(WYBRANE ASPEKTY ORGANIZACJI DZIAŁAŃ
RATOWNICZYCH I POMOCOWYCH)
POWÓDŹ JAKO POWTARZALNE ZAGROŻENIE HYDROLOGICZNO-METEOROLOGICZNE...
Woda obok powietrza i gleby stanowi podstawowy element środowiska przyrodniczego decydujący o istnieniu życia na Ziemi. Występując w trzech różnych stanach (stałym, cie-kłym i gazowym), jest bardzo rozpowszechniona na planecie, pokrywając ponad 70% powierzchni globu oraz stanowiąc ważny składnik organizmów żywych209. Powszechnie twierdzi się, że życie bierze swój początek z wody. Woda sprawia, że gleba staje się bardziej urodzajna, zaspokaja pragnienie istot żywych, pozwalając żyć człowiekowi, roślinom i zwie-rzętom. Jest także ważnym surowcem gospodarczym. Dobitnie powyższą konstatację pod-kreśla w swej powieści francuski lotnik i pisarz Antoine de Saint-Exupéry, który latając między Francją a Afryką, wiele razy doświadczył skutków braku wody, w szczególności zaś, kiedy rozbił samolot na Pustyni Libijskiej. W słowach „Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru, ani zapachu. Nie jesteś niezbędna do życia; jesteś samym życiem (...) Jesteś naj-ważniejszym bogactwem, jakie istnieje na świecie”210 podkreśla istotę zapewnienia dostępu
209 Według literatury woda w organizmie człowieka dorosłego stanowi 60–65%, w strukturze roślin (części zielone, owoce, warzywa) zawartość wody wynosi 70–95%, natomiast w organizmach zwierzęcych woda stanowi od 66% wśród zwierząt kręgowych do 98% w przypadku meduz. Por. W. Anigacz, E. Zakowicz, Ochrona środowiska. Podręcznik dla studentów kierunków technicznych i przyrodniczych, Politechnika Opolska Wydział Budownictwa, Opole 2003, s. 94.
do wody w odpowiedniej ilości i należytej jakości dla trwania i przetrwania życia na Ziemi, a także rozwoju cywilizacyjnego.
Prowadząc rozważania o znaczeniu wody dla życia i rozwoju, należy zaznaczyć, że woda nie-przerwanie wędruje między poszczególnymi geosferami tworzącymi Ziemię: litosferą211, hydrosferą212, atmosferą213 i biosferą214. Będąc w ciągłym ruchu, zmienia swoje formy (stan skupienia) od stanu ciekłego przez gazowy do stałego i na odwrót. Cykl hydrologiczny obej-muje różne procesy zachodzące w poszczególnych sferach, a jego podstawowymi fazami w atmosferze są: „parowanie, transport pary wodnej w poziomie i pionie, kondensacja pary wodnej (…), opad”215 oraz transport wilgoci. W biosferze mamy do czynienia z pobieraniem wody i jej oddawaniem w procesie oddychania organizmów żywych oraz transpiracji216 z zie-lonych części roślin. Z kolei w litosferze obieg wody polega na jej wsiąkaniu oraz spływie powierzchniowym i podziemnym217. Biorąc pod uwagę fundamentalne znaczenie wody dla trwania i rozwoju życia człowieka jako podmiotu bezpieczeństwa oraz wszelkich innych organizmów żywych, należy zaznaczyć, iż „każde zakłócenie obiegu wody może spowodować kataklizm”218 lub inną niebezpieczną sytuację stwarzającą zagrożenie bezpieczeństwa. W literaturze przedmiotu zagrożenia spowodowane brakiem wody nazywa się suszą, jej nad-miarem zaś powodzią, defi niowaną jako czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normal-nych warunkach nie jest nią pokryty, wywołane przez wezbrania wody w ciekach naturalw normal-nych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza, powodujące zagrożenie dla życia i zdrowia
211 Litosfera – zewnętrzna, sztywna i krucha powłoka kuli ziemskiej, leżąca powyżej astenosfery, obejmująca skorupę ziemską i najwyższą część płaszcza Ziemi o grubości od kilku km pod osiowymi partiami grzbietów śródoceanicznych do ponad 150 km pod kontynentami. Por. W. Mizerski, H. Sylwestrzak, Słownik geologiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 108.
