Ekonomia neoklasyczna włączyła do analizy ekonomicznej innowacje i politykę ich wspierania. Neoklasycy przypisują innowatorowi–przedsiębiorcy kluczową rolę w liniowym procesie innowacyjnym. Podstawowym nakładem w tym procesie jest wiedza (informacja). Posiada ona szczególne właściwości, które sprawiają, że rynek innowacji różni się od tradycyjnych rynków. W szczególności trudno jest chronić efekty pracy innowatora, które inni uczestnicy rynku mogą sobie łatwo przywłaszczyć. W efekcie powstaje różnica między prywatną a społeczną stopą zwrotu, a poziom działalności innowacyjnej jest niewystarczający. Niesprawność rynku innowacji uzasadnia interwencję rządu. Niestety prowadzenie neoklasycznej polityki wspierania innowacji wiąże się z trudnościami. Oprócz problemów związanych z dysponowaniem odpowiednią informacją, istotną przeszkodę stanowi ogólnikowość zaleceń wynikających z teorii oraz konsekwencje niesprawności rządu oraz jego decyzji. Ekonomia neoklasyczna nie uwzględnia w należytym stopniu roli organizacji wspierających innowacje. Abstrahuje w zasadzie od problemu dyfuzji wiedzy.
Polityka wspierania innowacji w ujęciu ewolucyjno-strukturalnym opiera się na innych założeniach. Przede wszystkim zmodyfikowano założenia dotyczące wiedzy. Nie może ona już być utożsamiana z informacją. Występują jej różne rodzaje. Nigdy nie jest przyswajana bez kosztów. Proces innowacyjny jest procesem zbiorowym, a nie zasługą autonomicznych
52
jednostek. Asymetria informacyjna jest stanem naturalnym i nie stanowi swoistej niesprawności rynku. Może nawet sprzyjać powstawaniu nowej wiedzy. Proces innowacyjny ma – w ujęciu ewolucyjno-systemowym – charakter dynamiczny. Nie istnieje stan równowagi rynkowej, a polityka wspierania innowacji koncentruje się na problemach systemowych, a nie na niesprawności rynku. Szkoła ewolucyjna uwzględnia rolę instytucji wspierających (w tym funduszy venture capital) w procesach innowacyjnych. Implementacja (zgodnej z jej założeniami) polityki wspierania innowacji nie jest jednak łatwa. Nowy paradygmat polityki innowacyjnej wymaga dalszego, teoretycznego i praktycznego rozwinięcia.
Dodatkowość polityki wspierania innowacji oznacza stopień, w jakim publiczna interwencja wpływa na wyższy poziom działalności innowacyjnej w stosunku do stanu, gdyby taka interwencja nie miała miejsca. Dodatkowość stanowi ważny element uzasadnienia prowadzenia polityki publicznej w zakresie wsparcia innowacji. Wyróżnia się kilka form dodatkowości. Stwierdzenie wystąpienia każdej z tych form uzasadnia wykorzystanie danego instrumentu polityki.
Fundusze venture capital są pośrednikiem finansowym, specjalizującym się w inwestycjach w spółki kapitałowe o wysokim potencjale wzrostu i wysokim ryzyku. Przedmiotem inwestycji venture capital są często innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa. Fundusze specjalizują się w obsłudze tego rodzaju inwestycji i posiadają przewagę konkurencyjną nad innymi pośrednikami w ramach tego segmentu rynku. Wynika to w pierwszej kolejności ze zdolności funduszy do selekcji i monitorowania inwestycji oraz redukcji ryzyka i kosztów agencji.
