Niemiecka polityka wspierania innowacji jest realizowana na trzech poziomach: a) regionalnym przez władze lokalne (landów); b) federalnym przez rząd związkowy; c) europejskim, przede wszystkim przez Komisję Europejską, część zadań delegowano do innych podmiotów. Wpływ interwencji strukturalnej w Niemczech jest ograniczony. Wprawdzie kilka regionów Wschodnich Niemiec objętych jest Celem Konwergencja europejskiej polityki strukturalnej. Podstawowe znacznie w prowadzeniu polityki wspierania innowacji w Niemczech posiada polityka krajowa38.
Polityka innowacyjna Niemiec podległa – na przestrzeni ostatnich 20 lat – istotnej transformacji. Charakterystyczną cechą tej polityki jest jej dualny charakter, związany z procesem zjednoczenia Niemiec. Upadek Niemieckiej Republiki Demokratycznej spowodował konieczność wsparcia przemian w systemie instytucji badawczych nowych niemieckich landów. Ponadto, konieczność dokonania prywatyzacji i unowocześnienia potencjału produkcyjnego w nowych landach spowodowała przerwanie związków, które dotychczas łączyły instytucje badawczo-rozwojowe z przemysłem39
. W Niemczech Zachodnich kontynuowano natomiast dotychczasową politykę wspierania innowacji. Wyróżnić można trzy fazy realizacji polityki wspierania innowacji w Niemczech od lat
38
Niemcy są natomiast istotnym beneficjentem programów unijnych, w tym 7. Programu Ramowego oraz programów Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI 2010).
39
Szczegółowej charakterystyki stanu systemu innowacyjnego w Niemczech Wschodnich przed i po zjednoczeniu zawiera opracowanie Günther oraz inni (2010a).
134
tych XX wieku. W pierwszej z nich – nastawionej na przetrwanie sektora badawczego w Niemczech Wschodnich – koncentrowano się na dotacjach, zwłaszcza kosztów osobowych i wsparcia projektów indywidualnych w nowych landach. Oprócz tego, przemysł zachodnioniemiecki zlecał naukowcom z nowych landów prace badawcze. Jednocześnie zachęcano naukowców ze starych landów do osiedlania się na Wschodzie. Takie podejście było konieczne, gdyż duża część (więcej niż 40%) wewnętrznych prac badawczo-rozwojowych dla przedsiębiorstw w Niemieckiej Republice Demokratycznej była zlecana i wykonywana przez państwo, a nie samo przedsiębiorstwo (Meske 1998, s. 179-180)40. Tego rodzaju bezpośrednia interwencja musiał być jednak ograniczona czasowo. W połowie lat 90-tych XX wieku można już mówić o drugiej fazie polityki wspierania innowacji w nowych landach. W jej ramach wspierano szczególnie związki kooperacyjne między instytucjami badawczo-rozwojowymi a przemysłem, zwłaszcza z sektora małych i średnich przedsiębiorstw41
. Wraz z początkiem XXI wieku można mówić o trzeciej fazie polityki wspierania innowacji w Niemczech. Priorytetem uczyniono tworzenie sieci powiązań między podmiotami gospodarczymi. Dokonano ujednolicenia polityki wspierania innowacji w nowych i starych landach. Nadal jednak funkcjonowały szczególne mechanizmy wsparcia dla podmiotów z nowych landów (Günther oraz inni 2010b)42
. Ponadto, nowe landy nadal korzystały z istotnej interwencji strukturalnej w ramach polityk europejskich. Zmiany w systemie wsparcia innowacyjności w nowych landach przedstawia rysunek nr 18. Rząd federalny stworzył w latach 1990-2010 szereg instrumentów wsparcia. Ogólnie ewoluowały one z ogólnego wsparcia potencjału badawczo-rozwojowego w nowych landach do wsparcia usieciowienia podmiotów procesów innowacyjnych. W coraz większym zakresie Niemcy Wschodnie obejmowały programy wspólne dla całego terytorium Republiki Federalnej Niemiec. Nowe programy ukierunkowane były w coraz większym stopniu na wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw (rodzina programów Przedsiębiorstwo – Region) oraz
40
Należy zwrócić uwagę, że podobnych środków na podtrzymanie potencjału badawczo-rozwojowego zabrakło w Polsce okresu transformacji lat 90-tych XX wieku. Ogólnie rzecz biorąc, struktura i system innowacji Niemieckiej Republiki Demokratycznej były podobne do polskiego przed okresem przełomu. W drugiej połowie lat 90-tych XX wieku Polskę a Niemcy Wschodnie dzielił już duży dystans (Kalinowski oraz Umiński 1997a, s. 39).