212 Hydrosfera – powłoka wodna Ziemi obejmująca oceany, morza, jeziora, rzeki, lodowce, lód gruntowy, pokrywę śnieżną, bagna i parę wodną w atmosferze, h. jest środowiskiem życiowym roślin i zwierząt i czynnikiem wpływającym na klimat. Por. Ibidem, s. 78.
213 Atmosfera – powłoka gazowa otaczająca Ziemię (tlen, azot, gazy szlachetne, para wodna i inne), w zależności od składu i temperatury dzieli się na strefy wysokościowe: troposferę, stratosferę, mezosferę i termosferę; 99% masy atmosfery skupione jest w troposferze (od powierzchni Ziemi do wysokości 10-18km). Por. , s. 19.
214 Biosfera – strefa kuli ziemskiej, obejmująca wierzchnią część litosfery, hydrosfery i dolne części atmosfery, będąca siedzibą świata organicznego. Por. Ibidem, s. 26.
215 W. Lenart Zasoby wodne, obieg wody w przyrodzie i zrównoważony rozwój [w:] Ochrona zasobów wód i ich jakości, J. Kawałczewska (red.), Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej, Płock 2013, s. 4.
216 Transpiracja – parowanie wody z nadziemnych części roślin (głównie przez powierzchnie liści), związane z zachodzącymi w nich procesami życiowymi. Powoduje obniżenie temperatury liści, chroniąc rośliny przed przegrzaniem. Por. http://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/transpiracja, dostęp 12.01.2018.
217 Der grosse ADAC Reise- und Freizeitfuehrer Fluesse und Seen in Deutschland. Monachium: ADAC, 1988, s. 16.
ludzi, dla środowiska naturalnego, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej219. Oddziaływanie wód powodziowych niejednokrotnie powoduje śmierć, a także obrażenia u ludzi i zwierząt, wprowadza dezorganizację życia społeczno-gospodarczego, przynosi znaczne straty materialne spowodowane zniszczeniem: obiektów budowlanych, dróg, mostów, upraw, zabytków kultury oraz innych elementów infrastruktury technicznej i komunalnej; skażeniem terenu substancjami niebezpiecznymi lub szkodliwymi (chemicznymi, biologicznymi, radio-aktywnymi itp.). Jako przyczyny powodzi literatura przedmiotu wskazuje: silne opady atmos-feryczne (nawalne220 lub rozlewne221); roztopy (gwałtowne topnienie śniegu często przyśpieszane padającym deszczem); powstawanie na ciekach zatorów lodowych lub śryżowo-lodowych powodujących spiętrzenie wody; wezbrania sztormowe222 wód morskich wlewających się do wód śródlądowych i utrudniających odpływ wody z rzek; awarie budowli i urządzeń hydro-technicznych lub niewłaściwe gospodarowanie wodą na zbiornikach wodnych223. Analiza występujących w ostatnich latach zagrożeń powodziowych dowodzi, iż coraz częściej dochodzi do tak zwanych powodzi błyskawicznych (fl ash fl ood). Ich przyczyną zazwyczaj są krótkotrwałe i intensywne opady deszczu (najczęściej są to opady burzowe), powodujące szybkie zalanie lub podtopienie jakiegoś terenu. Zdaniem autora istotnymi czynnikami zwiększającym ryzyko wystąpienia tego typu powodzi są: systematyczny przyrost powierzchni niewsiąkliwych (np. dachy pokryte blachą lub podobnymi materiałami, utwardzone drogi i place itp.), powodujący szybkie zbieranie wód opadowych oraz niewłaściwie zaprojektowane i wykonane systemy ich odprowadzania. Powszechne wykorzystywanie w procesie rozwoju cywilizacyjnego materiałów niewsiąkliwych oraz infrastruktury odprowadzającej wodę zwiększa nawet sześciokrotnie szyb-kość jej spływu w porównaniu z przebiegiem tego procesu w warunkach naturalnych. Wystą-pienie nawalnych opadów w tak zagospodarowanym obszarze może zmienić ulice w rwące potoki zalewające wszelkie pomieszczenia położone poniżej poziomu gruntu (np. podziemne przejścia, piwnice itp.), zamieniając je w śmiertelne pułapki. Zagrożenia tego typu są bardzo niebezpieczne, gdyż około 15 cm warstwa rwącej wody może porwać dorosłego człowieka, a 60 cm unieść samochód osobowy.
