Polityka wspierania innowacji w Szwecji - Venture capital jako forma finansowania małych i śred

Na koniec należy wskazać, że Niemcy nie stosują i nie stosowały dotychczas ulg podatkowych dla działalności badawczo-rozwojowej ani szerzej określonej działalności innowacyjnej. W ostatnich latach obniżono jedynie o 30% wysokość stawki opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych. Wynikało to jednak raczej z potrzeby podtrzymania międzynarodowej konkurencyjności Niemiec jako ośrodka badawczego i produkcyjnego niż z realizacji świadomej polityki wspierania innowacji (Adamiec 2011, s. 150).

3.6. Polityka wspierania innowacji w Szwecji

Szwecja należy do grupy krajów o najwyższym udziale nakładów prac badawczo-rozwojowych w produkcie krajowym brutto (PKB). Przedsiębiorstwa szwedzkie inwestują

przygotowywanych wniosków niż do potencjału badawczego, jakie one ze sobą niosą. Oprócz tego, mniej doświadczeni badacze z mniejszym dorobkiem mają istotnie mniejsze szanse na pozyskanie środków niezależnie od wagi i potencjału ich pomysłów badawczych. Często badacze ze Stanów Zjednoczonych spędzają więcej niż 40% swojego czasu na przygotowaniu i ubieganiu się o odpowiednie granty zamiast prowadzić podstawową działalność badawczą (zob. Redakcja Scientific American 2011).

Program służy zatem wsparciu powstawania tzw. uniwersyteckich spółek odpryskowych (ang. university

spin-offs).

Ten instrument zapewnia niewielki stypendium (do 60 tys. euro) dla rozwoju projektu i kosztów osobowych dla grupy maksymalnie 3 naukowców (Audretsch, Beckmann oraz Bonte 2009, s. 7-8).

Druga faza programu przewiduje wsparcie do 150 tys. euro na przygotowanie zdolności inwestycyjnej dla przedsięwzięcia (ang. investment readiness). Uzyskanie bezzwrotnej dotacji wiąże się jednak z koniecznością samodzielnego pozyskania kapitału (50 tys. euro lub więcej).

141

w tego rodzaju działalność istotną część swoich przychodów, a ich udział w działalności badawczo-rozwojowej ogółem przekracza 70%. Pod tym względem Szwecja ustępuje tylko Japonii (Helmers oraz inni 2009). Z drugiej jednak strony Szwecja nie osiąga tak dobrych wyników gospodarczych, jakich by oczekiwano dla kraju o tak silnej pozycji w działalności badawczo-rozwojowej. Stopy wzrostu gospodarczego są od lat 90-tych XX wieku bardzo umiarkowane, a struktura eksportu nie wskazywałaby na tak duży udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową w PKB. Zjawisko to określono mianem szwedzkiego paradoksu (Edquist oraz McKalvey 1998). Próbowano je wyjaśnić przynajmniej na trzy sposoby. Po pierwsze, przyczyna miała leżeć w niedostosowaniu systemu innowacyjnego, w którym duże nakłady nie przekładały się na powstawanie nowych produktów. W tym przypadku wiedza nie zostaje przetworzona w innowacje i pozostaje niewykorzystana w ośrodkach badawczo-rozwojowych lub uniwersytetach. Po drugie, za większość nakładów badawczo-rozwojowych odpowiadają w Szwecji duże koncerny o profilu międzynarodowym. Szwecja wprawdzie wyspecjalizowała się w działalności badawczo-rozwojowej, ale produkcja – m. in. ze względu na wysokie koszty pracy – została przeniesiona do innych krajów. Poza tym, w strukturze eksportu Szwecji tradycyjnie dużą rolę odgrywają surowce naturalne oraz produkcja niskiej i średniej technologii (Bitard oraz inni 2008). Po trzecie, wskazuje się, że wraz ze wzrostem intensywności działalności badawczo-rozwojowej maleją korzyści z niej uzyskiwane, zgodnie z klasycznym prawem malejących przychodów (Ejermo 2011). Ostatecznie szwedzki paradoks stał się podstawą dyskusji o polityce wspierania innowacji w Szwecji i wpływał na jej ewolucję⁵⁵.

