PODSTAWOWE PROBLEMY POWSZECHNOŚCI ZAGROŻEŃ DLA LUDZI I ŚRODOWISKA
Bezpieczeństwo to wielowymiarowe zjawisko (fenomen) odnoszące się do całego wszech-świata55, obejmujące wszelkie relacje tworzących go elementów, postrzegane z perspektywy człowieka (istoty rozumnej) oraz tworzonych przez niego zbiorowości (grup społecznych) nazywanych w literaturze przedmiotu „podmiotem bezpieczeństwa”. Podkreślić należy, iż termin „bezpieczeństwo” jest pojęciem abstrakcyjnym, które w literaturze naukowej posiada wiele defi nicji, określeń oraz typologii uwzgledniających różne czynniki i kryteria podziału, ukształtowanych w procesie naukowego poznania na gruncie różnych dziedzin i dyscyplin naukowych.
W ogólnym ujęciu według słownika języka polskiego termin bezpieczeństwo oznacza „stan niezagrożenia, spokoju”56. Z kolei Ryszard Zięba defi niuje je jako „stan i poczucie pewności oraz wolności od zagrożeń”57. Przywołane opisy oznaczają fi zyczny brak zagrożeń dla czło-wieka lub jakiejś zbiorowości ludzi (grupy społecznej), a także ochronę przed ewentualnymi
55 Wszechświat (ang. Universe) – wszystko, co fi zycznie istnieje w całej przestrzeni kosmosu: czas, wszystkie formy energii i materii, prawa fi zyki, stałe fi zyczne. Por. http://www.dictionary.com/browse/universe?s=t (dostęp: 14.02.2016). Wszechświat – całość powiązanego relacjami przyczynowo-skutkowymi świata, który otacza człowieka. Por. Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1996, s. 1176.
56 Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1996, s. 49.
57 R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1989 nr 10. Cytuję za: B. Wiśniewski, Bezpieczeństwo w teorii i badaniach naukowych, WSPol, Szczytno 2011, s. 14.
niebezpieczeństwami, umożliwiający ich trwanie i przetrwanie oraz rozwój pozwalający czuć się im bezpiecznie. Wspomniane „poczucie bezpieczeństwa” jest subiektywnym stanem emo-cjonalnym człowieka związanym z jego odczuciami w sferze psychicznej, wywołanym percep-cją zagrożeń i powodowanym nimi „poczuciem zagrożenia”.
W literaturze z zakresu socjologii oraz psychologii bezpieczeństwo defi niowane jest jako „potrzeba” indywidualna i ogólnospołeczna rozumiana jako zaspokojenie pragnienia istnie-nia, trwania i przetrwaistnie-nia, ochrony jakości i poziomu życia, tożsamości, niezależności oraz stabilności58. Polski antropolog Bronisław Malinowski, wskazując siedem podstawowych potrzeb egzystencjalnych człowieka, „potrzebę bezpieczeństwa odpowiadającą obronie” umie-ścił na czwartym miejscu w kolejności, wskazując przed nią jako istotne do zaspokojenia potrzeby: metabolizmu, reprezentujące zaopatrzenie organizmu; reprodukcji odpowiadającej pokrewieństwu; odpowiednich warunków fi zycznych równoznaczną ze schronieniem. W następnej kolejności po „potrzebie bezpieczeństwa” autor wskazuje potrzeby: ruchu, odzwierciedlające działalność człowieka; rozwoju, czyli wychowania; zdrowia, odpowiadająca higienie59. Podobnie Abraham Maslow, amerykański psycholog, twórca hierarchii (piramidy) potrzeb człowieka umieścił „potrzebę bezpieczeństwa” na drugim poziomie, bezpośrednio nad podstawowymi potrzebami biologiczno-fi zjologicznymi (pożywienie, mieszkanie, odzież, prokreacja), zaliczając ją do podstawowych potrzeb psychologicznych człowieka60. Podkreślić należy, iż zapewnienie bezpieczeństwa jest ważnym elementem w egzystencji człowieka (ludzi), gdyż „determinuje sprawność jednostki, która przekłada się na jej zdolność do prawi-dłowego funkcjonowania i indywidualnego rozwoju, a także tworzonych przez nią grup spo-łecznych (państwa)”61. Dlatego też, jak zauważa Stanisław J. Rysz, bezpieczeństwo należy postrzegać jako jedną „z najważniejszych cech otoczenia człowieka, swoisty warunek, na któ-rego spełnieniu opiera się całe ludzkie życie, jego wymiar egzystencjalny, poznawczy, twórczy, rozwojowy, itp.”62. Biorąc pod uwagę, że w otoczeniu człowieka ciągle następują zmiany wyni-kające zarówno z rozwoju cywilizacyjnego oraz zmian klimatycznych, bezpieczeństwo należy postrzegać jako proces oznaczający permanentną działalność podmiotów bezpieczeństwa (jednostek, grup społecznych, narodów, państw itp.) oraz powoływanych przez nie organizacji (lokalnych, krajowych, międzynarodowych) w tworzeniu oczekiwanego stanu bezpieczeństwa.