219 Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. –Prawo wodne (DzU z 2017 r., poz. 1566), art. 16 pkt 43 i 46.
220 Opady nawalne – gwałtowne, zwykle krótkotrwałe opady atmosferyczne, najczęściej deszczu o dużym natężeniu, związane na ogół z chmurą cumulonimbus. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/opady-nawalne;3951214.html, dostęp: 10.01.2018.
221 Opady rozlewne – opady atmosferyczne o mniejszej intensywności, ale długotrwałe, o znacznym zasięgu obszarowym. Zob. W. Szalińska, I. Otop, Ocena struktury czasowo-przestrzennej opadów z wykorzystaniem wybranych wskaźników do identyfi kacji zdarzeń ekstremalnych, „Woda–Środowisko–Obszary Wiejskie” 2012, tom 12 zeszyt 2 (38), s. 270. http:// www.itep.edu.pl/wydawnictwo/woda/zeszyt_38_2012/artykuly/Szalinska%20Otop.pdf, dostęp: 10.01.2018.
222 Wywołane silnym wiatrami sztormowymi, wiejącymi na wybrzeżach morskich w kierunku lądu.
223 Szerzej Powódź w obliczu zagrożenia, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013, s. 3 oraz Jak przygotować się na powódź, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013, s. 2.
Ciągły wzrost powierzchni niewsiąkliwych połączonych różnymi systemami odprowadzania wód opadowych z korytami cieków wodnych zwiększa objętość tych wód oraz przyśpiesza ich spływ do rzek. Fakt ten bezpośrednio przekłada się na wzrost poziomu wody w korycie, powodując jednocześnie narastanie zagrożenia powodziowego. Zależność taka sygnalizuje, że istotnym wskaźnikiem w szacowaniu ryzyka zagrożenia powodziowego jest dobowa wyso-kość opadów (dalej: DWO). Jak podaje literatura, wartość DWO przekraczająca 30 mm kla-syfi kowana jest jako opady zagrażające, mogące wywoływać lokalne wezbrania cieków wodnych lub podtopienia. Opady o wysokości ponad 50 mm określane są jako groźne, a powyżej 70 mm nazywane są opadami powodziowymi224. Należy zaznaczyć, iż przedsta-wione wartości wskaźnika DWO nie są maksymalne, gdyż – jak podaje Alfred Stach – w przeszłości rejestrowano wielokrotnie większe wartości DWO w Europie.
Według jego danych najwyższe dotychczas wartości tego wskaźnika odnotowano: 13 sierp-nia 2002 roku w Zinnwald-Georgenfeld w Niemczech (353 mm); 30 lipca 1897 roku w Nova Louka, Czechy (345 mm); w Polsce zaś 30 czerwca 1973 roku w punkcie pomiaro-wym na Hali Gąsienicowej (300 mm)225. Biorąc pod uwagę powyższe informacje oraz nie-ustanny rozwój cywilizacyjny, należy zauważyć, że zagrożenie nagłą powodzią nie dotyczy już tylko wielkich miast, ale wszystkich obszarów.