41
Niemiecka polityka naukowa a następnie technologiczna i innowacyjna bardzo szybko uwzględniła potrzeby małych i średnich przedsiębiorstw (niem. Mittelstand) i prowadziła ukierunkowaną politykę wsparcia już w latach 50-tych XX wieku (Meher-Krahmer 1990). Zdolność do ukierunkowanego wsparcia i przyciągnięcia mniejszych podmiotów gospodarczych do uczestnictwa w procesach innowacyjnych jest jedną z zalet niemieckiego systemu innowacji.
42
Niezależne środki wsparcia dla innowacyjności nowych landów funkcjonują nadal. Niemniej w latach 2006-2008 dokonano istotnego ujednolicenia instrumentów wsparcia w nowych i starych landach. Zob. rysunek nr 18.
135
badaczy (m. in. program InnoProfile) w Niemczech Wschodnich43. Ewolucję niemieckiej polityki wspierania innowacji, ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych programów realizowanych w Niemczech Wschodnich, przedstawia rysunek nr 18.
Siłą niemieckiego systemu innowacji są trzy czynniki. Po pierwsze, małe i średnie przedsiębiorstwa są silnie zaangażowane w procesy innowacyjne i aktywnie współpracują z placówkami badawczo-rozwojowymi (Frietsch oraz Kroll 2010). Po drugie, dość szybko zainicjowano i zintensyfikowano współpracę między ośrodkami badawczymi a szkołami wyższymi. Wprawdzie sfera naukowa i komercyjna są od siebie dosyć ściśle oddzielone (ibidem). Istnieją jednak silne więzi między naukową a przemysłem, m. in. dzięki funkcjonowaniu zainicjowanym już w latach 70-tych XX parkom naukowym, zwanych centrami innowacji. Pierwsze duże centrum powstało w Berlinie jako Berlińskie Centrum Innowacji. W całych Niemczech istnieje ponad 100 parków, zlokalizowanych w każdym dużym mieście (Loose 2003, s. 59). Oprócz tego, istnieje szereg pozauniwersyteckich instytucji badawczych o różnym profilu, których działalność w różnym stopniu i zakresie wspiera przemysł niemiecki (np. sieć instytutów Maxa Plancka, Towarzystwo Frauenhofera)44. Po trzecie, w Niemczech swoją siedzibę ma wiele koncernów międzynarodowych o światowym znaczeniu, m. in. w takich dziedzinach jak chemia, inżynieria, przemysł motoryzacyjny (zob. Fockenbrock 2005).
Dużą wagę przywiązuje się w Niemczech do wspierania innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw (Kozioł 2007, s. 122-123). Temu celowi podporządkowany jest realizowany obecnie Centralny Program Innowacji45. Wsparcie obejmuje wsparcie bezpośrednie (głównie w Niemczech Wschodnich) oraz pośrednie innowacji (w formie planowania, organizowania i wsparcia realizacji). Osobną kategorię środków stanowi wspieranie sieci i środowiska innowacyjnego wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Specjalny program (NEMO) służy tworzeniu regionalnych sieci innowacyjnych (zwłaszcza w nowych landach).
Pod koniec lat 90-tych XX wieku spadła pozycja Niemiec w międzynarodowych rankingach innowacyjności. Było to częściowo następstwem trudności budżetowych i zmniejszenia nakładów publicznych w niektórych obszarach (np. w sektorze zbrojeniowym).
43
Dokonanie szerszej charakterystyki polityki innowacyjnej w nowych landach Niemiec wykracza poza cel tego opracowania. Charakterystykę tej polityki i jej ocenę zawiera wiele opracowań np. Röhl oraz Speicher (2009), Weresa (2006),
44
Szerszą analizę związków tych instytucji przedstawiono w opracowaniu Kuhlmann oraz inni (2003). 45
Od 2006 r. określono nową strategie polityki innowacyjnej, w ramach której zastąpiono wiele programów szczegółowych jednym programem w celu lepszej koordynacji i spójności federalnej polityki innowacyjnej.