Fundusze venture capital przyczyniają się do zamknięcia części luki kapitałowej w średnio- i długookresowym finansowaniu małych i średnich przedsiębiorstw. Luka kapitałowa jest to sytuacja, gdy przedsiębiorstwo, na skutek niesprawności rynku, nie otrzymuje takiej wielkości finansowania, jaką otrzymałoby, gdyby rynki finansowe były efektywne. Problem luki kapitałowej w finansowaniu małych i średnich przedsiębiorstw jest dyskutowany od lat 30-tych XX wieku. Występuje zarówno w krajach o dobrze jak i słabo rozwiniętych rynkach kapitałowych. Problem luki kapitałowej wynika ze specyfiki małych i średnich przedsiębiorstw, finansowania wczesnych etapów ich rozwoju oraz cech szczególnych działalności badawczo-rozwojowej. Choć specyfika funduszy venture capital predestynuje je do pełnienia najważniejszej roli w procesie zamykania luki kapitałowej, w praktyce ich udział w finansowaniu innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw jest niewielki. Dużego wsparcia, zwłaszcza w Polsce, nie stanowią w tym procesie anioły biznesu. Z powyższych względów, jest wymagana interwencja państwa na rzecz poprawy
53
finansowania innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw oraz na rzecz zamykania luki kapitałowej
Inwestycje venture capital różnią się od innych projektów inwestycyjnych Wynika to nie tylko z przedmiotu inwestycji, ale przede wszystkim ze szczególnych właściwości procesu inwestycyjnego. Konstytutywne cechy mechanizmu finansowego venture capital wpływają na sposób analizowania relacji inwestorskich. Ekonomia neoklasyczna okazuje się nie być najwłaściwszym narzędziem ich analizy. Sztywne i nierealistyczne założenia nie pozwalają na właściwe ujęcie problemu pośrednictwa finansowego i wyboru formy finansowania. Twierdzenie Modiglianiego/Millera wskazuje na nieistotność decyzji dotyczących finansowania. W ten sposób praktycznie zaprzecza potrzebie istnienia funduszy venture
capital. Również hipoteza efektywnych rynków finansowych nie stanowi uzasadnienia dla
działalności tej grupy inwestorów. Jednocześnie neoklasyczna teoria finansowa w zasadzie nie uwzględnia problemu różnic interesów uczestników procesu inwestycyjnego i relacji wielostronnych. Lepszą perspektywę dla analizy mechanizmu venture capital tworzy nowa ekonomia instytucjonalna. Modyfikuje ona nierealistyczne założenia teorii neoklasycznej. Poszczególne teorie należące do tego nurtu ekonomii są wykorzystane do opisu finansowania typu venture capital. Z reguły koncentrują się na określonych problemach lub etapach inwestycji. Teoria agencji uzyskała dominującą pozycję w badaniach nad mechanizmem
venture capital. Stosunek agencji jest konsekwencją asymetrii informacji między
pryncypałem, którym z reguły jest inwestor, oraz agentem, którym zwykle jest przedsiębiorca. Różne formy asymetrii wymagają odmiennej odpowiedzi. Zawsze będą jednak indukować powstanie kosztów agencji. Ich minimalizacji służy właściwy dobór środków przeciwdziałających oportunizmowi agenta oraz redukujących występujące asymetrie informacyjne. Zawsze należy rozważyć możliwość wykorzystania środków budowania zaufania między stronami kontraktu venture capital. W następnym rozdziale zostanie dokonana charakterystyka innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i w Europie.
54
Rozdział 2
POJĘCIE, ROLA, INNOWACYJNOŚĆ I ZNACZENIE MAŁYCH
I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
2.1. Wprowadzenie
W niniejszym rozdziale przedstawiono problematykę innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. W pierwszej kolejności określono kryteria wyróżniania małych i średnich przedsiębiorstw. Przedstawiono także ich definicje w krajach tzw. triady gospodarczej. Polska definicja małych i średnich przedsiębiorstw jest w pełni zgodna z rozwiązaniem przyjętym w ramach Unii Europejskiej. Większe trudności dostarcza definicja innowacyjnych przedsiębiorstw. Nie istnieją obecnie ogólnie przyjęte standardy ich definiowania. Problemowi ich identyfikacji jest poświęcony osobny punkt. W punkcie czwartym zdefiniowano pojęcie innowacyjności. W kolejnym punkcie opisuje się znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Dokonuje się tego za pomocą grupy podstawowych wskaźników. Analizuje się ich ewolucję od połowy lat 90-tych XX wieku. Porównuje się w tym miejscu jednocześnie charakterystyki tej grupy podmiotów gospodarczych z cechami dużych przedsiębiorstw. Punkt szósty zawiera opis działalności innowacyjnej polskich małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2004-2009. Analizę uzupełniają odwołania do stanu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w latach 90-tych XX wieku. Porównuje się także innowacyjność polskich przedsiębiorstw z podmiotami z innych krajów europejskich. Podstawę tego porównania stanowi ostatnia i przedostatnia edycja Wspólnotowego Programu Badań Statystycznych Innowacji. Rozdział zakończy podsumowanie. Zawiera ono również ogólną, podsumowującą charakterystykę stanu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce.
55