Prowadząc rozważania dotyczące powtarzalności tego zagrożenia, należy przypuszczać, że towa-rzyszyło ono człowiekowi od początku jego istnienia. Tezę tę potwierdzają informacje zawarte w Księdze Rodzaju Starego Testamentu226. W dokumencie tym autor opisuje zjawisko nazy-wane potopem, podając jego przyczynę, którą był padający przez czterdzieści dni i nocy deszcz, oraz wskazuje na jego tragiczne skutki zawarte w słowach „Wszystkie istoty poruszające się na ziemi z ptactwa, bydła i innych zwierząt i z wszelkich jestestw, których było wielkie mnóstwo na ziemi, wyginęły wraz ze wszystkimi ludźmi”227. Wspomnieć należy, że najstarsze informacje o powodziach na historycznych ziemiach polskich odnajdujemy w kronikach Jana Długosza, który podaje, że takie zdarzenie dotknęło te tereny w 998 roku. Z dokumentów tych dowiadu-jemy się również, że w 1118 roku zagrożenie takie dotknęło kraje sąsiednie, co potwierdzają słowa „ciągłe ulewy i powodzie nie tylko w Polsce, ale i w okolicznych krajach wielkie poczyniły
224 Szerzej R. Kosierb, Gospodarka wodna na zbiornikach retencyjnych Otmuchów-Nysa podczas wezbrania w czerwcu 2009 r., „Gospodarka Wodna” 2011, 7, s. 274–277.
225 A. Stach, Analiza struktury przestrzennej i czasoprzestrzennej maksymalnych opadów dobowych w Polsce w latach 1956– 1980, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2009, s. 105.
226 Według biblistów Księga Rodzaju Starego Testamentu została napisana w XIII–XII wieku p.n.e.
szkody, zatopiwszy całą niemal Ziemię, a stąd przeszkodziwszy zasiewom i zbiorom”228. Anali-zując zagrożenia bezpieczeństwa przełomu XX i XXI wieku, należy zauważyć, że powodzie sta-nowią istotną ich część. Według informacji zawartych w międzynarodowej bazie danych o zdarzeniach nadzwyczajnych229 (tab. 1) powodzie stanowiły najliczniejszą grupę zdarzeń spo-śród wszystkich katastrof naturalnych, jakie wystąpiły na świecie w latach 1990–2011. W bada-nym okresie zarejestrowano na wszystkich kontynentach 2858 powodzi, które swoimi skutkami dotknęły ponad 2,5 mld ludzi, powodując śmierć 161 tys. osób oraz straty materialne wartości ponad 430 mln USD. W układzie kontynentalnym najwięcej powodzi w tym czasie odnoto-wano w Azji (1139), następnie w Afryce (639) i Ameryce (612). W analizowanym okresie Europę dotknęło 391 powodzi, a Australię 77230.
Tabela 1. Katastrofy naturalne na świecie według typu w latach 1990–2011
Lp. Rodzaj katastrofy Liczba
zdarzeń Ofi ary śmiertelne Osoby dotknięte katastrofą Wartość zniszczeń w mln USD w tysiącach 1. Powódź 2858 161 2612487 430434 2. Susza 338 4,5 1102872 64907 3. Burza (tornado) 2092 386 659609 736218 4. Trzęsienia ziemi 603 805 115543 637044 5. Pożary 253 1,6 5548 43541 6. Ekstremalne temperatury 350 158 96671 48703 7. Wybuch wulkanu 120 1,5 3699 559 8. Epidemia 1043 162 19300 x 9. Plaga szkodników 29 x 502 229
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS231.
Powyższe rozważania oraz informacje dowodzą, że powodzie towarzyszą ludziom od tysięcy lat i nie da się ich zamknąć w żadnych granicach administracyjnych (kraju, regionu, woje-wództwa, powiatu, gminy itp.). Ich kraniec (obszar) wyznaczają rzeźba terenu i wysokość
228 R. Girguś i W. Strupczewski, Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XVI, PIHM, WKiŁ, Warszawa 1965, s. 18.