136
Znaczenie miało jednak także to, że ogólna dynamika nakładów (publicznych i prywatnych) na działalność badawczo-rozwojową była niższa niż w innych krajach (Rammer 2006). Pogarszanie się innowacyjności Niemiec – w porównaniu do innych potęg przemysłowych – było powodem stworzenia nowej strategii innowacyjności w 2006 r. Nowa strategia wysokiej technologii (niem. Hightech Strategie) wprowadziła nowe instrumenty do polityki innowacyjnej Niemiec. Dokonała koordynacji istniejących środków. Koordynacja dotyczyła zwłaszcza środków wsparcia dla innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Większość z nich zintegrowano w ramach programu Centralnego Programu Innowacji dla małych i średnich przedsiębiorstw (niem. Zentrales Innovationsprogramm Mittelstand –
ZIM). Nadal poszczególne programy szczegółowe (np. dotyczące usieciowienia) wdrażały
różne instytucje publiczne. Niemniej zapewniono pełną przejrzystość oraz uproszczono i ułatwiono dostęp małych i średnich przedsiębiorstw do nich. Pewnym problem było to, że regionalne programy wsparcia nadal planowano i realizowano niezależnie od programów krajowych. Jednocześnie programy krajowe, w tym strategia wysokiej technologii, abstrahowały w dużym stopniu od uwarunkowań i planowania w poszczególnych landach (Frietsch oraz Kroll 2010). W tym zakresie istnieje duży potencjał usprawnień46. Na koniec należy wskazać, że nowa strategia ukierunkowała prowadzenie wspierania działalności innowacyjnej na kilka bloków tematycznych (np. nano- i biotechnologia, odnawialne źródła energii). Zrezygnowano zatem z ogólnego ukierunkowania polityki wspierania innowacji bez preferencji dla poszczególnych obszarów tematycznych (Frauenhofer 2008). W lipcu 2010 roku dokonano jej odnowienia i przedłużenia do roku 2020.
Nowym instrumentem jest Inicjatywa Doskonałości (niem. Exzellenzinitiative), stanowiąca wspólne przedsięwzięcie rządu federalnego i rządów państw związkowych. W ramach osobnych linii programów wspiera się młodych naukowców (doktorantów), doświadczonych badaczy (współprace między nimi) oraz ukierunkowuje się prace badawczą w najlepszych uniwersytetach. Dotychczas przeprowadzono dwie edycje opisywanej inicjatywy. Trzecia jest obecnie realizowana47. Wprowadzono nowy Program Ramowy, który wspiera zaawansowane
46
Mimo trudności w koordynacji polityki innowacyjnej na szczeblu krajowym i regionalnym, jej poziom integracji – w porównaniu z Hiszpanią i Polską – jest wysoki. Niemniej wcześniejsze problemy Niemiec w tym zakresie świadczą, że realizacji polityki wspierania innowacji w większych krajach o zróżnicowanych charakterystykach przestrzennych wymaga dużych nakładów organizacyjnych i wielopoziomowej koordynacji. Nie jest to proces łatwy i związany ze zdobywaniem doświadczeń w tej sferze (proces instytucjonalnego uczenia się).
47
Stan z lipca 2011 r. Szerzej na ten temat na stronach Federalnego Ministerstwa Edukacji i Badań: www.bmbf.de.
137
Uwagi i opis: Na rysunku nie uwzględniono programów zawodowych. * = programy federalne; UR = inicjatywy rodziny programów Przedsiębiorstwo - Region (niem. Unternehmen Region); ZIM = Centralny Program Innowacji; InnoKom = Kompetencje w innowacjach na Wschodzie; NEMO = zarządzanie sieciami innowacyjnymi; InnoNet = wspieranie sieci innowacyjnych, Pro Inno I, II – wsparcie innowacji w środowisku małych i średnich przedsiębiorstw; Zentren für Innovationskompetenz (ZIK) = centra kompetencji innowacyjnych (6 takich ośrodków badań światowej klasy w Niemczech Wschodnich); Innovationsforen = fora innowacji; Innovative regionale Wachstumskerne = innwoacyjne regionalne bieguny wzrostu; Innovationsmanagement = zarządzanie innowacjami; InnoRegio = wsparcie dla innowacyjnych projektów w Niemczech Wschodnich; FOKO = wsparcie dla współpracy badawczej; AWO = badania zlecone Zachód-Wschód; AF = zlecone prace badawczo-rozwojowe na Wschodzie; ForMaT = badania dla rynku w zespole; IGF = wspólne badania przemysłowe (najstarszy (1954 r.) program badań przedkonkurencyjnych, głównie dla małych i średnich przedsiębiorstw); Industrielle Vorlaufforschung = wstępne badania przemysłowe (ośrodki badawcze non profit); InnoProfile = wsparcie młodych badawczych w Niemczech Wschodnich; IFP = (ogólny) program wsparcia innowacji; MVI = badania przemysłowe tworzące rynek; FuE Sonderprogramm = specjalny program badawczo-rozwojowy; InnoWATT = wsparcie B+R oraz doradztwa w małych i średnich przedsiębiorstwach dla innowacji ukierunkowanych rynkowo; PFO = wsparcie dla personelu B+R; ZFO = Wsparcie dla wzrostu personelu B+R na Wschodzie.