Występowanie paradoksu innowacji jest wciąż aktualną bolączką szwedzkiego systemu innowacji, który posiada jednak kilka zalet. Po pierwsze, udział przedsiębiorstw w ogóle nakładów na działalność badawczą rozwojową pozostaje bardzo wysoki i – jak już wspominano – przekracza 70%. Duży udział przedsiębiorstw w działalności

W Polsce coraz częściej nawiązuje się w dyskusji o polityce innowacyjnej do zagadnienia szwedzkiego paradoksu. Wskazuje się, że innowacyjność polskich przedsiębiorstw jest niższa niż w państwach o podobnych nakładach badawczo-rozwojowych i edukacyjnych. Wśród przyczyn tego zjawiska wskazuje się niedostosowania rynku edukacyjnego do potrzeb rynku pracy (Szostak 2010), czy też niewłaściwe lub niedostateczne wsparcie pracowników w miejscu pracy (Lewicka 2010). Należy jednak wskazać, że sytuacja Polski jest odmienna i nawet jeśli – zgodnie z propozycją Equista i McKlaveya (1998) – głównymi przyczynami braku rezultatów innowacyjnych przy dużych nakładach są niedoskonałości systemu innowacji, swoisty paradoks będzie miał inne źródła w Polsce niż w Szwecji. Z drugiej strony rosnąca popularność pojęcia paradoksu innowacji (m. in. za sprawą popularnej książki pt. Resolving the innovation paradox G. Haoura (2004)) powoduje, że problem przyczyn niskiej innowacyjność przedsiębiorstw zyskuje na znaczeniu. Należy jednak pamiętać, że kluczowe – w opinii G. Houra – zagadnienie kapitału ludzkiego i dyfuzji innowacji stanowi tylko jeden wymiar bardzo złożonego problemu innowacyjności.

142

rozwojowej jest charakterystyczny dla krajów wysoko rozwiniętych i generalnie pozytywnie oceniany (zob. np. Åström 2006). Z drugiej strony dużym problemem jest okoliczność, że duża część tej działalności jest zasługą dużych koncernów międzynarodowych, a korzyści w zakresie produkcji materialnej i wiedzy odnoszą także inne kraje, w których wspomniane koncerny działają. Zaletą działalności badawczo-rozwojowej prowadzonej przez innowacyjne małe i średnie przedsiębiorstwa jest zwłaszcza to, że większość korzyści jest przywłaszczana w regionie lub kraju, w którym one funkcjonują (por. Thomas oraz inni 2011)⁵⁶. Po drugie, szwedzka polityka wspierania innowacji tradycyjnie wspierała popytową stronę innowacji, zwłaszcza przez przejrzysty system zamówień publicznych. Przystąpienie Szwecji do Unii Europejskiej w latach 90-tych XX wieku ograniczało jednak możliwość tego rodzaju interwencji, ze względu na wspólnotowe reguły pomocy publicznej⁵⁷. Z drugiej strony utrzymywanie pozycji lidera przez szwedzkie przedsiębiorstwa w zakresie przynajmniej kilku technologii (np. telekomunikacyjnych) faktycznie umożliwia dalsze prowadzenie takiej polityki⁵⁸. Ponadto, wzmocnieniu tego rodzaju polityki sprzyjają niedawne i w chwili obecnej reformy zamówień publicznych w Unii Europejskiej (Komisja Europejska 2011b). Po trzecie, Szwecja posiada – dzięki prowadzonej polityce społecznej i naukowej – jeden z najlepszych na świecie systemów edukacyjnych i znajduje się w czołówce państw o najwyższym wskaźników osób z wyższym wykształceniem. Nie przekłada się to jednak koniecznie na efektywność tego systemu edukacji w procesach innowacyjnych (Brundenius oraz inni 2011). Po czwarte, w Szwecji funkcjonuje stosunkowo silny – choć wciąż niewielki – sektor usług biznesowych opartych na wiedzy (Bitard oraz inni 2008).