229 Ang. Emergency Events Database – EM-DAT.
230 Por. Rocznik statystyki międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012, s. 591–592.
wezbranych wód, dlatego też zapobieganie im, a także działania ratownicze oraz likwidacja ich skutków wymagają wielopłaszczyznowych działań opartych na świadomej i odpowiedzialnej współpracy władz, podmiotów ratowniczych oraz obywateli. Czynnikiem motywującym do podejmowania przemyślanych i intensywnych działań ograniczających ryzyko powstania powodzi, a także przygotowujących do właściwego reagowania w momencie jej wystąpienia powinno być przekonanie, że teren raz dotknięty powodzią zawsze już będzie nią zagrożony. Każdy, kto doświadczył grozy żywiołu powodzi, wie, że wiele czynników ma wpływ na sku-teczność działań zabezpieczających, ratowniczych i pomocowych. Ich pozytywny efekt w głównej mierze zależy od: szybkości uzyskania pewnej informacji o zbliżającym się zagro-żeniu, odpowiedniego przygotowania danego obszaru do działań z zakresu ochrony przeciw-powodziowej, a zwłaszcza technicznych środków ochrony oraz właściwego zagospodarowanie terenów zagrożonych zalaniem, a nadto prawidłowej reakcji władz, służb ratowniczych i oby-wateli na ostrzeżenia o zbliżającej się powodzi. Autor niniejszego artykułu, uczestnicząc wie-lokrotnie w działaniach ratowniczych związanych ze zwalczaniem powodzi zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami, zauważa, że im lepiej przygotowane jest społeczeństwo do nadejścia żywiołu powodzi lub innego kataklizmu, tym wysiłki władz i służb ratowniczych są mniej-sze, a podejmowane przez nie działania skuteczniejsze.
Poprawa i zapewnienie bezpieczeństwa powodziowego to wieloaspektowy, trwający w czasie proces, obejmujący cztery wzajemnie zazębiające się tworzące cykl zamknięty etapy, nazy-wane: profi laktyką, pogotowiem, reagowaniem, odbudową.
Pierwszym etapem wspomnianego wyżej procesu są działania profi laktyczne (prewencyjne) podejmowane w okresie przed wystąpieniem zagrożenia powodziowego. W fazie tej dokonu-jemy wyznaczenia stref zagrożenia powodziowego, oceny ryzyka możliwości jego wystąpie-nia oraz analizy stanu istniejących technicznych232 i nietechnicznych233 środków zabezpieczeń
232 Techniczne środki ochrony przed powodzią nazywane są budowlami hydrotechnicznymi i działaniami inżynierskimi, które pozwalają kształtować podczas wezbrań w ciekach wodnych przepływ i stan wody oraz czas ich trwania, np. zbiorniki retencyjne, zbiorniki suche, kanały ulgi, poldery itp., z zamknięciami umożliwiającymi regulacje przepływu (tzw. ochrony czynne), oraz obiekty i działania, których zadaniem jest utrzymać wodę z dala od ludzi, przez niedopuszczenie do jej rozlania poza wyznaczony obszar, np. wały przeciwpowodziowe i wszelkie zbiorniki mogące przyjąć wezbrane wody bez możliwości regulacji przepływu (tzw. ochrony bierne). Szerzej Z. Kledyński, Ochrona przed powodzią i jej infrastruktura w Polsce [w:] XXV Konferencja Naukowo-Techniczna. Awarie budowlane. Zapobieganie diagnostyka naprawy rekonstrukcje, (red.) M. Kaszyńska, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin 2011, s. 244.
233 Nietechniczne środki zabezpieczeń przeciwpowodziowych to wszelkie działania, których celem jest utrzymanie ludzi z dala od wody lub np. planowanie przestrzenne, prawo budowlane, ubezpieczenia, systemy wczesnego ostrzegania, edukacja itp. działania zniechęcające do zamieszkiwania na terenach zalewowych. Por. Ibidem, s. 244–245.
przeciwpowodziowych. Wnioski z tych działań powinny posłużyć do opracowania progra-mów poprawy bezpieczeństwa powodziowego, zarówno w zakresie działań inwestycyjnych, jak i organizacyjnych, a następnie ich wdrożenie w celu poprawy stanu ochrony przeciwpo-wodziowej. W okresie tym, odpowiednio do przewidywanego potencjalnego zagrożenia, należy również: opracować plany działań ratowniczych, zgromadzić niezbędne zapasy mate-riałów i środków technicznych przydatnych w działaniach przeciwpowodziowych (np. geo-włóknina, worki, piasek itp.), organizować szkolenia i ćwiczenia służb i podmiotów przewidzianych do prowadzenia działań ratowniczych i pomocowych w celu zapewnienia ich odpowiedniej sprawności, prowadzić edukację społeczeństwa w zakresie zasad postępo-wania podczas wystąpienia zagrożenia powodziowego.