58 H. Idzi-Łatkowski, Bezpieczeństwo polityczne obywateli w świadomości społecznej Polaków [w:] Filozofi a bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego, R. Rosa (red.), AON, Warszawa 1993, s. 276.
59 Szerzej B. Malinowski, Wolność i cywilizacja, PWN, Warszawa 2001, s. 52–69.
60 Szerzej A.H. Maslow, Motywacja i osobowość (tytuł oryginalny Motivation and personality), przekład J. Radzicki, Warszawa 2006, s. 62–68.
61 J. Ziobro, Wybrane aspekty współpracy oraz współdziałania organów i podmiotów w procesie zapewniania bezpieczeństwa powszechnego [w:] Racjonalizacja zarządzania jednolitymi formacjami umundurowanymi odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne, tom II, B. Wiśniewski (red.), SGSP, Warszawa 2017, s. 107.
Uzyskanie pożądanego stanu bezpieczeństwa (poczucia bezpieczeństwa) nie jest „efektem jed-norazowego działania (np. założenia instalacji alarmowej, wygrania wojny itp.), efektem szczę-ścia czy darem losu”63, ale powstaje w wyniku wytężonej, codziennej pracy każdego obywatela indywidualnie oraz całego społeczeństwa.
Powyższe rozważania wskazują na bezpośredni związek „bezpieczeństwa” z „zagrożeniem”. Zauważyć należy, iż pojęcia te są zależne od siebie i stanowią swoistego rodzaju przeciwień-stwa, w językoznawstwie określane mianem antonimu. Biorąc pod uwagę wskazaną zależ-ność oraz zważywszy na fakt, iż fenomen bezpieczeństwa traktowany jest jako coś pożądanego (do czego zmierzamy w swym działaniu), zagrożenie należy kojarzyć z czymś niepożądanym, uciążliwym, „negatywnie oddziałującym na bezpieczeństwo”64 podmiotu.
Słownik języka polskiego wyjaśnia termin zagrożenie jako sytuację lub stan, które komuś zagrażają lub w którym ktoś czuje się zagrożony, a także wskazują podmiot stwarzający taką sytuację65. Warto zauważyć, iż powyższa defi nicja jest wysoce spersonalizowana, a zagadnie-nie postrzegane z pespektywy człowieka, „który poddany jest zagrożeniu, albo sam je stwa-rza”66, nie uwzględnia całej przestrzeni, w której zagrożenie oraz jego skutki się materializują. Podkreślić należy, że „świadomość zagrożenia” stanowi subiektywne odczucie człowieka (podmiotu bezpieczeństwa), które wynika „z indywidualnej oceny stanu, w jakim dany pod-miot się znajduje (…) dokonywanej na podstawie posiadanej wiedzy i doświadczenia w per-cepcji otaczających go zjawisk”67. Podobne stanowisko prezentują autorzy publikacji z dziedziny psychologii i psychiatrii, którzy uważają, że zagrożenie to stan psychiczny lub świadomościowy spowodowany postrzeganiem otaczających człowieka zjawisk o charakterze fi zycznym, które subiektywnie ocenia się jako niebezpieczne (zagrażające), będące efektem obiektywnych68 czynników (przesłanek) wywołujących stan niepewności oraz obawy utraty cennych dla człowieka wartości (życia, zdrowia, majątku, kariery itp.)69.