Rysunek nr 18. Federalne programy wsparcia działalności innowacyjnej w Niemczech Wschodnich od 1990 roku
138
technologicznie małe i średnie przedsiębiorstwa. Formuła KMU-innovativ zakłada promocję programów badawczych na najwyższym poziomie światowym. Małe i średnie przedsiębiorstwa uzyskują dostęp do bardzo korzystnego finansowania w ramach sześciu obszarach tematycznych: biotechnologia, nanotechnologia, technologie informacyjne, techniki produkcyjne, technologie na rzecz oszczędzania zasobów naturalnych i efektywności energetycznej, technologie optyczne. Alokacja programu wyniosła w pierwszym okresie realizacji 300 mln euro. Innym instrumentem jest konkurs zaawansowanych technologicznie klastrów (niem. Spitzenclusterwettbewerb). Jego celem jest wypromowanie silnych klastrów regionalnych do poziomu światowej konkurencji oraz wzmocnienie ich pozycji konkurencyjnej w wymiarze międzynarodowym.
Z punktu widzenia niniejszego opracowania najciekawszą inicjatywą jest fundusz kapitałowy na rzecz wysokich technologii (niem. High-Tech Gründerfonds). Fundusz, założony w 2005 r., jest obecnie najważniejszym źródłem kapitału dla przedsiębiorstw w fazie zasiewu i startu. Fundusz sfinansował przeszło 200 przedsięwzięć oraz dostarczył dalszego i przedłużył finansowanie 180 pośród nich48. Zainwestował przeszło 250 mld euro. Fundusz stanowi obecnie wzór dla innych inwestorów (prywatnych i publicznych)49. Poprzez stworzenie corocznego forum inwestorów zainteresowanych wczesnymi fazami rozwoju przedsiębiorstw (ang. Family Day), fundusz stworzył warunki do wymiany i akumulacji doświadczeń z zakresu tego rodzaju inwestycji. Oprócz środków publicznych fundusz wspiera grupa instytucjonalnych inwestorów prywatnych50
. Finansowanie nowych przedsiębiorstw nie jest jednak uzależnione od napływu kapitału prywatnego, jak to było we wcześniejszych, niemieckich programach wsparcia kapitału ryzyka. Wcześniejsze, tego rodzaju programy były wielokrotnie negatywnie oceniane (Rammer 2006).
W ramach funduszu kapitałowego na rzecz wysokich technologii rozwijana jest bardzo ciekawa koncepcja wspierania rozwoju przedsiębiorstwa w postaci niematerialnej usługi coachingu. Trener (ang. coach) nie bierze bezpośredniego udziału w zarządzaniu. Współpracuje jednak bardzo blisko ze wspieranym przedsiębiorstwem, zarówno w fazie
48
Stan z czerwca 2011 r. Dane High-Tech Gründerfond. 49
Zainteresowanie inwestorów przedsiębiorstwami w fazie zasiewu jest niewielkie również w Niemczech. Z drugiej strony we wnioskach z ostatniej ewaluacji programu wskazuje się, że samo funkcjonowanie programu zwiększyło zainteresowanie inwestorów prywatnych fazą zasiewu (Geyer oraz inni 2010).
50
Środki publiczne dostarcza Ministerstwo Edukacji i badań oraz publiczny Bank Odbudowy (niem.
Kreditanstalt für Wiederaufbau). Inwestorami prywatnymi są duże niemieckie przedsiębiorstwa takie jak:
139
akwizycji kapitału jak i w fazie prowadzenia działalności operacyjnej. Trener wybierany jest spośród doświadczonych w zrządzaniu przedsiębiorców lub menedżerów. Jego profil powinien odpowiadać charakterystykom doświadczonego anioła biznesu. Nie powinno zatem dziwić, że m. in. stowarzyszenia aniołów biznesu biorą udział w wyborze kandydatów na trenera. Kandydatów proponują także inne fundusze kapitału ryzyka, instytucje publiczne, wspierające przedsiębiorczość, oraz inne organizacje, które mają doświadczenia w komercjalizacji wiedzy. Niemniej ostateczna decyzja o wyborze trenera zależy od samego przedsiębiorcy. Fundusz dokonuje jedynie niewiążącej akceptacji i oceny trenera.