Ważnym przedsięwzięciem tego okresu jest konserwacja i utrzymanie w należytej sprawności systemów monitoringu i ostrzegania o zagrożeniu oraz prognozowania jego eskalacji, a także budowli hydrotechnicznych oraz pozostałych technicznych środków służących ochronie przed powodzią, „umożliwiających zorganizowane i sprawne działania zabezpieczające bądź ratunkowe”234.
Warto podkreślić, że prognozowanie, monitoring meteorologiczny i hydrologiczny oraz ostrzeganie są istotnymi elementami w systemie ochrony przeciwpowodziowej, łączącymi funkcjonowanie ochron technicznych, ich skuteczność z organizacją i prowadzeniem działań zabezpieczających zarówno w czasie wezbrania, jak i podczas akcji ratowniczych w momen-cie rozlania się powodzi.
Prognozowanie obszaru zagrożonego powodzią oraz przewidywanie przebiegu powodzi to skomplikowany proces, wymagający analizy wielu danych dotyczących przestrzeni geogra-fi cznej oraz modelowania hydrologicznego235 i hydraulicznego236, którego celem jest zobra-zowanie interakcji wody i ukształtowania powierzchni Ziemi. Bardzo pomocnym instrumentem usprawniającym jego przeprowadzenie są nowoczesne narzędzia informatyczne, szczególnie
234 R. Grocki, W. Czamara, Ograniczanie skutków powodzi w skali lokalnej. Metody ograniczania skutków powodzi, Wydawnictwo RM, Wrocław 2001, s. 9.
235 Modelowanie hydrologiczne obejmuje modelowanie różnego rodzaju zjawisk hydrologicznych, np. spływu i dopływu wody, przebiegu sieci rzecznej oraz modelowania zjawisk powodziowych. Zob. M. Brzezinka, Zastosowanie GIS w modelowaniu hydrologicznym. Wybrane zagadnienia, DATAGIS.PL Technologie Geoinformacyjne, s. 6, http:// www.datagis.pl/upload/original/zastosowanie-gis-w-modelowaniu-hydrologicznym.pdf [dostęp: 17.01.2018]
236 Modelowanie hydrauliczne opisuje procesy fi zyczne związane z mechaniką płynów, w tym z zachowaniem się wody w korycie i na terenach zalewowych. Pozwala określić rzędne zwierciadła oraz prędkość, głębokość i kierunek przepływu wody.
systemy informacji geografi cznej (dalej: GIS)237, umożliwiające analizę powierzchni terenu w oparciu o cyfrowe modele wysokościowe. Powiązanie funkcjonalności GIS z komputero-wym modelowaniem hydrologicznym pozwala z dużą dokładnością oraz w krótkim czasie określić ważne dla organizacji działań ratowniczych parametry zagrożenia, a także jego roz-woju w czasie, ze szczególnym uwzględnieniem:
– symulacji strefy zagrożenia powodziowego uwzględniającej występujący poziom wody w korycie; – symulacji zmiany sytuacji w następstwie wahań stanu wód oraz działań zabezpieczających
(np. podnoszenie poziomu obwałowań);
– zidentyfi kowanie zagrożonych obiektów, ustalenie kolejności i czasu, w jakim zostaną one zalane, a także określenie skutków ich oddziaływania na środowisko naturalne wynikają-cych z ich zalania (np. stacje paliw, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów itp.); – oszacowanie liczby osób i zwierząt wymagających ewakuacji;
– określenie głębokości zalewiska.