63 A. Polcyn-Radomska, Wartość, znaczenie i uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego, „Fides Et Ratio (Wartości i ich znaczenie), Kwartalnik Naukowy” 1(17) 2014, s. 219.
64 K.R. Zieliński, Ochrona ludności, zarządzanie kryzysowe, Difi n, Warszawa 2017, s. 34.
65 Internetowy słownik języka polskiego, https://sjp.pwn.pl/sjp/zagrozenie;2542384.html, dostęp: 1.03.2018 r.
66 S.J. Rysz, Zarządzanie kryzysowe ..., wyd. cyt., s. 25.
67 J. Ziobro, Ochotnicze straże pożarne w Krajowym Systemie Ratowniczo-Gaśniczy, rozprawa doktorska (na prawach rękopisu), WSPol, Szczytno 2017, s. 103.
68 Obiektywny – istniejący niezależnie od poznającego przedmiotu, np. obiektywne przesłanki, por. Internetowy słownik języka polskiego, https://sjp.pl/obiektywnie, dostęp: 1.03.2018 r.
69 Szerzej A. Frączek, M. Kofta, Frustracja i stres psychologiczny [w:] Psychologia, T. Tomaszewski (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1976, s. 22 oraz L. Korzeniowski, S. Pużyński (red.), Encyklopedyczny słownik psychiatrii, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1986, s. 535.
W literaturze z zakresu bezpieczeństwa zagrożenie defi niowane jest jako „sytuacja, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla otoczenia”70.
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania oraz uwzględniając fi zyczne aspekty bezpieczeństwa określanego jako „stan” otoczenia człowieka (podmiotu bezpieczeństwa), a także psychologiczny kontekst związany z jego odczuciami, można stwierdzić, że zagrożenie „w ujęciu rzeczowym oznacza fi zyczne czynniki (sytuacje lub stany), stanowiące dla danego podmiotu realne niebez-pieczeństwo (zagrażające mu), zaś w ujęciu psychologicznym termin ten defi niowany jest jako obawa przed utratą cennych dla podmiotu wartości”71. Przy czym pojęcie „wartości” kojarzone jest ze wszystkim, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, a także łączy się z pozytywnymi przeżyciami, stanowiąc jednocześnie cel dążeń ludz-kich72. W tym kontekście do najcenniejszych wartości człowieka (ludzi, grup społecznych), które należy chronić, aby umożliwić mu (im) trwanie, przetrwanie oraz rozwój, należą w ogól-nym ujęciu: życie, zdrowie, mienie (majątek) osobiste i społeczne (państwowe) oraz środowisko naturalne, w którym egzystuje73. Zauważyć należy, iż środowisko naturalne człowieka74 to zło-żony system, w którym dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa musi on rozwiązać dwa podsta-wowe problemy. Po pierwsze zaspokoić wspomniane wyżej potrzeby fi zjologiczno-biologiczne, po drugie „utworzyć i wykorzystać ochronę przed negatywnymi wpływami, zarówno ze strony środowiska jak i innych ludzi”75. Mając na uwadze powyższe, jako zagrożenie należy rozumieć wszelkie sytuacje trudne, niebezpieczne, które możemy zidentyfi kować między innymi jako: – groźbę pojawienia się szkody;
– niebezpieczną sytuację, która może powodować szkody;
– istniejące warunki, w których zwiększa się ryzyko materializacji jakiegoś zdarzenia mogą-cego powodować straty;
– sytuację, okoliczności, zdarzenia, które mogą powodować obrażenia, skutkować utratą zdrowia lub życia;
70 J. Kaczmarek, W. Łepkowski, B. Zdrodowski (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2008, s. 172.
71 J. Ziobro, Wybrane aspekty współpracy oraz współdziałania organów…, wyd. cyt., s. 108.
72 Por. M. Łobocki, Pedagogika wobec wartości [w:] Kontestacje pedagogiczne, B. Śliwerski (red.), Ofi cyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 1993, s. 125.