Z drugiej strony funkcjonuje irlandzki model innowacyjności w ramach, którego kraj osiąga duże korzyści gospodarcze dzięki działalności badawczo-rozwojowej prowadzonej przez duże koncerny międzynarodowe (zwłaszcza amerykańskie). Realizowane przez nich bezpośrednie inwestycje zagraniczne w istotnym stopniu zasilają krajowy potencjał badawczo-rozwojowy. Irlandzki model może być jednak bardzo specyficzny i trudny do replikowania. Jest on uwarunkowany bardzo niską stawką korporacyjnego podatku dochodowego (12,5%) oraz specyficzną sytuacją kulturowo-społeczną. Amerykańskie koncerny zachęca m. in., to, że nie istnieją bariery kulturowe, a wszyscy Irlandczycy używają międzynarodowego języka nauki, jakim jest angielski. Nie bez znaczenia jest także duża diaspora irlandzka w Stanach Zjednoczonych. Wspierała ona aktywnie procesy inwestycyjne w kraju przodków (zob. Grimes oraz Collins 2009). Nadal otwartym pytaniem jest to, czy ten model da się w przyszłości utrzymać, biorąc pod uwagę finansowe trudności Irlandii. Nawet jeśli rząd Irlandii jest niechętny zmianie obecnej polityki przemysłowej, której ważny komponent stanowi niski podatek dochodowy od osób prawnych, rośnie obecnie nacisk na podniesienie także tego podatku. Zwłaszcza ze cały ciężar kryzysu ponoszą podmioty krajowe, a nie międzynarodowe korporacje działające w Irlandii i w Unii Europejskiej (zob. Whelan 2011).

W celu budowania konkurencyjnego, wspólnego rynku Unia Europejska zasadniczo ogranicza możliwość wykorzystywania pomocy publicznej, w tym formie ukierunkowanych zamówień publicznych (zob. szerzej: Piotrowski 2009). Przystąpienie do Unii Europejskiej znacznie ograniczyło możliwość prowadzenia celowej polityki kreowania popytu na innowacyjne produkty szwedzkich podmiotów gospodarczych.

Unia Europejska wspiera doskonałość europejskich przedsiębiorstw, zwłaszcza gdy przyjmuje ona wymiar światowy.

143

W odróżnieniu od Finlandii, Szwecja nie postawiła od razu na rozwój klastrów lub budowę narodowego sytemu innowacji. Koncepcja oparcia wzrostu gospodarczego jako wspierania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw – zwłaszcza tych małych i średnich – pojawiła się dopiero w późnych latach 90-tych XX wieku (Kozioł 2007, s. 112). Najważniejszym, postrzeganym problem szwedzkiego systemu innowacji jest stosunkowo małe zaangażowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w działalność innowacyjna. Zmiana tego stanu stała się podstawą prowadzenia polityki wspierania innowacji od końca lat 90-tych XX wieku. Pierwszym krokiem w tym kierunku było utworzenie w 1992 r. agencji NUTEK, której głównym celem stała się promocja współpracy między uniwersytetami a przemysłem w badaniach i dyfuzji rozwiązań. W kolejnych latach utworzono siedem regionalnych funduszy kapitałowych na rzecz transferu technologii (szwedz. teknikbrostiftelserna). W ustawie o polityce badawczej uczelnie zostały zobowiązane do podejmowania działań na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym do współpracy z przemysłem (Guliński oraz Wajda, s. 96-97). Ponadto, w ustawie o polityce badań z 1998 r., wprowadzającej opisywane zmiany, nacisk położono na publiczno-prywatne finansowanie badań. Miało to

dodatkowo sprzyjać współpracy badawczej uniwersytetów z przemysłem. W Szwecji – podobnie jak do niedawna w Niemczech – prowadzi się badania o szerokiej tematyce, bez

szczególnej koncentracji na wykorzystaniu ich wyników w gospodarce. Czasami powodem ich prowadzenia jest czysta ciekawość badacza (tzw. curiosity-driven research). Takie nastawienie było i jest poddawane krytyce (Brundenius oraz inni 2011). Należy do jednych z wyjaśnień paradoksu innowacji w Szwecji.

Zmiany w polityce wspierania innowacji w pierwszych latach XXI wieku rozwijały opisywane reformy. NUTEK przekształcono w nową agencję VINNOVA w 2001 r. Ta ostatnia koncentruje się w większym stopniu na problemach małych i średnich przedsiębiorstwach w regionach i jest odpowiedzialna za tworzenie regionalnych systemów innowacji w Szwecji⁵⁹. Ważną częścią działalności agencji jest budowanie relacji między podmiotami publicznymi i przedsiębiorstwami, także w wymiarze międzynarodowym. Dalszym pogłębieniem refom było uchwalenie nowej strategii innowacyjności w 2004 r. Podkreślono w niej znaczenie zdrowej konkurencji i tworzenia nowych przedsiębiorstw dla innowacyjności gospodarki szwedzkiej (Dahlstrand 2009, s. 106).