Podkreślić należy, że wskazane wyżej narzędzia informatyczne umożliwiają wykonywanie symu-lacji zagrożeń powodziowych na długo przed ich wystąpieniem, jak również w czasie jego trwa-nia. Funkcjonalność taka pozwala planować i realizować odpowiednie prace zabezpieczające na etapie profi laktyki (np. budowa wałów itp.), a także organizować działania ratownicze i pomocowe na pozostałych etapach zapewniania bezpieczeństwa powodziowego (pogotowia, reagowania, odbudowy). Jako przykład można wskazać organizację ewakuacji (osób, zwierząt, mienia), gdzie na etapie planowania w oparciu o symulacje można przewidzieć i przygotować odpowiednią do potrzeb ilość i jakość środków transportu, wyznaczyć miejsca pobytu dla ludzi i zwierząt oraz magazyny na cenne mienie, wypracować rozwiązania logistycznego zabezpiecze-nia działań i uzupełzabezpiecze-niazabezpiecze-nia zasobów. Natomiast w czasie rzeczywistym możliwe jest wyznaczenie trasy ewakuacji uwzględniającej zalane (nieprzejezdne) odcinki dróg.
Aby wykorzystać w ochronie przeciwpowodziowej możliwości GIS, należy: wyposażyć odpo-wiedzialne za ten proces służby w odpowiedniej klasy sprzęt i oprogramowanie komputerowe, zapewnić personel posiadający wiedzę oraz kompetencje do obsługi tego typu narzędzi, przygo-tować odpowiednie bazy danych (przestrzenne i atrybutowe) o terenie i obiektach, których ana-lizę umożliwia wspomniany system. Warto zauważyć, że spełnienie tych warunków wymaga wielopłaszczyznowych działań (zakupów, szkoleń, tworzenia baz itp.), co wiąże się z potrzebą
237 GIS – (ang. geographic information system) – system pozyskiwania, gromadzenia, aktualizacji, zarządzania, analizowania i udostępniania danych odniesionych przestrzennie do powierzchni ziemi. GIS to system składający się ze środków technicznych (sprzęt komputerowy, oprogramowanie, bazy danych, metody i procedury) oraz zasoby osobowe (twórcy i użytkownicy) zapewniający właściwe funkcjonowanie i wykorzystanie systemu. Szerzej E. Bielecka, Systemy informacji geografi cznej. Teoria i zastosowanie, Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych, Warszawa 2006, s. 1–36.
wyasygnowania na ten cel środków fi nansowych, których nigdy nie ma w nadmiarze. Dlatego też, jak wynika z doświadczeń autora, kluczowym przedsięwzięciem w tym procesie jest przeko-nanie odpowiedzialnych za ochronę przeciwpowodziową władz, (administracja publiczna, służby ratownicze) do poniesienia tych kosztów przez wskazanie korzyści, jakie daje GIS w zarzą-dzaniu bezpieczeństwem.
Obok prognozowania istotnymi elementami ochrony przeciwpowodziowej są aktywne sys-temy monitoringu i ostrzegania o nadchodzącym zagrożeniu, które permanentnie monitorują warunki meteorologiczne i hydrologiczne. Generują one sygnał ostrzegawczy do odpowiedzial-nych za podejmowanie działań przeciwpowodziowych instytucji oraz mieszkańców, w momen-cie przekroczenia ustalonych wartości progowych mierzonych parametrów (np. poziomu wody w cieku lub wysokości opadów). Budując system ostrzegania, należy pamiętać, by był on dostosowany do specyfi ki (szybkości) powodzi, jaka może wystąpić na danym terenie, tak aby czas zwłoki między wygenerowaniem i wysłaniem sygnału ostrzegawczego a nadejściem zagro-żenia pozwalał skutecznie się mu przeciwstawić. Literatura przedmiotu podaje, że w przy-padku powodzi szybkich charakteryzujących się czasem reakcji zlewni poniżej sześciu godzin od wystąpienia przyczyny (np. silny opad, rozerwanie wału itp.) system ostrzegania powinien być nastawiony na ratowanie życia ludzkiego. Natomiast ratowanie dobytku powinno być brane pod uwagę wówczas, gdy czas wyprzedzenia informacji o zagrożeniu przekracza tę wiel-kość238. Inne zdanie mają specjaliści z dziedziny ubezpieczeń, którzy uważają, że aby uratować życie podczas powodzi, wystarczy dowiedzieć się pół godziny przed jej przyjściem, a mając dwie godziny możemy uratować cenniejsze dobra239.