73 Egzystencja – istnienie, bytowanie; też materialne warunki życia. Zob. Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 186.
74 Środowisko naturalne (geografi czne) człowieka – ogół zewnętrznych warunków (fi zycznych, chemicznych, biologicznych oraz społecznych), mających bezpośredni lub pośredni, natychmiastowy lub przyszły wpływ na całokształt działalności człowieka, jego życie, zdrowie oraz potomstwo. Por. M. Hajder, B. Florek, M. Nycz, Klasyfi kacja technologiczna zagrożeń wybranych obszarów Podkarpacia [w:] Innowacyjna gmina. Informatyka w jednostkach samorządu terytorialnego, M. Hajder (red.), Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2014, s. 75.
– źródło (źródła) niebezpieczeństwa mogące generować straty w majątku lub środowisku naturalnym;
– źródło (źródła) możliwych przyczyn utraty zdrowia, obrażeń lub śmierci ludzi; – niebezpieczeństwo (niebezpieczeństwa).
Jak zaznaczono wyżej, bezpieczeństwo to wielowymiarowe zjawisko o złożonym charakterze, które według wielu naukowców jest niepodzielną kategorią. Niemniej jednak ze względu na obszerność zagadnienia, aby ułatwić proces „badań nad bezpieczeństwem konstruuje się różne jego typologie”76, w oparciu o rozmaite kryteria podziału.
W literaturze naukowej odnajdujemy wiele typologii bezpieczeństwa, biorąc jednak pod uwagę, iż jest to zjawisko antropogeniczne, czyli oceniane z perspektywy człowieka, podsta-wową typologią jest jego podział według kryterium podmiotowego. Stosując takie kryterium taksonomii, wyróżniamy bezpieczeństwo indywidualne (personalne) oraz zbiorowości ludz-kich (grup społecznych) związanych ze sobą różnymi więzami i zależnościami. Przykładowo można tu wskazać bezpieczeństwo: rodziny, narodu, państwa, lokalne (mieszkańców – gminy, powiatu, województwa), regionalne, międzynarodowe itp. Poza wskazanym wyżej kryterium podmiotowym najczęściej spotykanymi w literaturze typologiami bezpieczeństwa są podziały dokonywane w oparciu o kryteria (aspekty):
– przedmiotowe, utożsamiane z sektorami (dziedzinami), w którym podmiot funkcjonuje (np. bezpieczeństwo: polityczne, militarne, gospodarcze, społeczne, kulturowe, ekolo-giczne, powszechne, informacyjne, energetyczne itp.);
– lokalizacji źródła zagrożeń dla podmiotu (bezpieczeństwo: wewnętrzne, zewnętrzne); – przestrzenne, związane z obszarem (w znaczeniu geografi cznym lub fi zycznym), w jakim
podmiot funkcjonuje (np. bezpieczeństwo: indywidualne, lokalne, regionalne, globalne); – czasu (wyróżniające bezpieczeństwo według różnych interwałów czasowych, np. stan
bez-pieczeństwa i proces bezbez-pieczeństwa);
– sposobu organizowania (indywidualne, jednostronne, sojusze, system bezpieczeństwa kooperacyjnego oraz zbiorowego)77.
Złożony charakter zjawisk i problemów dotyczących bezpieczeństwa sprawia, że należy je rozpatrywać z szerokiej perspektywy, korzystając z dorobku różnych dziedzin i dyscyplin
76 B. Kaczmarzyk, Bezpieczeństwo i jego typologie, Bezpieczeństwo i Technika Pożarnicza Vol. 31 Issue 3, 2013, CNBOP-PIB, Józefów 2013, s. 20.