Agencja realizuje poszczególne cele przez system programów (np. VINNVAXT wspierający systemy regionalne). Zob. Coenen 2007.

144

Jednym z problematycznych obszarów systemu innowacyjnego w Szwecji jest finansowanie początkowych etapów działalności przedsiębiorstw. Od lat 90-tych XX wieku realizowane są programy tworzenia inkubatorów i parków technologicznych – z różnym powodzeniem. Rynek kapitału ryzyka ma Szwecji dłuższe tradycje. Pierwszy fundusz venture

capital powstał w Szwecji w 1973 r. Rozwój tego rynku nie przebiegał jednak liniowo

i podlegał okresowym załamaniom, np. pod koniec lat 80-tych XX wieku, gdy rynek giełdowy osłabł a inwestorzy przenieśli się na bardziej wówczas obiecujący rynek nieruchomości. Na początku lat 90-tych XX wieku – w warunkach kryzysu bankowego w Szwecji – rynek venture capital praktycznie zamarł. Sytuację na rynku kapitału ryzyka ożywiła najpierw interwencja publiczna (fundusze publiczne Alte i Bure), a następnie ogólnoświatowe ożywienie na rynku spółek technologicznych w drugiej połowie lat 90-tych XX wieku. W 2002 roku rynek venture capital osiągnął pokaźne rozmiary (Isaksson oraz inni 2004)⁶⁰. Sytuacja po 2002 roku ponownie się pogorszyła wraz z rozprzestrzenianiem się skutków pęknięcia bańki internetowej w Stanach Zjednoczonych. Ostatecznie szwedzki rynek

venture capital należy do jednych z lepiej rozwiniętych w Europie. W ostatnich latach

fundusze kapitału ryzyka inwestują coraz częściej w późniejsze fazy działalności, co odpowiada tendencji ogólnoświatowej. Rząd Szwecji aktywnie przeciwdziała zmniejszeniu się puli kapitałowej dostępnej dla nowych, innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw. Świadczy o tym inicjatywa finansowania pomostowego dla innowacji (szwedz.

innovationsbron). Fundusz zapewnia – na zasadach rynkowych – finansowanie nowych

projektów o unikalnym lub proeksportowym charakterze. Program zainicjowano w 2005 r.61 Przewiduje się, że program zapewni finansowanie dla przedsięwzięć inwestycyjnych w wysokości 1,8 mld koron szwedzkich (Dahlstrand 2009, s. 107). Program jest ukierunkowany na projekty znajdujące się na pograniczu nauki i przemysłu. Wspiera – jak inne realizowane obecnie programy – współpracę między środowiskiem akademickim i przedsiębiorców.

W Szwecji nie funkcjonują ulgi podatkowe dla podmiotów prowadzących działalność badawczo-rozwojową. Tego rodzaju rozwiązanie funkcjonowało w latach 70-tych i 80-tych XX wieku, ale okazało się być kosztowne i nie spełniło pokładanych w nich nadziei. Istnieje tylko ulga podatkowa dla ekspertów z innych krajów pracujących w Szwecji. Przez okres

150 funduszy venture capital zarządzające kapitałem w wysokości 150 mld szwedzkich koron. 61

Omawiany program zastąpił inicjatywę Teknikbroarna. Należy wskazać, że – ze względu na zakres i budżet – wspomniane programy nie są porównywalne, a obecny wykracza daleko poza ramy poprzedniego.

145

trzech lat podstawa opodatkowania ich dochodów jest umniejszana do wielkości 75%. Wspomniane rozwiązanie służy zwiększeniu atrakcyjności pracy w Szwecji dla wysoko wykwalifikowanych pracowników, których mogłyby zniechęcić bardzo wysokie podatki osobiste w Szwecji (Adamiec 2011).

W dokumencie Venture capital jako forma finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w polityce wspierania innowacji Unii Europejskiej (Stron 139-144)