udział..., s. 115–116. 68 Zob. np. J. Grajewski (red.), J. Grajewski, K. Papke-Olszauskas, S. Steinborn,

K. Woźniewski, Prawo karne procesowe – część ogólna, Warszawa 2007, s. 317; M. Lipczyńska, Przedstawiciel..., s. 567.

ny był świadkiem przestępstwa, ujawni się w toku przewodu sądowego, a jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla spra-wy, sąd powinien umożliwić organizacji wyznaczenie innej oso-by do procesu, gdyoso-by kumulacja tych ról procesowych miałaoso-by

naruszać statutowe interesy tej organizacji69.

Tak więc, reasumując, należy stwierdzić, że również obecnie nie ma przeszkód natury formalnej do przesłuchania przedsta-wiciela społecznego w charakterze świadka, aczkolwiek z za-chowaniem poczynionych zastrzeżeń co do zwrócenia się przez sąd do organizacji społecznej o wyznaczenie jako jej reprezen-tanta innej osoby w razie stwierdzenia, że dotychczasowy był świadkiem czynu.

Za wadliwy należy natomiast uznać pogląd o dopuszczal-ności inicjowania przez przedstawiciela społecznego

czynno-ści dowodowych70. Ani ówcześnie obowiązujące przepisy, ani

obecne nie dają temu podmiotowi takiej możliwości proceso-wej. Jego wnioski mogą jedynie zostać wykorzystane w procesie z urzędu, kiedy wnosi on o zadanie przez sąd określonych pytań przesłuchiwanym osobom albo o przeprowadzenie określonego

dowodu z urzędu71. Podobnie krytycznie należy ocenić pogląd

o dopuszczalności zadawania pytań przesłuchiwanym

świad-kom i biegłym przez przedstawiciela społecznego72.

W doktrynie zwraca się ponadto uwagę na fakt, że obecnie nie stanowi przyczyny wyłączenia sędziego ex lege okoliczność, że wcześniej brał on udział w sprawie w charakterze

przedstawi-ciela społecznego73. Podzielając pogląd o potrzebie

wprowadze-nia do prawa karnego procesowego takiej podstawy wyłączewprowadze-nia

69 Z. Martyniak, [w:] S. Waltoś (red.) i inni, Świadek..., s. 311. 70 Ibidem, s. 311–312.

71 T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego..., s. 284–285.

72 Tak przyjmują, choć opierają się na odmiennych argumentach S. Waltoś,

Przedstawiciel..., s. 13 i A. Wierciński, Przedstawiciel społeczny w polskim procesie karnym, Poznań 1978, s. 73.

73 K. Papke-Olszauskas, Wyłączenie uczestników procesu karnego, Gdańsk 2007, s. 130.

sędziego z mocy prawa, należy stwierdzić, że w aktualnym sta-nie prawnym ujawsta-niesta-nie takiej okoliczności powinno stanowić podstawę wyłączenia na podstawie art. 41 k.p.k., jako okolicz-ność powodującą uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności

danego sędziego74.

3.5. Podmiot odpowiedzialny za zwrot