77 Szerzej R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcie – struktury – funkcjonowanie, Scholer, Warszawa 1999, s. 25–32 oraz B. Zdrodowski, Istota bezpieczeństwa [w:] Teoria zarządzania kryzysowego. Zarys, B. Zdrodowski (red.), WSPol, Szczytno 2014, s. 15–16.
naukowych. Jak podkreśla Bernard Wiśniewski, kluczowymi pojęciami (zagadnieniami) w procesie badań problemów bezpieczeństwa, polegającymi na opisywaniu, wyjaśnianiu, diagnozowaniu, i prognozowania faktów, procesów oraz zjawisk, są:
– podmiot, z punktu widzenia którego bezpieczeństwo jest analizowane;
– środowisko, dzięki któremu podmiot „przedłuża swoje trwanie”, zaspokajając podsta-wowe potrzeby, realizując interesy i osiągając określone cele i wartości;
– relacje między podmiotem a jego otoczeniem (środowiskiem) (…), w których (dzięki któ-rym) podmioty żyją (trwają) w sytuacjach „normalnych”, a także są w stanie przetrwać w sytuacjach trudnych, kryzysowych;
– ryzyko, które towarzyszy wszelkim zmianom w procesie rozwoju podmiotu w wymiarze osobistym i strukturalnym78.
Odnosząc się do tematyki i zakresu niniejszego opracowania oraz powyższych ustaleń, aby scharakteryzować zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego, należy wpierw zdefi niować (wyjaśnić) pojęcie „bezpieczeństwo powszechne”.
W literaturze przedmiotu odnajdujemy wiele defi nicji tego terminu. Bernard Wiśniewski i Jaro-sław Prońko uważają, że bezpieczeństwo powszechne jest rodzajem (częścią składową) bezpie-czeństwa wewnętrznego oznaczającym „stan zapewniający ochronę życia i zdrowia obywateli oraz majątku narodowego przed skutkami klęsk żywiołowych i katastrof technicznych”79. Zauważyć należy, że przytoczona defi nicja jest bardzo ogólna i obejmuje wskazanie istotnych do ochrony wartości oraz identyfi kację dwóch grup zagrożeń, którymi są klęski żywiołowe80 oraz katastrofy techniczne81. Analiza znaczenia (defi nicji) wskazanych zagrożeń dowodzi, że autorzy utożsamiają bezpieczeństwo powszechne z niekorzystnymi sytuacjami (zdarzeniami) o dużej skali oddziaływania, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu (majątkowi) w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach.
78 Por. B. Wiśniewski, Współczesne rozumienie bezpieczeństwa [w:] Bezpieczeństwo w teorii i badaniach naukowych, B. Wiśniewski (red.), WSPol, Szczytno 2011, s. 15–16.
79 B. Wiśniewski, J. Prońko, Bezpieczeństwo powszechne [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne RP w ujęciu systemowym i zadań administracji publicznej, Wyższa Szkoła Administracji, Bielsko-Biała 2006, s. 35.
80 Klęska żywiołowa – rozumie się przez to katastrofę naturalną lub awarię techniczną, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym kierownictwem.
Por. art. 3 ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (t.j. DzU z 2017 r. poz. 1897).
81 Katastrofa – nagłe i nieoczekiwane wydarzenie niosące ze sobą negatywne skutki: straty materialne oraz ciężkie urazy lub śmierć ludzi. Por. J. Kaczmarek, W. Łepkowski, B. Zdrodowski (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa…, wyd. cyt., s. 60.
Bardziej rozbudowaną interpretację pojęcia bezpieczeństwo powszechne przedstawiają Bole-sław R. Kuc i Zbigniew Ścibiorek, którzy uważają, że jest to „stan otoczenia cywilizacyjnego i środowiska naturalnego, w którym obywatele i ich wspólnoty, nie odczuwają zagrożenia swego istnienia, ani podstawowych interesów życiowych, ze względu na zapewnienie przez państwo, formalnych, instytucjonalnych i praktycznych gwarancji ochrony (…) życia, zdro-wia, dóbr i środowiska w sytuacjach zagrożeń”82. Analiza porównawcza obu defi nicji dowo-dzi, że zakres wartości chronionych w obu interpretacjach jest tożsamy, natomiast czyhające na te wartości (dobra) zagrożenia odniesione są do całego spektrum niekorzystnych sytuacji wynikających ze wzajemnych relacji i interakcji zachodzących między elementami specyfi cz-nej triady złożocz-nej z: człowieka (ludzi), jako podmiotu bezpieczeństwa i podejmowanych przez niego (nich) działań, otoczenia cywilizacyjnego (środowisko antropogeniczne, sztuczne) powstałego w wyniku materialnej działalności człowieka (np. infrastruktura tech-niczna) oraz środowiska przyrodniczego83, w którym podmiot funkcjonuje.