Pierwsza ewaluacja programu przyniosła niejednoznaczne wyniki. Instytucja trenera okazała się być w wielu sytuacjach przydatna, przede wszystkim na etapie pozyskiwania kapitału, przygotowywania biznes planu. Niemniej przedsiębiorcy uzyskiwali mniejsze niż oczekiwali wsparcie od trenera w prowadzeniu działalności operacyjnej, zwłaszcza w przypadku tworzenia kanałów dystrybucji produktów. W mniejszym stopniu niż oczekiwano, okazali się pomocni być w tworzeniu sieci kontaktów dla przedsiębiorca. Wielu przedsiębiorców wskazywało, że dla trenerów większy priorytet posiadały inne przedsięwzięcia niż samo wspierane przedsiębiorstwo i z ich perspektywy coaching okazał się być niepotrzebnym kosztem. Ostatecznie jednak coaching był dla równie wielu podmiotów bardzo użyteczny, niezbędny wręcz na etapie planowania przedsięwzięcia. Trenerzy w projektach finansowanych przez opisywany fundusz okazywali się być bardziej pomocni niż w projektach realizowanych przez inne podmioty (we wszystkich kategoriach usług i rodzajów wsparcia dostarczanych przez trenerów, zob. Geyer 2010). Świadczy to o celowości rozwijania koncepcji coachingu. Konieczne jest zagwarantowanie dobrej opieki w trakcie realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego. Niemieckie doświadczenia w zakresie coachingu mogą być wykorzystane w polskich programach wsparcia dla kapitału ryzyka.
W Niemczech funkcjonowało wiele programów, których celem było stworzenie warunków współpracy między aktorami procesów innowacyjnych. Ich wpływ na współpracę można ocenić różnie. Ich ogólną cechą jest jednak to, że były zarządzane na poziomie federalnym a liczba zaakceptowanych wniosków była bardzo niska i wynosiła z reguły od 10% do 20% (Eickelpasch, Fritsch 2005). Z jeszcze większym trudnościami w pozyskiwaniu środków publicznych musieli liczyć młodzi badacze – potencjalni przedsiębiorcy51
. W celu polepszenia
51
Liczba zatwierdzonych grantów jest – z uwagi na ograniczone środki – niska na całym świecie. Stanowi to poważną wadę tradycyjnych programów badawczych, w których większą wagę przywiązuje się do jakości
140
dostępności do funduszy publicznych młodych badaczy oraz promocji kultury przedsiębiorczości na uniwersytetach stworzono w 1998 r. program EXIST. Program składa się w obecnej, jego trzeciej edycji, z trzech różnych komponentów. Pierwszy z nich służy stworzeniu strategii na rzecz kultury przedsiębiorczości i jej trwałej implementacji. Inny z nich ma zapewnić – w formie stypendium – środki na stworzenie przedsiębiorstwa technologicznego lub opartego na wiedzy przez studentów, absolwentów i naukowców w szkołach wyższych. Nowym elementem jest program ukierunkowany na transfer technologii. Badacze uniwersyteccy mogą uzyskać wsparcie na przygotowanie studiów wykonalności dla projektów mających podstawę w badaniach oraz uzyskać dofinansowanie dla prac przygotowawczych służących utworzeniu nowego przedsiębiorstwa52
. W zasadzie program ten ma też formę stypendium pokrywającego przede wszystkim koszty osobowe, choć dofinansowanie jest w tym przypadku większe53. Kapitał dla nowego przedsiębiorstwa pozyskuje się z innych źródeł54
.
Na koniec należy wskazać, że Niemcy nie stosują i nie stosowały dotychczas ulg podatkowych dla działalności badawczo-rozwojowej ani szerzej określonej działalności innowacyjnej. W ostatnich latach obniżono jedynie o 30% wysokość stawki opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych. Wynikało to jednak raczej z potrzeby podtrzymania międzynarodowej konkurencyjności Niemiec jako ośrodka badawczego i produkcyjnego niż z realizacji świadomej polityki wspierania innowacji (Adamiec 2011, s. 150).