Jeszcze szerzej obszar bezpieczeństwa powszechnego opisuje Waldemar Kitler, który twierdzi, że jest to proces obejmujący „szereg różnorodnych działań (m.in. w dziedzinie zdrowotnej; ekologicznej; edukacyjnej; społecznej; gospodarczej; prawnej; psychologicznej; weterynaryj-nej i sanitarweterynaryj-nej, którego zasadniczym celem jest zapewnienie bezpieczeństwa ludności cywil-nej, a zarazem stanem uzyskanym w wyniku zorganizowanej ochrony życia i zdrowia ludzi, a także dóbr materialnych i kulturalnych oraz środowiska naturalnego, w zakresie niezbęd-nym do przetrwania ludzi, przed skutkami działania człowieka przeciwko człowiekowi lub sił natury, które wywołują bezpośrednie zagrożenie wartości chronionych, we wszystkich sta-nach i warunkach funkcjonowania państwa”84.
Analiza przywołanych defi nicji jednoznacznie dowodzi, że bezpieczeństwo powszechne zwią-zane jest z ochroną życia i zdrowia ludzi, a także wszelkich dóbr materialnych oraz środowiska naturalnego w zakresie niezbędnym do przetrwania ludzi oraz ich rozwoju przed skutkami nagłych niekorzystnych zjawisk (sytuacji) spowodowanych działalnością człowieka i/lub sił natury, które wywołują bezpośrednie zagrożenie wartości chronionych.
82 B.R. Kuc, Z. Ścibiorek, Podstawy metodologiczne nauk o bezpieczeństwie, Wydawnictwo Menedżerskie PTM, Warszawa 2013, s. 18.
83 Środowisko przyrodnicze nazywane zamiennie środowiskiem naturalnym oznacza ogół ożywionych i nieożywionych elementów przyrody, ściśle ze sobą powiązanych, otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy: budowę geologiczną, rzeźbę terenu, klimat, stosunki wodne, glebę, organizmy żywe. Zob. G. Dobrzański, Podstawowe pojęcia i problemy użytkowania i ochrony środowiska [w:] Ochrona środowiska przyrodniczego, G. Dobrzański (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 20.
84 W. Kitler, Bezpieczeństwo powszechne [w:] Bezpieczeństwo ludności cywilnej. Pojęcie, organizacja i zadania w czasie pokoju, kryzysu i wojny, W. Kitler, A. Skrabacz, Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Warszawa 2010, s. 54.
Uwzględniając powyższe rozważania, możemy za Stanisławem Śladkowskim zdefi niować zagrożenie bezpieczeństwa powszechnego jako nagłe lub przewidziane zdarzenie (sytuację destrukcyjną) spowodowane siłami natury lub wynikające z działalności człowieka (świado-mej lub nieświado(świado-mej), mogące spowodować niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia czło-wieka (ludzi) oraz środowiska, jak również innych ważnych dla człoczło-wieka wartości, lub spowodować kryzys, bądź sytuację kryzysową, albo prowadzić do jego wystąpienia85.
W kontekście tak sformułowanej defi nicji zagrożenia konieczne staje się wyjaśnienie termi-nów „kryzys” i „sytuacja kryzysowa”, które są istotnie związane z zagrożeniami bezpieczeń-stwa powszechnego, a nawet mogą być kwalifi kowane niekiedy jako takie zagrożenia. Pojęcie „kryzys” oznacza sytuację, w której „istnieje zagrożenie dla podstawowych wartości, interesów i celów organizacji, grup społecznych lub zagrożone są prawa i swobody obywa-teli, ich życie i mienie”86. Z sytuacją kryzysową spotykamy się zaś, gdy „w wyniku okolicz-ności zewnętrznych bądź wewnętrznych dochodzi do zachwiania równowagi funkcjonowania, często utraty kontroli nad rozwojem sytuacji i powstania nieakceptowa-nego poziomu zagrożenia podstawowych wartości, interesów oraz celów rozpatrywanieakceptowa-nego podmiotu, co wywołuje potrzebę podjęcia nadzwyczajnych działań w celu powrotu do stanu równowagi”87.
Aby lepiej zrozumieć istotę bezpieczeństwa powszechnego i charakter związanych z nim zagrożeń, należy poza wyjaśnieniem pojęć „bezpieczeństwo” i „zagrożenie” zwrócić uwagę i przeanalizować oraz zinterpretować termin „powszechny”. Słownik języka polskiego tłuma-czy go jako „dotyczący wszystkich rzetłuma-czy, osób, spraw; częsty”88. Jeszcze szerszego wyjaśnie-nia tego pojęcia i zobrazowawyjaśnie-nia zakresu znaczeniowego zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego dostarcza nam analiza synonimów słowa „powszechny”. W internetowym słowniku synonimów89 odnajdujemy sto siedemdziesiąt cztery zamienniki tego terminu. Jako szczególnie związane z omawianą problematyką i ułatwiające jej zrozumienie można przytoczyć między innymi określenia:
– częsty, liczny, masowy, rozpowszechniony, odnoszące się do wielokrotności zjawiska; – codzienny, rozległy, rozpowszechniony, szeroki, ujmujące wszechobecność zjawiska;
85 Zob. prezentację S. Śladkowski, Zagrożenia „Antropogeniczne”(cywilizacyjne) wybór, Lublin 2014, http://docplayer. pl/7503587-Prof-dr-hab-stanislaw-sladkowski-lublin-2014.html [dostęp: 5.03.2018]
86 Generic Crisis Management Handbook, NATO 97, s. II-2.
87 G. Sobolewski, Zarządzanie kryzysowe jako system przeciwdziałania zagrożeniom [w:] Zagrożenia kryzysowe, G. Sobolewski (red.), AON, Warszawa 2011, s. 15–16.
88 Słownik języka polskiego…, wyd. cyt., s. 726.
– ogólnoludzki, pandemiczny, światowy, transgraniczny, określające bezgraniczność zagrożeń; – bezustanny, częsty, ustawiczny, wielokrotny, odnoszące się do powtarzalności zagrożeń. Powyższe konstatacje dowodzą, że bezpieczeństwo powszechne dotyczy wszystkich ludzi (obywateli) w wymiarze indywidualnym i zbiorowym oraz odnosi się do codziennych sytu-acji destrukcyjnych, które zagrażają ich bytowi. Dlatego też w literaturze przedmiotu zamien-nie nazywane jest „bezpieczeństwem obywatelskim”90 lub „bezpieczeństwem codziennym”91. Dodać należy, że mechanizm zagrożeń dla podmiotu może wynikać z uwarunkowań zewnętrznych lub jego stanu wewnętrznego, obejmując szerokie spektrum zjawisk związa-nych z działaniem sił natury lub człowieka (ludzi) oraz ich kombinacji.
Systematyzacji i porządkowania zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego dokonuje się przez przyjęcie (ustalenie) kryteriów ich podziału, podobnie jak w przypadku taksonomii bezpie-czeństwa. Literatura przedmiotu podaje wiele sposobów i kryteriów podziału bogatego kata-logu zagrożeń bezpieczeństwa, uwzględniających między innymi: charakter przyczyn (źródło) powstania, skalę negatywnych skutków, obszar oddziaływania, czas ekspozycji, kształt źródła, możliwość antycypacji, rodzaj i naturę przyczyn itp.92.
Podstawową typologią zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego jest ich klasyfi kacja ze względu na charakter przyczyny (źródło) ich powstania. Przyjmując takie kryterium, wyróżniamy w dychotomicznym podziale zagrożenia naturalne, spowodowane działaniem sił przyrody oraz zagrożenia antropogeniczne wynikające z szeroko rozumianej działalności człowieka. Ważną klasyfi kacją jest podział ze względu na skalę negatywnych skutków materializacji